ISSN:
2181-3906
2023
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 2 / ISSUE 5 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
669
QARAQALPAQ TILINDE EKOLOGIYALÍQ TERMINLERDIŃ LEKSIKA-
SEMANTIKALÍQ USÍL ARQALÍ JASALÍWÍ
Ótebaeva Dilbar Ayapbergenovna
Qaraqalpaq mámleketlik universiteti doktorantı
https://doi.org/10.5281/zenodo.7953979
Annotatsiya.
Mazkur maqolada qoraqalpoq tilidagi ekologik terminlarning semantik usul
orqali yasalishi haqida so’z boradi. Shuningdek, metaforizatsiya usuli orqali yasalgan ekologik
terminlar misollar bilan ko’rsatilgan.
Kalit so’zlar:
ekologik terminlar, metaforizatsiya usuli, so’z yasalishi, metafora.
ОБРАЗОВАНИЕ ЭКОЛОГИЧЕСКИХ ТЕРМИНОВ В КАРАКАЛПАКСКОМ ЯЗЫКЕ
ЛЕКСИКО-СЕМАНТИЧЕСКИМ СПОСОБОМ
Аннотация.
В данной статье говорится об образовании экологических терминов в
каракалпакском языке лексико-семантическим способом. А так же, примери экологических
терминов составленные способом метафоризации.
Ключевые
слова:
экологические
термины,
способ
метафоризации,
словообразование, метафора.
FORMATION OF ECOLOGICAL TERMS IN THE KARAKALPAK LANGUAGE BY
THE LEXICO-SEMANTIC METHOD
Abstract.
This article deals with the formation of environmental terms in the Karakalpak
language in a lexical-semantic way. And also, examples of environmental terms compiled by the
method of metaphorization.
Key words:
ecological terms, metaphorization method, word formation, metaphor.
Terminler til biliminde belgili bir túsinikti, uǵımdı ańlatıw maqsetinde jumsaladı. Olar
tiykarınan bir mánili sózler arqalı bildiriledi. Terminlerdiń jasalıwında bolsa affiksaciya, sóz
qosılıw usılları tiykarǵı xızmetti atqaradı. Til biliminde ekologiyalıq terminlerdiń jasalıwında da
joqarıda atalǵan usıllar arqalı kópshilik terminler jasaladı. Sonday-aq, sóz jasawdıń affiksaciya
hám sóz qosılıwdan tısqarı ekologiyaǵa baylanıslı terminlerdi jasawda metaforizaciya usılı da
qollanıladı.
Metafora – eki predmet yaki qubılıstıń qanday da bir uqsaslıq tárepine tiykarlanıp, onıń
birewine tiyisli belgini awıspalı mánide ekinshi predmetke baylanıstırıp aytıw [Бекбергенов А.,
1997.52]. Bul usıl arqalı sózler uqsaslıǵı tiykarında qayta ataladı hám jańa mánidegi ekinshi sóz
payda boladı. Metaforizaciya usılı til biliminde jańa mánidegi sózlerdi payda etiwde yaki sózdiń
ótkirligin, tásirliligin arttırıw maqsetinde ónimli qollanıladı. Bul usıl terminlerdiń jasalıwında da
ózine tán xızmet atqaradı.
Obyektlerdiń belgilerin, qásiyetlerin semantikalıq jaqtan sáwlelendiriw arqalı atamalardıń
qáliplesiwi – bul til biliminde qıya nominaciya dep ataladı. Ol metaforizaciya texnikasına
tiykarlanadı. Metaforizaciyanıń tiykarǵı mexanizmi eki túrli obyekttiń ulıwmalıq belgileriniń
associativ jaqınlasıwı esaplanadı [Галиева Э.А. 2005.102].
Demek, ekologiyalıq terminlerdiń jasalıwına metaforizaciya usılı da ayrıqsha orındı
iyeleydi. Tatar tilindegi ekologiyalıq terminler boyınsha izertlewler alıp barǵan ilimpaz
E.A.Galieva metaforizaciya usılı arqalı jasalǵan ekologiyalıq terminlerdi 6 toparǵa ajıratıp
kórsetedi. Qaraqalpaq tilinde de bul usıl arqalı ayırım ekologiyalıq terminler jasaladı.
ISSN:
2181-3906
2023
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 2 / ISSUE 5 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
670
1) somatikalıq atamalar tiykarında payda bolǵan ekologiyalıq terminler:
qoltıq, moyın,
tóbe,
t.b. Qoltıq – qoldıń jelkege tutasqan bólimi menen gewde aralıǵındaǵı ishki tárep. Maxmud
Qashqariy bul sózdi arnayı túsindirgen jerinde arab háripleri menen jazılǵan sózdiń ekinshi
buwınında qısqa u sesin kórsetetuǵın háreket belgisi qoyılǵan (Devon, I, 440). Demek, bul sózdi
qol atlıǵı hám hám tıq feyilinen quralǵan dep oylaw haqıyqatqa tuwrı kelmeydi. Negizinde bul
qospa sózdiń ekinshi bólegi tu- feyiline (DS, 584: tu – “закрывать”) -ǵ qosımtasın qosıp jasalǵan
tuǵ atlıǵı menen ańlatılǵan dep esaplaw haqıyqatqa jaqın; sonda qoltuǵ sózi negizinde “qoldıń
gewdege tutasqan jeri” mánisin ańlatqanı belgili boladı[6.584]. Adamnıń dene múshesin
bildiriwshi bul sóz ekologiya, geografiya tarawlarında termin retinde jumsaladı: Okeannıń (teńiz
yamasa kóldiń) qurǵaqlıq ishkerisine kirip turǵan bólimi
qoltıq
dep ataladı. Bengaliya, Meksika,
Gudzon qoltıǵı eń úlken qoltıqlar bolıp tabıladı.
Sonday-aq, moyın sózi adam múshesin bildiredi. Moyın – bastı gewde menen baylanıstırıp
turatuǵın deneniń bólegi [4.312]. Al, bul sóz ekologiyalıq termin retinde qollanıladı: moyın –
qurǵaqlıqtıń eki úlken bólimin, mısalı, eki materikti bir-biri menen (Panama moynı, Suvaysh
moynı), materikti yarım ataw menen tutastırıp turatuǵın yaki eki táreptegi úlken suw háwizin
ajıratıp turǵan jer [7.850]. Mısalı: Birinshi bolıp ispaniyalı V.Balboa 1513-jılı Panama
moynınan
ótip, Tınısh okeandı kórgen hám onı Qubla okean dep ataǵan. Keltirilgen mısallar metaforzaciya
usılı arqalı jasalıp, eki nárseniń sırtqı uqsaslıǵı tiykarında ekinshi mánige awısqan hám termin
retinde qálipleskenligin kóriwge boladı.
2) predmetler arasındaǵı uqsaslıq tiykarında payda bolǵan ekologiyalıq terminler:
taw
etegi, jer qabıǵı, jer beti,
t.b. Suwlar
jer qabıǵındaǵı
minerallar menen fizikalıq hám ximiyalıq
tárepten baylanısqan.
Taw eteklerinde
jazı ıssı, ortasha temperatura +17+20
0
C qa teń. Tiykarınan,
etek sózi kiyimniń tómengi jaǵı, shalǵayı degen mánini bildiredi. Lekin bul sóz geografiyalıq
obyektler menen dizbeklesip kelip, bir nárseniń aqırı, tómengi bólimi degendi bildiriw maqsetinde
jumsaladı. Bul toparǵa kiretuǵın ekologiyalıq terminlerdiń kópshiligi keń jámiyetshilikke tanıs
hám túsinikli sózler esaplanadı. Mısalı, joqarıda keltirilgen taw etegi, jer beti sıyaqlı terminler keń
tanımalılıqqa iye bolıp, kúndelikli turmısta qollanılıwshı sózler qatarına kiredi. Sonlıqtan da
ilimpaz E.Berdimuratov terminlerdiń qollanılıw órisi jóninde tómendegidey pikirlerdi keltiredi:
“Kópshilikke kópten tanıs, awızsha hám jazba sóylew aynalısında jedel paydalanıwshı terminler
funkcionallıq jaqtan jiyi qollanılıwshı, al ulıwma xalıqlıq tanımalıqqa iye emes, qánigelikti, sáykes
bilimdi talap etiwshi, sonıń saldarınan belgili bir sóylew ortalıǵında ǵana ámeliy paydalanıwshı
terminlerdi siyrek qollanıwshı terminler dep bahalaǵan maqul” [Berdimuratov E. 1999: 125].
Demek, joqarıda keltirilgen terminlerdi jiyi qollanılıwshı terminler quramına kirgizemiz.
3) adamǵa baylanıslı qollanılatuǵın háreketler arqalı payda bolǵan ekologiyalıq terminler:
dáryanıń toyınıwı, topıraqtıń sorıwı, topıraqtıń jarlılanıwı, topıraqtıń dem alıwı. Topıraqtıń dem
alıwı –
topıraq massasınıń atmosferaǵa karbonad angidrid gazin bólip shıǵarıw procesi [Тазабеков
Т., 1994: 50].
Topıraqtıń sorıwı (sińiriwi) –
topıraqtıń qattı, suyıq hám gaz halındaǵı zatlardı ózine
sińdirip uslap turıw qásiyeti [Тазабеков Т. 1994: 164]. Keltirilgen terminler insanǵa tán is-
háreketlerdiń adamnan basqa zatlarǵa qarata qollanılıwı arqalı mániniń awısıwı nátiyjesinde
jasalǵan. Mısalı,
jarlı, jarlılanıw
sıyaqlı sózler adamǵa baylanıslı, yaǵnıy insannıń mal-dúnyasınan
ayırılıwı yaki dúnya-malı bolmawına baylanıslı túsinikti ańlatıw ushın jumsaladı. Al, bul sóz
ekologiya tarawında topıraq sózi menen birge qollanılıp, topıraqtıń quramındaǵı mineral zatlardıń
azayıwı yaki joǵalıwı, topıraqtıń egiske ónimsiz bolıp qalǵanlıǵın ańlatıw maqsetinde qollanıladı.
ISSN:
2181-3906
2023
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 2 / ISSUE 5 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
671
Sonday-aq, dáryanıń toyınıwı terminindegi toyınıw sózi de adamǵa baylanıslı qollanıladı.
Toyıw
–
tamaqtı kereginshe, toyǵanınsha jew, nárleniw, qanaatlanıw,
toyınıw –
toyıw feyiliniń ózlik
dárejesi [4.331]. Dáryanıń toyınıwı degende bolsa, dárya suwınıń tábiyiy jollar menen tolısıwı
túsiniledi. Mısalı: Evraziya dáryalarınıń toyınıwına qarap tórt tipke bólinedi: jawın, qar, muz hám
jer astı suwınan toyınıwshı dáryalar.
Qaraqalpaq tilinde ekologiyalıq terminlerdiń qollanılıw órisi oǵada keń. Olar arasında keń
tanımalılıqqa iye terminler de, sol tarawdıń ózine ǵana túsinikli bolǵan terminler de kópshlikti
quraydı. Ekologiyaǵa baylanıslı qollanılatuǵın terminlerdiń jasalıwında bolsa joqarıda keltirilgen
metaforizaciya usılı ayrıqsha rol oynaydı. Bul usıl arqalı jańa mánidegi terminler payda boladı
hám ózine tán belgili bir túsinikti ańlatıw maqsetinde jumsaladı.
REFERENCES
1.
Бекбергенов А., Пахратдинов Қ. Тил билими терминлери сөзлиги. Нөкис,
«Қарақалпақстан» 1997.
2.
Berdimuratov E. Qaraqalpaq tili terminleri. Nókis, “Bilim” 1999.
3.
Галиева Э.А. Экологическая лексика в современном татарском литературном языке.
Канд.дисс. Казань, 2005.
4.
Қарақалпақ тилиниң түсиндирме сөзлиги. Нөкис, «Қарақалпақстан», 1992.
5.
Тазабеков Т., Тазабеков Е. Орысша-қазақша топырақтану түсiндiрме сөздiгi. Алматы,
«Ана тiлi», 1994.
6.
Ўзбек тилининг этимологик луғати (туркий сўзлар) Тошкент, «Университет» 2000.
7.
Ўзбекистон миллий энциклопедияси. Давлат илмий нашриёти, Тошкент.
