ISSN:
2181-3906
2023
International scientific journal
«MODERN
SCIENCE
АND RESEARCH»
VOLUME 2 / ISSUE 4 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
716
QADIMGI TURKIY LUG‘ATLARDA QO‘LLANILGAN QARINDOSHLIK
NOMLARININNG LEKSIK-SEMANTIK TAHLILI
Xidirova Iroda Xolmurzayevna
Ilmiy rahbar.
Jo‘rayeva Mehriniso
TerDU, o’zbek filologiyasi fakulteti talabasi
https://doi.org/10.5281/zenodo.7880129
Annotatsiya. Ushbu maqolada qadimgi turkiy lug‘atlar tarkibidan joy olgan qon-
qarindoshlik atamalarining hozirgi kundagi muqobili, so‘zliklarining leksik-semantik tahlili
amalga oshirilgan bo‘lib, tahlil metodlaridan foydalangan holda xulosalar asoslab o‘tilgan.
Kalit so‘zlar: Qarindoshlik, lingvistik tahlil, leksik-semantik tahlil, qadimiy lug‘atlar,
qiyosiy tahlil metodi, statistik tahlil metodi, shaxs semasi, qon-qarindoshlik terminlari, kategorial
sema.
LEXICAL-SEMANTIC ANALYSIS OF KINSHIP NAMES USED IN ANCIENT
TURKISH DICTIONARIES
Abstract. In this article, a lexical-semantic analysis of the current alternative, vocabulary
of blood-kinship terms included in the composition of ancient Turkic dictionaries was carried out,
and the conclusions were substantiated using analytical methods.
Key words: Kinship, linguistic analysis, lexical-semantic analysis, ancient dictionaries,
method of comparative analysis, method of statistical analysis, personality schema, blood-kinship
terms, categorical schema.
ЛЕКСИКО-СЕМАНТИЧЕСКИЙ АНАЛИЗ НАЗВАНИЙ РОДСТВА,
ИСПОЛЬЗУЕМЫХ В ДРЕВНЕТУРЕЦКИХ СЛОВАРЯХ
Аннотация. В данной статье проведен лексико-семантический анализ
современного варианта терминов кровного родства, встречающихся в составе
древнетюркских словарей, и на основе методов анализа сделаны выводы.
Ключевые слова: родство, лингвистический анализ, лексико-семантический анализ,
древние словари, метод сравнительного анализа, метод статистического анализа, схема
личности, термины кровного родства, категориальная схема.
Turkiy tillardagi qarindoshlikni ifodalovchi leksemalar va ularning tavsifiga bag‘ishlangan
bir qator ilmiy ishlar, monografiyalar va ayrim maqolalar e’lon qilingan va haligacha tadqiq etilib,
ushbu yo‘nalishning yangidan yangi qirralari namoyon bo‘lmoqda. Qarindoshlik atamalari haqida
gap ketar ekan, shuni ta’kidlashimiz mumkinki, ushbu tur ma’nosini ifodalovchi leksemalarning
yaratilish davri juda qadimgi ibtidoiy jamoa tuzumi davrlariga borib taqaladi. Kishilik jamiyati
shakllana boshlagan va insonlar o‘rtasida aloqa munosabat, ko‘payish jarayonlari paydo bo‘la
boshlagach, ongli ravishda atrofdagilarni alohida nomlar bilan atashga ehtiyoj sezila boshlaydi va
shu tariqa qarindosh-urug‘chilik atamalari vujudga keladi.
Ushbu tadqiqot ishining asosiy tadqiq obyekti sifatida XI–XIV asrlarda yaratilgan qadimgi
lug‘atlar (“Devonu lug‘otit turk” (keying o‘rinlarda MK), “At-tuhfatuz zakiyati fil lug‘atit turkiya”
(keying o‘rinlarda “At-tuhfat”), “Древнетюркский словарь” (“Qadimgi turkiy lug‘at”, keyingi
barcha o‘rinlarda DTS) tarkibida qo‘llanilgan qarindoshlik atamalarining lingvistik tahlili amalga
oshirildi. Ushbu lug‘atlarning boshqa lug‘atlardan ajralib turadigan asosiy xususiyatlari lug‘atlar
ISSN:
2181-3906
2023
International scientific journal
«MODERN
SCIENCE
АND RESEARCH»
VOLUME 2 / ISSUE 4 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
717
tarkibida kelgan turkiy so‘zliklar leksikasi, morfologiyasi va fonetikasi bir-biriga, shuningdek,
boshqa tillar bilan ham o‘zaro qiyosan o‘rganilib, lug‘at darajasiga yetkazilgan. Tildagi har qanday
leksema muayyan shakl va mazmunning o‘zaro leksik-semantik munosabatidan iborat murakkab
struktura bo‘lib, uning ma’no tuzilishida bir qancha komponentlar o‘zaro birlashadi. Masalan,
їчқїм – (katta aka), aча – (katta qiz(opa), iні – (ini, kichik birodar, uka), jigit, qiz, alim, qazi kabi
so‘zlar o‘ta umumiy, keng miqyosli va semantik komponenti jihatidan “shaxs” semasiga ega.
Aynan shu arxisema asosida kategorial sema “ot turkumiga mansublik” yuzaga kelsa-da, mazkur
so‘zlarning barchasida qarindoshlik munosabati mavjud emas [5;445]. “Qarindoshlik” semasi
(ma’nosi) їчқїм – (katta aka), aча – (katta qiz (opa), iні – (ini, kichik birodar, uka) nomlaridagina
mavjud.
Ismoilov tahliliga ko‘ra hozirgi o‘zbek tilida qon-qarindoshlik terminlari ikki katta guruhga
bo‘linadi:
1.
Qon-qarindoshlik terminlari;
2.
Nikohdan keyin paydo bo‘lgan qarindoshlik terminlari [4;102].
Mana shu guruhlanishga asoslanib qarindoshlik nomlari tasniflanildi. Tasnifda termin so‘zi
o‘rniga nomi so‘zini olish ma’qul ko‘rildi. Demak, qon-qarindoshlik nomlari guruhiga quyidagilar
kiradi: їчқїм – katta aka; hoqoniy turklari katta akalarini їчқїм deydilar, lekin ikkinchi shaxsda
їчқїн qo‘llanmaydi (96); aба – ona (o‘g‘uzcha. Qarluq turkmanlari ana deydilar) (113); aта – ota
(114); aча – katta qiz (opa) ma’nosida (114); iні – ini, kichik birodar, uka (119) –
“Devonu lug‘otit
turk
”da; aба – ota (11); aна – ona (3b-11); дада – buva (11a-11); дада – buva (11a-11) –
“At-
tuhfatuz zakiyati fil lug‘otit turkiya
”da; ana – ata – ona – ota (43); apa – katta opa; ona (42);
aqa – katta aka (48); eči – katta aka (16) –
“DTS”
da kiritish mumkin.
Nikohdan keyin paydo bo‘lgan qarindoshlik nomlar guruhiga quyidagilar kiradi: казїн –
qayin ona, qayin ota, qayin (383); балдїз – xotinning singlisi, erning singlisiga балдїз deyilmaydi,
singil deyiladi (426); oғул – o‘g‘il; o‘z o‘gli bo‘lmasa ham er bolalarga oғул deydilar (103) –
“Devonu lug‘otit turk
”da; кујав – kuyov (15b-4); кујагу – kuyov (12b-4); ӭккіз – egizak (9a-3);
aврат – xotin ( 3b-13) –
“At-tuhfatuz zakiyati fil lug‘otit turkiya
”da; jeŋgä – katta akaning
xotini (256); oγul – bola (364) –
“DTS”
dagi so‘zliklarni kiritishimiz mumkin.
Professor Sh.Iskandarovaning tahliliga ko‘ra qarindoshlikni ifodalovchi shaxs nomlarini
leksema shaklida tahlilga tortib, ularni strukturasiga ko‘ra ikki turga bo‘ladi:
1.
Sodda (tub) – bir asosdan iborat leksemalar. Masalan, ota, o‘g‘il, ona.
2.
Qo‘shma – ikki asosdan iborat leksemalar. Masalan, qayinota, amakizoda [5;422]. Ushbu
tahlil yuzasidan lug‘tlar kuzatilganda qo‘shma – ikki asosli qarindoshlik nomlariga umuman duch
kelinmadi.
Yuqorida keltirilgan lug‘atlarda qon-qarindoshlikni ifodalovchi nomlar miqdor jihatdan
anchagina. Lug‘atlar tarkibidagi qarindoshlik nomlarini bir-biriga qiyoslash orqali ularning
umumiy va xususiy semalarini farqlash mumkin bo‘ladi. Lug‘atlar tarkibidagi qarindoshlik semasi
asosida birlashuvchi shaxs nomlari statistik tahlil metodi asosida o‘rganilar ekan, “Devonu lug‘otit
turk”da keltirilgan qarindosh nomlaridan erkak jinsiga oid nomlar 28 ta, ayol jinsiga oid nomlar
23 tani, “At-tuhfatuz zakiyatu fil lug‘atit turkiya”da erkak jinsiga oid nomlar 7 ta, ayol jinsiga oid
nomlar 8 tani, DTSda erkak jinsiga oid nomlar 13 ta, ayol jinsiga oid nomlar 16 tani tashkil
etganligi yaqqol namoyon bo‘ldi. Ko‘rib turganimizdek, dastlabki lug‘atda erkak jinsiga oid
nomlar yuqori pog‘onada turgan bo‘lsa, qolgan ikki lug‘atlarda ayol jinsiga oid nomlar yuqori
ISSN:
2181-3906
2023
International scientific journal
«MODERN
SCIENCE
АND RESEARCH»
VOLUME 2 / ISSUE 4 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
718
pog‘onani egallagan. Tadqiqotning asosiy obyekti hisoblangan yuqorida keltirilgan lug‘atlar
tarkibidagi so‘zliklar tahlil qilinar ekan, bir lug‘at tarkibida qo‘llangan so‘zlikning, ikkinchi bir
lug‘atda umuman boshqa ma’nolarda qo‘llanishiga duch kelindi. Ularning ma’lum qismi atroflicha
tahlil qilinadi.
“Devonu lug‘otit turk
”da
katta aka
ma’nosida – їчқїм
(96) so‘zi,
“DTS”
da esa
aqa
(48b),
eči
(162b) va
iči
(201b) so‘zlari
katta aka
ma’nosida ishlatilgan ekan.
Nikoh kechasi
kelin yonida xizmat qiluvchi yanga
ma’nosida –
“Devonu lug‘otit turk”
da
эгӓт
(85) va
мaму
(254) so‘zliklari ishlatilgan bo‘lsa,
“DTS”
da
mamu
(336b)
ayol
ma’nosida ishlatilgan. Ushbu
lug‘atlarda
ota
va
ona
so‘zlarining bir necha xil variantlari ham qo‘llanilgan va ular davr taqozosi
natijada ma’lum bir darajada o‘zgarishlarga uchragan degan xulosaga kelish mumkin. Jumladan,
ota
so‘zi o‘rnida quyidagi so‘zliklar qo‘llanilgan:
“Devonu lug‘otit turk
”da –
aба
(113),
aта
(114),
дӓдӓ
(239), қaнcїқ aта (392);
“At-tuhfat”
da – Аба (11), aда (11a-9), aта (3b-11);
“DTS”
da – ata (65b), baba (76b), dedä (160b), hata (197b). Ushbu so‘zliklardan
aта
so‘zi har
uchala lug‘at tarkibida ham faol qo‘llanilgan, shuningdek,
aба
so‘zi ham ikkita lug‘atda keng
qo‘llanilgan. Bundan ko‘rinadiki, o‘sha davr koloriti uchun xos va mos bo‘lgan ota so‘zi o‘rnida
qo‘llanilgan so‘zlar
aба
va
aта
so‘zlari ekan. Navbatdagi tahlil o‘sha davrda
ona
so‘zi o‘rnida
qo‘llanilgan so‘zliklarga qaratiladi.
“Devonu lug‘otit turk
”da – aба (o‘g‘uzcha. Qarluq
turkmanlari ana deydilar) (113), aна (119), ума (tubutlar tilida) (118);
“At-tuhfat”
da – aна (3b-
11);
“DTS”
da – hana (192b), ana (43b) kabilar
ona
so‘zi o‘rnida qo‘llanilgan. Ko‘rinib turganidek,
ushbu so‘zliklardan eng faoli
aна
so‘zi bo‘lib, har uchala lug‘atdan ham faol o‘rinni egallagan va
davr o‘tishi natijasida
aна
so‘zining fonetik o‘zgarishga uchrashi natijasi hozirgi davrda adabiy
tilimizdan o‘rin olgan va og‘zaki nutqimizda ham faol qo‘llaniladigan ona so‘zi vujudga kelgan.
Xulosa o‘rnida shuni aytish mumkinki, etnografik adabiyotlarning guvohlik berishicha,
qarindoshlik biologik nuqtayi nazardan emas, sotsial nuqtayi nazardan tarixiy-etnik hodisa bo‘lib,
har bir xalq o‘z hayotida qarindoshlik munosabatlarini ifodalovchi va belgilovchi nomlar
yig‘indisini yaratish bilan ajralib turadi va bu so‘zliklar ularning madaniyati va etnik takibidan
darak berib turadi. Davrlar o‘tishi, avlodlar almashinishi natijasida lug‘atlar tarkibidagi
qarindoshlik so‘zlarida ham ma’lum bir darajada fonetik, leksik, grammatik o‘zgarishlar yuz
beradi. Buning natijasida eski so‘zliklar chiqib ketib, o‘rniga yangi so‘zliklar kirib keladi. Ammo
shunisi ravshanki, eski so‘zliklar yangi so‘zliklar yaratilishi uchun asosiy va tayanch poydevor
vazifasini o‘tab turadi. Yangi so‘zliklar paydo bo‘lsa ham, ularda eski so‘zliklarning oz bo‘lsa-da
nafasi sezilib turadi.
REFERENCES
1.
Mahmud Koshg‘ariy. Turkiy so‘zlar devoni (Devonu lug‘otit turk). – Toshkent: Fanlar
Akademiyasi, 1963.
2.
Attuhfatuz zakiyatu fillug‘atit turkiya [Turkiy til (qipchoq tili) haqida noyob tuhfa]. –
Toshkent: Fan, 1968.
3.
Древнетюркский словарь. – Ленинград: Издательство “наука” ленинградское
отделение, 1969.
4.
Ismoilov I.A. Turkiy tillarda qavm-qarindoshlik terminlari. – Toshkent: Fan, 1966.
5.
Madaliyevna I. S., Qizi J. R. N. B. “Majolis un-nafois” asarida qo ‘llanilgan qarindoshlik
nomlari hamda ularning semantik tahlili //Ta’lim fidoyilari. – 2022. – Т. 22. – №. 7. – С.
444-451.
ISSN:
2181-3906
2023
International scientific journal
«MODERN
SCIENCE
АND RESEARCH»
VOLUME 2 / ISSUE 4 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
719
6.
Khidirova, I. (2023). PEYORATIVE, DEGORATIVE VOCABULARY IN FAMILY
SPEECH (EXAMPLE OF THE KHIDIROV AND SHAYMATOV FAMILIES).
Modern
Science and Research
,
2
(3).
7.
Xidirova, I., & Xidirova, N. (2021). Gender Characteristics of Family Speech Speech (On
the Example of the Uzbek Family).
EUROPEAN JOURNAL OF INNOVATION IN
NONFORMAL EDUCATION
,
1
(2), 196-199.
8.
Raxmonjonova, G., & Xidirova, I. (2022). CHORTOQ SO ‘ZINING KELIB
CHIQISHIGA
OID
ILMIY
QARASHLAR.
Eurasian
Journal
of
Academic
Research
,
2
(11), 188-189.
9.
Jo’rayeva, M., & Xidirova, I. (2023). QOYALAR HAM YIG’LAYDI” ASARIDA
QO’LLANILGAN
DIALEKTIZMLARNING
LEKSIK-SEMANTIK
TAHLILI.
Development of pedagogical technologies in modern sciences
,
2
(2), 42-48.
10.
qizi Jo‘rayeva, M. S., & Xidirova, I. X. (2023, January). “TEMIR XOTIN”
DRAMASINING
FONETIK-FONOLOGIK
TAHLILI.
In
INTERNATIONAL
CONFERENCES
(Vol. 1, No. 1, pp. 492-496).
11.
qizi Jo‘rayeva, M. S., & Xidirova, I. X. (2023, January). SHOYIM BO ‘TAYEVNING
“SHO ‘RODAN QOLGAN ODAMLAR” ASARIDA NOADABIY QATLAM SO
‘ZLARINING QO ‘LLANILISHI. In
INTERNATIONAL CONFERENCES
(Vol. 1, No. 1,
pp. 487-491).
12.
Xidirova, I. ., & Jo‘rayeva, M. (2023). LEXICAL-SEMANTIC ANALYSIS OF
DIALECTISMS USED IN THE WORK OF ART (IN THE EXAMPLE OF THE WORK
"ROCKS ALSO CRY").
Modern Science and Research
,
2
(3), 142–144.
13.
Xidirova, I. ., & Dobilova, M. (2023). IMLO MUAMMOLARI VA YECHIM.
Modern
Science and Research
,
2
(3), 138–141.
