ISSN:
2181-3906
2023
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 2 / ISSUE 5 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
404
VII-XV ASRLARGA OID TURKIY YOZMA YODGORLIKLARDA UCHRAYDIGAN
DEHQONCHILIKKA OID SOʻZLARNING LEKSIK-SEMANTIK, FONETIK TAHLILI
Toshtemirova Lola
Termiz davlat universiteti oʻzbek filologiyasi fakultetining
2-bosqich talabasi
Xidirova Iroda
Ilmiy rahbar
https://doi.org/10.5281/zenodo.7938511
Annotatsiya.
Maqolada oʻzbek lugʻatchiligining eski turkiy til davriga(XI-XV) tegishli
"Devoni lugʻotit turk", "At-tuhfatuz zakiyyat fillugʻatit turkiya" asarlarida hamda VII-XIII
asrlarga oid boʻlgan qadimgi turkiy yozma yodgorliklarda qoʻllanilgan soʻzlar izohlangan
"Drevnetyurskiy slovar"da uchraydigan dehqonchilikka oid soʻzlarning yuqoridagi uch asardagi
oʻxshash va farqli jihatlari qiyoslanib leksik-semantik, fonetik tahlili yoritib beriladi.
Kalit soʻzlar:
"Devoni lugʻotit turk", "At -tuhfatuz zakkiyat fillugʻatit turkiya",
"Drevnetyurskiy slovar", leksik-semantik, fonetik tahlil.
LEXICAL-SEMANTIC, PHONETIC ANALYSIS OF THE WORDS RELATED
TO AGRICULTURE FOUND IN TURKISH WRITTEN MONUMENTS OF THE 7TH-
18TH CENTURIES
Abstract.
In the article, the words used in the works of "Devoni lug'otit turk", "At-tuhfatuz
zakiyyat fillugatit turkiya" belonging to the old Turkic era of Uzbek lexicography (XI-XV) and
ancient Turkish written monuments of the VII-XIII centuries are related to farming, which are
found in "Drevnetyursky slovar" Similar and different aspects of words in the above three works
are compared and lexical-semantic and phonetic analysis is explained.
Key words:
"Devoni lug'otit turk", "At-tuhfatuz zakiyat fillugatit turkiya", "Drevnetyursky
slovar", lexical-semantic, phonetic analysis.
ЛЕКСИКО-СЕМАНТИЧЕСКИЙ, ФОНЕТИЧЕСКИЙ АНАЛИЗ СЛОВ,
ОТНОСЯЩИХСЯ К СЕЛЬСКОМУ ХОЗЯЙСТВУ, ВСТРЕЧАЮЩИХСЯ В
ТЮРКСКИХ ПИСЬМЕННЫХ ПАМЯТНИКАХ VII-XVIII ВВ.
Аннотация.
В статье использованы слова, использованные в произведениях
«Девони лугъотит тюрк» и «Ат-тухфатуз закийят филлугатит туркия», относящихся к
древнетюркскому периоду узбекской лексикографии (XI-XV) и древнетюркским
письменным памятникам VII в. В «Древнетюрском словаре» разъясняется XIII век,
сопоставляется и поясняется лексико-семантический и фонетический анализ слов,
относящихся к сельскому хозяйству, в трех вышеуказанных произведениях.
Ключевые слова:
«Девони лугъотит турк», «Ат-тухфатуз закият филлугатит
туркия», «Древнетюрский словарь», лексико-семантический, фонетический анализ.
Tilshunosligimiz tarixida nafaqat tarixi, taraqqiyotida oʻzining sezilarli darajadagi oʻrniga
ega manbalardan bir bu XI asrda yashab ijod qilgan Mahmud Koshgʻariyning "Devoni lugʻotit
turk" asari hisoblanadi. Koshgʻariyning bu asari lugʻatchiligimizning nodir namunasi hisoblanadi.
Unda 6,5mingdan ortiq turkiy soʻzlarning qaysi elatda qanday maʼno ifodalashi va u yana qanday
nomlar bilan atalishi batafsil izohlangan. Lugʻatchilimizda muhim ahamiyatga ega yana bir asar
"At -tuhfatuz zakkiyat fillugʻatit turkiya" boʻlib, bu asar XV asrda Misrda mamluk-qipchoq tilida
ISSN:
2181-3906
2023
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 2 / ISSUE 5 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
405
yozilgan, mulalifi aniq emas.Unda oʻzbek va forsiy tillarda unli tovushlar leksika va morfologiya
doirasida tahlil qilinadi. Oʻtgan asrning 50-60-yillarida Turkiyshunos olim Aleksandr Borokov
ishtirokida yaratilgan, VII-XIII asrlarga oid boʻlgan qadimgi turkiy asrlarga oid boʻlgan qadimgi
turkiy yozma yodgorliklarda qoʻllanilgan 20000ga yaqin soʻz va iboralar izohlangan yana bir nodir
asar "Drevnetyurskiy slovar" hisoblanadi.
Yuqorida sanab oʻtilgan 3asarda uchraydigan dehqonchilikka oid soʻzlarning leksik
tahliliga toʻxtalsak.Masalan: Tariq soʻzi "Devoni lugʻotit turk"asarida
tarïğ(150-bet)
-oʻsimlik
maʼnosida kelgan.Undan tashqari bu soʻz don ekinlarining hammasiga umumiy ravishda
qoʻllanuvchi nom hisoblangan va
ašliq(150-bet)
-bugʻdoy,
eshin(44-bet)
-dona,urugʻ,
benäğ(155-
bet)
- dona, don kabi soʻzlar bilan sinonimlik hosil qilgan, "At -tuhfatuz zakiyyat fillugʻatit
turkiya"da esa tari(55-bet) shaklida faqat tariq oʻsimligi maʼnosida kelgan, xuddi shunday
"Drevnetyurskiy slovar"da ham tarïq(537-bet) soʻzi oʻsimlik maʼnosida keladi. Yuqoridagi
keltirilgan soʻzlarni fonetik tahlil qilsak: tariq soʻzi "Devon"da
tarïğ(67-bet)
, "Drevnetyurskiy
slovar"da
tarïq
shaklida kelib, ikkalasining transkripsiyasida ham
"i"
unlisi choʻziq
" ï "
bilan
ifodalanadi. "At-tuhfat"da
tari(55-bet)
koʻrinishida kelib va qisqa "i" bilan ifodalangan, 3manba
3 xil oʻqiladi. Shuningdek, oʻroq (dehqonchilikda ishlatiladigan asbob) soʻzi "Devon"da
baštar(argʻucha 181-bet)
hamda
türpik(189-bet)
shaklida, Drevnetyurskiy slovar"da ham
baštar
koʻrinishida uchraydi. Ekin soʻzi "Devon"da
ekin(44-bet)
, "At- tuhfat"da ham
ekin(64-
bet)
shaklida keltirilgan, bu soʻzlar leksik, semantik, fonetik jihatdan bir biridan farqlanmaydi, bir
xil.
Endi yanchdi(biror urugʻ,donni yanchmoq,tuymoq) feʼliga toʻxtaladigan boʻlsak:
"Devon"da u
uvruldi(93-bet)
va unga sinonim
ügüšdi(88-bet)
kabi koʻrinishlarda keladi, "At-
tuhfat"da esa
janshidi(52-bet)
unga sinonim
tugti(29-bet)
shaklida kelgan. Sepdi (biror urugʻni
yerga sepmoq maʼnosida) feʼli "Devon"da
ekitti(93-bet)
, va
ekindi ( variantlari: ekinür,
ekinmäk 93-bet)
shaklida, "At -tuhfat"da
säpti(62-bet)
koʻrinishida berilgan. Yuqorida
keltirilgan yanchdi va sepdi feʼllarining har ikki kitobda keltirilgan shakli ham semantik jihatdan
bir maʼnoni anglatadi ular leksik jihatdan farq qiladi.
Xulosa qilib aytganda, “Devonu lug‘otit turk”, “At-tuhfatuz zakiyyat fillug'atit turkiya”
hamda “Drevnetyurskiy slovar" asarlarida yozuvchilar tomonidan yigʻilib lugʻat tarkibiga
kiritilgan dehqonchilikka oid soʻzlarning tahlilini qilar ekanmiz ularning aksariyati Mahmud
Qoshgʻariyning “Devonu lug‘otit turk” asarida uchrashi, shuningdek, oʻsha soʻzlikning yana qaysi
tilda qay shaklda kelishi va unga maʼnodosh va variantdosh bir necha soʻzlar keltirilishi kabi
qimmatli maʼlumotlarga, muallifi noʼmalum boʻlgan “At-tuhfatuz zakiyyat fillug'atit turkiya”
asarida hamda "Drevnetyurskiy slovar" asarlarida ham ushbu soʻzliklar keltirilgan lekin bunday
toʻliq taʼriflarning deyarli uchramasligiga guvoh boʻlamiz.
REFERENCES
1.
Mahmud Qoshgʻariy “Devonu lugʻatit-turk” G’afur G’ulom nomidagi matbaa -nashriyot
uyi,Toshkent, 2017 yil,488 bet.
2.
At-tuhfatuz zakiyatu fil lug’otit turkiya. – Toshkent: Fan, 1968. – B. 123
3.
Norboyevna Q. S., Shohista M. Oֲ‘ZBEK TILIDA KOSMONIMLARNING HOSIL BO‘LISH
BOSQICHLARI //E Conference Zone. – 2022. – С. 48-50.
ISSN:
2181-3906
2023
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 2 / ISSUE 5 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
406
4.
O’.Xoliyorov, B. Mengliyev O’zbek tilining so’z yasalish lug’ati — Toshkent: Yangi asr
avlodi, 2008
6.
A.B.Pardayev, D.B.Urinbayeva, D.A.Islamova. “O’zbek terminologiyasi” Samarqand, 2020
7.
Khidirova, I. (2023). PEYORATIVE, DEGORATIVE VOCABULARY IN FAMILY
SPEECH (EXAMPLE OF THE KHIDIROV AND SHAYMATOV FAMILIES).
Modern
Science and Research
,
2
(3).
8.
Xidirova, I., & Xidirova, N. (2021). Gender Characteristics of Family Speech Speech (On the
Example of the Uzbek Family).
EUROPEAN JOURNAL OF INNOVATION IN
NONFORMAL EDUCATION
,
1
(2), 196-199.
9.
Raxmonjonova, G., & Xidirova, I. (2022). CHORTOQ SO ‘ZINING KELIB CHIQISHIGA
OID ILMIY QARASHLAR.
Eurasian Journal of Academic Research
,
2
(11), 188-189.
10.
Jo’rayeva, M., & Xidirova, I. (2023). QOYALAR HAM YIG’LAYDI” ASARIDA
QO’LLANILGAN
DIALEKTIZMLARNING
LEKSIK-SEMANTIK
TAHLILI.
Development of pedagogical technologies in modern sciences
,
2
(2), 42-48.
11.
qizi Jo‘rayeva, M. S., & Xidirova, I. X. (2023, January). “TEMIR XOTIN” DRAMASINING
FONETIK-FONOLOGIK TAHLILI. In
INTERNATIONAL CONFERENCES
(Vol. 1, No. 1,
pp. 492-496).
12.
qizi Jo‘rayeva, M. S., & Xidirova, I. X. (2023, January). SHOYIM BO ‘TAYEVNING “SHO
‘RODAN QOLGAN ODAMLAR” ASARIDA NOADABIY QATLAM SO ‘ZLARINING
QO ‘LLANILISHI. In
INTERNATIONAL CONFERENCES
(Vol. 1, No. 1, pp. 487-491).
13.
Xidirova, I. ., & Jo‘rayeva, M. (2023). LEXICAL-SEMANTIC ANALYSIS OF
DIALECTISMS USED IN THE WORK OF ART (IN THE EXAMPLE OF THE WORK
"ROCKS ALSO CRY").
Modern Science and Research
,
2
(3), 142–144.
14.
Xidirova, I. ., & Dobilova, M. (2023). IMLO MUAMMOLARI VA YECHIM.
Modern
Science and Research
,
2
(3), 138–141.
