ISSN:
2181-3906
2023
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 2 / ISSUE 9 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
345
KARAMATDIN SULTANOVTIŃ «AQ DÁRYA» ROMANINDA QOLLANILǴAN ÚRP-
ÁDETKE BAYLANISLI PAREMIOLOGIYALIQ BIRLIKLER
Qayıpnazarova Ulbanu
Magistr. Ájiniyaz atındaǵı Nόkis mámleketlik pedagogikalıq institutı
https://doi.org/10.5281/zenodo.8384293
Annotatsiya.
Maqalada Karamatdin Sultanovtiń “Aqdárya” romanindaǵı naqil-maqallar
analiz qılınǵan. Soniń menen birge, jazıwshıniń obraz, syujet hám xarakterin ashıp beriwde naqil-
maqallardan paydalanıw óneri mısallar arqalı tákrarlap ótilgen.
Gilt sózler:
K.Sutltanov, “Aq dárya” romanı, naqıl-maqallar, paremiologiyalıq birlikler,
obraz, xarakter.
PAREMIOLOGICAL COMMUNICATIONS RELATED TO CUSTOMS USED IN
KARAMATDIN SULTANOV'S NOVEL "AQ DARYA"
Abstract.
The article analyzes proverbs from the novel "Aqdarya" by Karamatdin Sultanov.
Also, the writer's ability to use proverbs to reveal the image, plot and character is
highlighted through examples.
Key words:
K. Sutltanov, "Aq Darya" novel, proverbs, paremiological units, image,
character.
ПАРЕМИОЛОГИЧЕСКИЕ КОММУНИКАЦИИ, СВЯЗАННЫЕ С
ОБЫЧААМИ, ИСПОЛЬЗУЕМЫЕ В РОМАНЕ КАРАМАТДИНА СУЛТАНОВА «АК
ДАРЬЯ»
Аннотация.
В статье анализируются пословицы из романа Караматдина
Султанова «Акдарья». Также на примерах подчеркивается умение писателя использовать
пословицы для раскрытия образа, сюжета и характера.
Ключевые слова:
К. Сутланов, роман «Акдарья», пословицы, паремиологические
единицы, образ, характер.
Turmıs mashqalaları, yaǵnıy kún kóris alıs-berissiz bolmaǵanı sıyaqlı úrp-ádet, salt-
dástúrsiz xalıq ta, onıń mádeniyatı da bolmaǵan. Úrp-ádet penen salt-dástúr adam menen adamdı,
jámiyet penen adam arasındagı qarım-qatnaslardıń belgili bir korinisi, anıgıraq aytqanda siyasiy
áhmiyetke iye bolǵan, jámiyetlik qubılıslardıń biri. Ol jámiyet aǵzalarınıń dúnyaǵa kózqarasları
menen minez-qulqınıń qáliplesiwine de tásir jasaydı. Sonlıqtan, qaysı jamiyet bolsa da ózine
unaǵan úrp-ádet, salt-dástúrlerin qáliplestiriwge qızıǵadı. Olar xalıqlarda hár qıylı boladı, kóbinese
olardıń jasaw jaǵdayına, kásibine qaray hár túrli boladı. «Hár eldiń dástúri, zańı basqa» dewdiń de
leykini usında.
Qaraqalpaq xalqınıń da turmısına, milliy sanasına baylanıslı qollanılıp kiyatırǵan geybir
dástúrler bar. Biraq, atadan balaǵa miyras bolıp kiyatırǵan bul dástúrler máńgi ózgermeytuǵın bir
nárse emes, bir dáwirde payda bolǵan dástúrler, ekinshi dáwirde góneriwi yamasa mazmunı
ózgeriwi nızamlı qubılıs. Bunday naqıl-maqaldı romanda ushıratamız. Mısalı: «Aǵa ólse, jeńge
miyras, ini ólse kelin miyras» degen. Bul is tek seniń basıńda emes (57-bet).
Berilgen mısalda «Aǵa ólse, jeńge miyras, ini ólse kelin miyras» naqıl-maqalı da sol roman
waqıyaları júz bergen waqıtları xalıq arasında dástúrge aylanǵan úrp-ádetlerdiń kórinisi
súwretlengen. Haqıyqatında da, xalkımız arasında sol dáwirleri usı naqıl-maqaldıń júdá kóp
qollanılıwı, onı dástúr sıpatında basshılıqqa alıp, urısta qaza tapqan balasınıń hayalınıń basın
ISSN:
2181-3906
2023
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 2 / ISSUE 9 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
346
keyingi ballarına shatıwı yaki turmısta ólgen balasınıń ballarınıń jetimlikti basınan ótkermewi
ushın kelinin keyingi balasına áperiw jaǵdayları ushırasqan. Álbette, bul dástúrdiń zárúrlikten
kelip shıǵıp úrpke aylanǵanı seziledi. Házirgi waqıtları bolsa bul dástúr derlik gónerip, naqıl-
maqal da passiv leksikaǵa aylanıp bolǵanın kóriwge boladı.
Naqıl-maqallar az-saz sóz benen kóp máni bildiretuǵın, qısqa hám tujırımlı bolıp jasalǵan
kórkem awızeki dóretpelerinen biri esaplanadı. Naqıl-maqallar, tiykarınan, aqıl-násiyat túrinde
tálim-tárbiyalıq hám etikalıq xarakterge iye xalıq pedagogikasınıń eń ápiwayı úlgisi boladı.
Sonlıqtan da, naqıl-maqallardıń kórkem shıǵarmalardaǵı ornı óz aldına. Atap aytqanda, biz talqılap
atırǵan romandı oqıǵanımızda, ondaǵı kórkem súwretlew quralları, xalıq danalıqları hám naqıl-
maqallarınıń sheber qollanılǵanlıǵın kórip, shıǵarmanıń tereń ideyalıq mazmunǵa iye bolǵanlıǵın
bayqadıq, yaǵnıy bul kórkem súwretlew qurallarınan, naqıl-maqallardan xalıq danalıqlarınan,
shıǵarmasındaǵı qatnasıwshı qaharmanların túrli boyawlar menen súwretler, unamlı hám unamsız,
tragediyalıq, komediyalıq, qaharmanlıq, batırlıq obrazların jasawda, shıǵarmalarda qatnasıwshı
qaharmanlardıń sezimlerin, xarakterlerin, tereń aqılǵa iye ekenliklerin ashıp beriwde aktiv
qollanıladı. Sonday-aq naqıl-maqallar yamasa basqa da súwretlew quralları, hár qanday kórkem
shıǵarmalardıń mazmunınıń ideyalıq baǵıtta dóreliwinde hám waqıyalarınıń kórkem, anıq, real
súwretleniwinde, jazıwshılardıń qıyalı, tapqırlıǵı negizinde oǵada orınlı jumsalǵan.
Mısalı:
«Jekke júrip at shappa» dep ata-babalar da násiyat etip ketken (98-bet).
-
«Atar tańǵa júrseń de, batar kúnge júrme!» degen balam. Jeti túnniń ishi ... (110-bet).
«Jigit kózi menen qız alma» degen dástúrge salıp, Sapar da baqalarda Jumabaydı
Salimadan arashalap alıwınıń mánisi de usı edi (51-bet).
-
Bir kúni túste qaza qarawdan harıp kelgen Xalilanı ol qońsı qostan tostaǵan sorap ákeliwge
jumsasa, «Erinshekke is buyırsań, ózińe aqıl úyretedi» degendey (18-bet).
Mısallarda berilgen «Jekke júrip at shappa», «Atar tańǵa júrseń de, batar kúnge júrme!»,
«Jigit kózi menen qız alma», «Ólmektiń izinen ólmek joq», «Erinshekke is buyırsań, ózińe aqıl
úyretedi» sıyaqlı naqıl-maqallardıń barlıǵı, úyrenip qaraǵanımızda, aqıl-násiyat, paydalı
informaciya sıpatında waqıyanıń sebebin ǵana bildirip, onı orınlaǵannan yaki orınlamaǵannan
payda-zıyanın kórsetip turǵan joq.
Mısalı:
Kim bilsin, Qızdıń kewli qıyada. Jigittiń kewli zıyada ... Aqıllandıratuǵın óz qızı emes (44-
bet).
Mısalda berilgen «Qızdıń kewli qıyada. Jigittiń kewli zıyada» naqıl-maqalında anasınıń óz
qızı bolmaǵanlıqtan oǵan aqıl-násiyat berip turıwı qolaysızlıq tuwdırıwı túsindirilgen. Sonday-aq,
«Qızım, saǵan aytaman, kelinim, sen tıńla» dep qızdıń anasınıń kelinine eskertip, qızına aqıl-
násiyat berip turǵanı basqaǵa belgisiz. Biraq, usı naqıl-maqaldı shıǵarıwshılar usınday jaǵdaydıń
bárin xalıq yadında qaǵıyda bolıp qáliplesken salt-dástúr, úrp-ádet arqalı biledi degen isenim
menen aytqan. Biraq, ol maǵlıwmatlar bir qansha waqıt ótkennen keyin keyingi áwladtıń esinde
saqlanbawı da múmkin.
Qaraqalpaq xalqınıń turmısında oǵada awır dástúrlerdiń biri óli jayǵastırıw, óli húrmetlew,
... Bul dástúrlerdiń awırlıǵı sonshelli, semyaǵa awır qayǵı ornatıw menen qatar materiallıq jaqtan
da zıyan keltiredi. Solay bolsa da xalqımızda ólini sıylaw ádeti elede keńnen saqlanǵan. «Ólini
sıylaǵan bay boladı, tirini sıylaǵan biy boladı» naqıl-maqalı arqalı ólgen ata-babalarınıń ruwxı, tiri
ISSN:
2181-3906
2023
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 2 / ISSUE 9 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
347
áwladlarınıń táǵdiri menen qızıǵadı, bárhá ǵamqorlıq etedi dep xoshametlep, bar dúnyasın
shashıwǵa úgitleydi. Eger marhumnıń shańaraǵı turmıstan qısılıp, kóp shıǵın ketkenin bildirse «óli
óz nesiybesin aladı» dep qorqıtatuǵın sózler oylap tapqan hám usınıń esabınan mollalar bayıp
otırǵan. Sonlıqtan da xalıq buǵan qarsı «Óleńli jerde ógiz semiredi, ólimli jerde molla semiredi»
degen naqıl-maqallardı diniy dástúrlerge qarsı bolǵanlıǵı ushın shıǵarıp otırǵan.
-
Sóytip bizlerdiń xızmet jayımızdı sorasań, «Ólmektiń izinen ólmek joq» degen, bolmas is
bolıp qaldı (32-bet).
Mısalda berilgen «Ólmektiń izinen ólmek joq» degen naqıl-maqal awır qayǵını, joǵaltıwdı
basınan keshirip atırǵan shańaraq aǵzaları menen jaqın-juwıqlarına «Ólmektiń izinen ólmek joq,
óldiń qaytıp kelmek joq» dep márt bolıwǵa, shıdamlılıqqa shaqırǵan.
-
«Bolmas iske polat bol, polattan da berik bol!» degen emes pe. Urıs qayǵısı seniń bir
ózińniń basıńda ma? (43-bet).
Mısalda berilgen «Bolmas iske polat bol, polattan da berik bol!» naqıl-maqalı arqalı
qaraqalpaq xalqınıń kókireginde bar bolǵan ruwxıy minez-qulıq – basqanıń qayǵısına sherik bolıp,
dártine dárman bolıwı, qayǵıda bolsa sabırlı bolıwı ushın demew bolǵanı túsiniledi.
Haqıyqatınan da, «Adamnıń basına awır jaǵday tuwıp, aǵayin-tuwǵanlarınan birew
ólgende, ólim túsken adamǵa kewil aytıp jubatıw ushın poetikalıq sózler aytıladı ... kewil aytıwshı,
kewil aytqanda xalıq naqıl-maqallarınan tolıq paydalanıp otıradı». [1: 19-20] Esittiriw, kewil
aytıw, xoshlasıw dástúriniń orınlanıwında da etnolingvistikalıq birlik sıpatında da qollanılatuǵın
naqıl-maqallardıń ishinen keń orındı alǵan.
Qaraqalpaq xalıq dástúrleriniń ishinde toy boyınsha da kóplep naqıl-maqallar bar. Toy
qaysı dáwirde bolsa da adamnıń hár túrli quwanıshı menen abadan turmısınıń belgisi. Oǵan úlken
de, kishi de keledi, palwanlar, jırawlar, baqsılar, toy basqarıwshılar hám t.b. óz ónerlerin kórsetip,
hár túrli tamasha beriw hám olardı kóriw múmkinshiligine iye boladı. Usınday toylar ásirese qızǵa
baylanıslı, olardı uzatıwǵa baylanıslı payda bolǵan.
Biraq «Qızı bardıń nazı bar»lıqtan ba ya sózimdi sıylamadı, júziń kórmeymen dep bawırın
tas qılıp tasladı ma, áytewir Tórebay Aqdárya boyınan bir neshe ret ótse de «Qızımdı kóreyin» dep
Nazlınıń úyine qayrılmadı (25-bet).
«Aljıǵan! Dúnyaǵa shıqqandaǵı jalǵız qızıń edi, «teńi kelse tegin ber» degen, riyzalıǵın
almay basıp-jenship, jılatıp kóknarshıǵa kelin qılıp berseń isińniń qırınǵa ketkeni (24-bet) .
Birinshi mısalda «Qızı bardıń nazı bar» naqıl-maqalı arqalı qız asıraǵan adamǵa qızdı
soraǵanlar birden unay bermeydi, naz etip sınap-minep, qayta-qayta sorastıradı. Shıǵarmada da
xalıqtıń usı psixologiyasın ashıp beriwde ónimli qollanılǵan.
Ekinshi mısalda «Teńi shıqsa tegin ber» naqıl-maqalı arqalı aldınǵı dáwirlerdegi hayal-
qızlarǵa bolǵan feodallıq kózqarastıń bolǵanlıǵın kórsetedi, jalǵız qızınıń erkine qaramastan, onı
narazı etip basıp-jenship, jılatıp kóknarshıǵa kelin qılıp bermew kerekligi násiyatlanadı. Bul naqıl-
maqal da házirgi jámiyetimizde de keńnen qollanıladı, lekin aldıńǵı mánisinde emes, al házirleri
bul naqıl-maqal tiykarında toydı qızıqlı etip ótkeriw múnásibeti menen hár túrli báne tawıp,
házillesiw ushın qáde soraw motivi orın alǵan.
Mádeniyatlı, bilimli adamnıń janı súygen nársesi boladı, oǵan jetiwi ushın ushırasqan
tosqınlıqlardan qorıqpaydı. Sıpayı bolıw da mádeniyattıń bir belgisi. Mádniyat túsiniginiń de
mazmunı oǵada keń. Oǵan jámiyettiń materiallıq hám xalıqtıń ruwxıy baylıqları kiredi. Hár
qanday jámiyettiń rawajlanıwına baylanıslı mádeniyattıń da mazmunı ózgerip baradı. Biraq, solay
ISSN:
2181-3906
2023
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 2 / ISSUE 9 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
348
bolsa da olar ózine ılayıq mádeniyatına ılayıq iye bolıp, ol qanday dárejede bolıwına qaramastan,
sol xalıqtıń estetikalıq talabın qanaatlandırıp, sanalılıqqa tárbiyalaydı. Sonıń menen qatar ózleri
unatqan idealı da boladı, sol arqalı tutas bir tiptegi adamlardıń bolmısın sáwlelendirip otıradı.
Sıpayıgershilik xalıq túsiniginde az sóylep kóp tıńlaw, yaǵnıy sózdi mánili etip, utımlı
aytıw menen ólshenedi. Sonlıqtan, sózdi sóyley biliw de úlken mádeniyat.
Tómende berilgen mısalda biz sóz etken mádeniyatsızlıqtıń úlken belgisi mánissiz sózlerdi
aytıwǵa baylanıslı ideya «Irigen awızdan shirigen sóz shıǵadı» naqıl-maqalı arqalı beriledi.
Mısalı:
Men sennen fronttı sorap otırǵanım joq. «Irigen awızdan shirigen sóz shıǵadı». Batır bolsań
óziń bara ber! (13-bet).
Mádeniyatlı bolıwdıń jáne bir elementi adamnıń ózin-ózi kúte biliwi. Oǵan hádden tıs
jasanıw, áshekóylikke beriliw kirmeydi. Qanday da bir nársesin qádirlep, azada tutıw
sıpayıgershilikke jatadı.
Naqıl-maqallarda ata-ana, tuwǵan-tuwısqanlar arasındaǵı qarım-qatnaslarda, adamnıń
minez-qulqınıń qáliplesiwindegi faktorlar retinde qaraladı.
Mısalı:
Bereket tapqaysań, inim! «Inisi bardıń tınısı bar» - deytuǵın edi burın, men endi «inisi
bardıń ırısı bar» dep taza naqıl shıǵaraman (87-bet).
Berilgen mısaldaǵı «Inisi bardıń tınısı bar» naqıl-maqalı arqalı aǵalı-inili arasındaǵı
miyrim-shápáátlilik, sheksiz muxabbat sezimleri beriledi.
-
Sálimjan esi bar-aw. Kempir-ǵarrılarǵa qosewmet bolıw ushın kelisin kórmeyseń be?
«Aǵayinniń keriskeni, keńeskeni» degen. Bárekella, shıraǵım! Kele ǵoy, - dep tiyispe etti (109-
bet).
Mısaldaǵı
«Aǵayinniń keriskeni, keńeskeni»
naqıl-maqalındaǵı jaqınlar arasındaǵı
qatnasıq ta úlken áhmiyetke iye bolıp sanaladı.
Biz joqarıda «Aqdárya» romanında qollanılǵan birliklerge lingvomádeniy jaqtan
talqılawǵa háreket ettik. Romanda olardan qollanıw shıǵarmanıń kórkemligin, jazıwshınıń
sheberligin, hár qıylı obraz jasaw ushın túrli usıllar menen paydalanǵanlıǵın kórip shıqtıq.
Hár qanday mádeniyat hám ádebiyattıń, iskustvonıń rawajlanıwı ushın ádebiy tildiń
kórkem sóz sheberliginen durıs paydalanıw, sonıń ishinde, oǵan tilge júdá sheberlik penen
qatnasıw hár bir jazıwshınıń ádiwli wazıypası.
Jazıwshı sózlerdiń usınday mánili sózlerden durıs paydalanıp, romannıń qunlı shıǵıwına
erisken. Shıǵarmadaǵı mánili sózlerdiń ádebiy tildiń bayıwına, jámiyettiń ekonomikalıq turmısınıń
rawajlanıwına jánede geybir sózdiń ishki mánisi kem-kem tolısıp, kóbeyip otırıwında úlken
áhimiyetli orın tutadı.
K.Sultanov shıǵarması tilinde bir personaj tilinde bir neshe naqıl-maqallardıń aytılayın
degen oy-pikirdiń mazmunına sáykes utımlı paydalanılǵanın kóriwge boladı. Mısalı:
- «Adasqannıń aldı jón»
degen emes pe? Hadal miynet penen tapqan balıǵımdı iyt-qusqa
jem qılǵansha – dep ızam kelip, bir shabaqtı shiykiley jep toyıp aldım (144-bet).
− Dilwarlıqtı qoya turıń, kelinler, − dedi onnan tete otırǵan kempir, −
«Adasqannıń aldı
jón»
ekeni ras, biraq,
«Adasqan ayıp emes, qaytıp jolın tapqan soń», «At aylansa, qazıǵın tabadı»
degen aqırı, qawımǵa qosılsa, ol da aqıldıń belgisi. Úsh kún bolar, úsh ay bolar, ayran shalabıńızdı
qızǵanıp qáytesiz. Kim bilsin, jastan miynet kórmey sada ósken bala shıǵar… (100-bet)
ISSN:
2181-3906
2023
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 2 / ISSUE 9 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
349
Sonday-aq,
«Tek júrgen, toq júrer»
degen naqıl bolsa, tınısh júrseń jaqsı boladı degen
mánini ańlatadı, yaǵnıy qanday da bir nárseni islemesten aldın, ol is haqqında tereń túsinikke iye
bolıp, jaqsı hám jaman táreplerin oylastırıp, ol istiń qolıńnan keletuǵınlıǵına anıq isengennen
keyin ǵana, sol isti orınlaw kerekliginen dárek beredi.
Jazıwshınıń roman tilinen alınǵan bul naqıl-maqallar oy-pikirige isenim, tastıyıqlaw
mánilerin qosıw maqsetinde pikirge úylestirip qollanılǵan. Ulıwma,
«Balıq basınan shiriydi»,
«Maldı tapqanǵa baqtır, otındı shapqanǵa jaqtır», «Jaqsı as jaman keselge em», «Bir bilmeslik
bilgennen de ótedi», «Adasqannıń aldı jón», «At aylansa, qazıǵın tabadı», «Adasqan ayıp emes,
qaytıp jolın tapqan soń»
naqıl-maqalları, kórkem tekstti bezew, oǵan ótkirlik hám tásirsheńlik
qosıw ushın sheberlik penen qollanılıp tur.
Ulıwma alǵanda, K.Sultanovtıń «Aqdárya» romanı tilinde naqıl-maqallar hár qıylı
maqsette sheberlik penen paydalanǵan.
REFERENCES
1.
Айымбетов Қ. Халық даналығы. Нөкис, 1968, 19-20-бет.
2.
Бердимуратов Е. Ҳәзирги заман қарақалпақ тилиниң лексикологиясы. Нөкис,
«Қарақалпақстан», 1968.
3.
Бердимуратов Е. Ҳәзирги қарақалпақ тили, лексикология, Нөкис, 1994-жыл
4.
Бердимуратов Е. Ҳәзирги қарақалпақ тили. Лексикология. Нөкис, «Билим», 1994.
5.
Кәраматдин Султанов. Ақдәрья (роман). Нөкис, «Билим». 2018. 280 бет.
6.
Қарақалпақ фольклоры. Көп томлық IV том. Қарақалпақ нақыл-мақаллары.
«Қарақалпақстан» баспасы, Нөкис, 1978, 348 бет.
7.
Қиличев Э. Бадиий тасвирнинг лексик воситалари. Тошкент. 1982.
8. Тажимуратова Ш. С. САНЪАТШУНОСЛИК ФАНЛАРИНИ ЎҚИТИШ ОРҚАЛИ
ТАЛАБАЛАРНИНГ
МУСТАҚИЛ
ИШЛАШ
КЎНИКМАЛАРИНИ
ШАКЛЛАНТИРИШ. – 2023.
9. Tajimuratova S. FORMATION OF STUDENTS'SKILLS OF INDEPENDENT
PERFORMANCE THROUGH THE TEACHING OF ART HISTORY //Modern Science
and Research. – 2023. – Т. 2. – №. 5. – С. 196-203.
10.
Saginbaevna T. S. FORMATION OF STUDENTS'SKILLS OF INDEPENDENT
PERFORMANCE THROUGH THE TEACHING OF ART HISTORY //Spectrum Journal
of Innovation, Reforms and Development. – 2022. – Т. 9. – С. 386-392.
11.
Tajimuraova S. S. INFORMATION AND COMMUNICATIONS IN MANAGEMENT
//Journal of Integrated Education and Research. – 2022. – Т. 1. – №. 5. – С. 509-511.
