ISSN:
2181-3906
2023
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 2 / ISSUE 7 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
286
QARAQALPAQ FOLKLORINIŃ ATQARIWSHILARI
Nietbaeva Hurliman Amanbaevna
Berdaq atındaǵı Qaraqalpaq Mámleketlik Universiteti
Kórkem-óner fakulteti studenti
https://doi.org/10.5281/zenodo.8186703
Annotatsiya.
Bul maqalada Qaraqalpaq folklori, onin’ atqariwsh sheberligi, tariyxi,
Qaraqalpaq awızeki a’debiyatının’ xalıq awzınan jıynalıwı, dástanlari, awız eki dóretpelkeri
haqqında tolıq mańǵlumat berilgen.
Gilt sóz:
Folklor, xalıq do’retiwshiligi, dástanlar, janr, ilimpazlar.
PERFORMANCE OF KARAKALPAK FOLKLORE
Abstract.
This article provides detailed information about Karakalpak folklore, its
performance skills, history, collection of oral literature of Karakalpak from among the people,
epics, oral creations.
Key words:
Folklore, folk art, epics, genre, scientists, skills.
ИСПОЛНЕНИЕ КАРАКАЛПАКСКОГО ФОЛЬКЛОРА
Аннотация.
В данной статье дана подробная информация о каракалпакском
фольклоре, его исполнительском мастерстве, истории, собрании устной литературы
каракалпаков из народа, былинах, устном творчестве.
Ключевые слова:
Фольклор, народное творчество, былины, жанр, ученые, ремесла.
Folklor termini inglis tilinen alıng’an bolıp, so’zbe-so’z awdarg’anda xalıq danalıg’ı, xalıq
do’retiwshiligi degendi an’latadı. (folk – xalıq, lore – danalıq) ha’m ol xalıq aralıq terminge
aylanıp ketken. Qaraqalpaq tilinde folklor menen qatar xalıq do’retiwshiligi so’z birikpesi sın’ar
termin sıpatında o’nimli qollanıladı. Onı geyde awızeki a’debiyat degen termin menen de ataydı.
Folklor (xalıq do’retiwshiligi) o’zinin’ kelip shıg’ıwı boyınsha uzaq da’wirlerge yag’nıy,
mifologiyalıq da’wirlerge barıp taqaladı. Qaraqalpaq folklorı mazmunı, tematikası, ko’rkem
formaları jag’ınan da ku’ta’ bay, ra’n’beren’, ko’p tu’rlerge, janrlarg’a bo’linedi. Folklordın’
tu’rlerge, janrlarg’a jikleniwi onın’ uzaq evolyutsiyalıq rawajlanıwı dawamında ju’z beredi.
Sonlıqtan folklorlıq shıg’armalardın’ ishinde adamzattın’ rawajlanıwının’ barlıq tarıyxıy
da’wirlerinin’ qatlamları, elementleri bar (mifologiyalıq, diniy, tariyxıy, etnografiyalıq, sotsiallıq,
h.t.b.). Qaraqalpaq folklorı da usı tiykarda tu’rlerge bo’linedi. Qaraqalpaq awızeki a’debiyatının’
xalıq awzınan jıynalıwı, tekstologiyalıq jaqtan islenip baspadan shıg’arılıwı XX a’sirdin’ birinshi
yarımında iske asırıladı. Onın’ da’slepki jıynawshıları ha’m tu’rlerge bo’lip izertlewshileri
N.Da’wqaraev, N.A.Baskakov, Q.Ayımbetov, O.Kojurovlar boldı. 1950-1960- jılları qaraqalpaq
folklorının’ tu’rleri boyınsha N.Japaqov, İ.Sag’ıytov, Q.Maqsetov, A’.Ta’jimuratov,
Q.Ma’mbetnazarov, N.Kamalov, A’.Alımov, T.Niyetullaev, M.Nizamatdinov h.t.b jumıs alıp
bard.Folklorlıq shıg’armalardın’ xalıq arasında tarqalıwı ha’m a’sirler boyı a’wladtan a’wladqa
o’tip jasawı olardın’ atqarıwshılarına baylanıslı bolıp keledi. Atqarıwshılar tın’lawshılardın’
tilegine, tu’siniklerine ha’m zamannın’ talaplarına qaray o’zleri atqarıp otırg’an shıg’armalarg’a
o’zgerisler kirgizip baradı. Qaraqalpaq folklorının’ atqarıwshıları ko’p bolg’an. Erteklerdi,
an’ızlardı, miflerdi, ku’ldirgi a’n’gimelerdi qatıqulaq, yadıkesh, syujet toqıw ha’m onı bayanlaw
uqıbı joqarı, tilge sheshen adamlar aytatug’ın bolg’an. Olar o’zleri aytqan a’n’gimelerdi qızıqlı
mag’lıwmat sıpatında g’ana emes, al olardı ko’rkemlep, obrazlı etip aytıp bergen. Na’tiyjede
ISSN:
2181-3906
2023
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 2 / ISSUE 7 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
287
olardın’ aytqan a’n’gimeleri ko’rkem shıg’arma da’rejesine ko’terilgen. Qaraqalpaq awızeki
do’retiwshiliginin’ en’ salmaqlı janrlarının’ biri da’stanlar bolıp tabıladı. Da’stanlar u’lken eki
toparg’a-batırlıq da’stanlar ha’m ashıqlıq da’stanlar bolıp bo’linedi. Batırlıq da’stanlardı qıyqalap
shertetug’ın muzıka a’sbabı qobız benen belgili namalarg’a salıp jırawlar aytqan. Jırawlar
sonday-aq kishi ko’lemli poetikalıq janrlar bolg’an didaktikalıq, filosofiyalıq mazmung’a iye
termeler ha’m tolg’awlardı da atqarg’an. Ashıqlıq (liro-epikalıq) da’stanlardı duwtar a’spabı
menen baqsılar aytqan. Baqsılar sonın’ menen birge didaktikalıq, ashıqlıq, tariyxıy, sotsiallıq
mazmundag’ı lirikalıq qosıqlardı da atqarg’an. Jırawshılıq-qaraqalpaqlar xalıq bolg’alı berli birge
kiyatırg’an ko’p a’sirlik da’stu’rlerge iye eski o’ner. "Alpamıs", "Qoblan", "Ma’spatsha", "Qırq
qız", "Edige" sıyaqlı qaharmanlıq da’stanlar jırawlardın’ atqarıwında taraldı ha’m bizin’
da’wirimizge shekem kelip jetti. Qaraqalpaqlardın’ jırawshılıq mektebi XIV a’sirde jasag’an ullı
jıraw Soppaslı Sıpıra jırawdan baslanadı. Onın’ jolın AsanQayg’ı, Dospambet, Shalkiyiz, Mu’yten
jırawlar, XVIII-XIX-a’sirlerde Jiyen jıraw, Qazaqbay jırawlar dawam ettirgen. XX-a’sirdegi
jırawshılıq mektebinin’ iri wa’killeri O’giz jıraw (Xojambergen Niyazov, l884-1954), Qurbanbay
jıraw Ta’jibaev (1876-1958), Esemurat jıraw Nurabıllaev (1885-1979), Qıyas jıraw
Qayratdinovlar (1903-1974) bolıp esaplanadı. Qaraqalpaq baqsıshılıq o’nerinin’ XIX a’sirdegi iri
wa’killeri Aqımbet baqsı, Muwsa baqsılar bolıp tabıladı. Qaraqalpaq xalqı su’yip tın’laytug’ın
"Muwsa sen yarı", "Arıwxan" namaları Muwsa baqsının’ atı menen baylanıslı. XX a’sirde
baqsıshılıq o’neri Japaq baqsı Shamuratov (1993-1973), Esjan baqsı Qospolatov (1904-1952)
A’met baqsı Tariyxov (1923-1991), Genjebay baqsı Tilewmuratovlar dawam ettirdi. Muwsà bàqsı
(1863 — 1907). Qàràqàlpàqtıń eń àtàqlı bàqsılàrınıń birinen esàplànàdı. Ol Aqımbet bàqsınıń
shákirti, kóp jıllàr dàwàmındà onıń izine erip, onnàn sàz shertiwdi úyrengen. Onıń «Muwsà sen
yàri» nàmàsı xàlıq àràsındà keńnen belgili. Onıń tàlàntın Berdàq Ǵàrǵàbày ulı joqàrı bàhàlàǵàn.
Buǵàn Berdàq shàyırdıń:
Tárip etsem sonı doslàr,
Adàmzàttıń kewlin xoshlàr,
Qàyrılàdı ushqàn quslàr,
Sàzın esitse Muwsànıń.
Tàńlàndırǵàn pàtshà, xàndı,
Sàzı-sózi eriter jàndı.
Tàmàm bàqsınıń sultànı,
Sheberlik jàǵı Muwsànıń. — degen qàtàrlàr onıń ànıq mısàlı bolà àlàdı. Muwsà bàqsınıń
miyràslàrı sàz-sáwbet izertlewshileri tárepinen hár tárepleme izertlenbekte.Esjàn bàqsı (1904—
1952). Esjàn Qospolàtov xàlqımızdıń súyikli bàqsılàrınıń biri. Ol àtàqlı Qıdırniyàz bàqsınıń
shákirti. Esjàn bàqsı uzàq jıllàr dàwàmındà ràdiokomitette isledi, xàlıq nàmàlàrın sheber
àtqàrıwshılàrdıń biri boldı. Ol ásirese, Shernàzàr bàqsı, Muwsà bàqsılàrdıń nàmàlàrın sheberlik
penen àtqàrıwshı bolǵàn. Oǵàn «Ózbekistan xàlıq àrtisti» húrmetli àtàǵı berildi. Esjàn bàqsınıń
nàmàlàrı házirgi jàs bàqsılàr tárepinen sheber àtqàrılmàqtà. Nókiste onıń àtınà kóshe qoyılıp,
ólmes nàmàlàrı xàlıqqà xızmet etiwin dàwàm etpekte.Jàpàq bàqsı (1893—1973). Jàpàq
Shàmuràtov qàràqàlpàq xàlqınıń eń àtàqlı bàqsılàrınıń biri. 1923-jıldàn bàslàp onıń àtı
Qàràqàlpàqstànǵà keńnen belgili boldı. Jàpàq bàqsı tàlàntlı kompozitor bolıp, kóp ǵànà nàmàlàr
dóretti, piesàlàrǵà nàmàlàr jàzdı. Ol qàràqàlpàq kórkem ónerin àwàjlàndırıwǵà oǵàdà úlken úles
qostı. Házir onıń àtındà Nókis qàlàlıq muzıkà mektebi bàr. Óziniń izinde qàldırǵàn ólmes
ISSN:
2181-3906
2023
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 2 / ISSUE 7 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
288
miyràslàrı menen xàlıqtıń júreginde jàsàp àtır Atqarıwshılıq o’nerdin’ texnikalıq
mu’mkinshilikleri rawajlanıp ketken ha’zirgi zamanda xalıq qosıqların muzıka a’spablarının’ ko’p
tu’rleri menen qurallang’an ha’r qıylı folklor toparları, estrada ansambleri atqara beredi.Folklor-
bul xalıq danalıg’ı, xalıqtın’ ma’deniy miyrası, ruwxıy du’nyası. Onı qa’sterlep jıynaw, saqlaw
ha’m xalıqtın’ ruwxıy mu’ta’jine jaratıw-bul ha’zirgi a’wladtın’ a’diwli wazıypalarınan bolıp
tabıladı.
REFERENCES
1.
Q.Q.Jarimbetov Q.K.Orazimbetov "Qaraqalpaq a'debiyati" 2010 sabaqlıq
2.
Qaraqalpaq folklorı Kóp tomlıq 9-13-tomlar. Tashkent, “Manaviyat”, 2009.
3.
Qaraqalpaq tiliniń túsindirme sózligi. 2-tom. Nókis, “Qaraqalpaqstan”, 1984.
4.
Qunnazarova Sh. Avtoreferat. Qoraqolpoq xalq ertaklariniń leksika-semantikalıq va
lingvomadeniy tahlili. Nókis, “Bilim”, 2020.
