ISSN:
2181-3906
2024
International scientific journal
«MODERN
SCIENCE
АND RESEARCH»
VOLUME 3 / ISSUE 3 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
1007
AKSIZ SOLIG‘I HISOBI VA UNING IQTISODIYOTDAGI O‘RNI
Oʻtayev Suyun Doʻsqobil oʻgʻli
Oʻzbekiston Respublikasi Bank-moliya akademiyasi sirtqi ta’lim
Iqtisodiyot kafedrasi 1-kurs talabasi.
https://doi.org/10.5281/zenodo.10900022
Annotatsiya. Mazkur maqolada aksiz soligining hisobi va uning mamlakat iqtisodiyotida
tutgan orni muhokama qilinadi. Ozbekiston Respublikasida amalda bolgan aksiz soligi
stavkalari va ularning byudjet daromadlarini shakllantirishdagi roli va ta’siri yoritiladi.
Kalit so’zlar: aksiz soligi, davlat byudjeti daromadlari, soliq stavkalari, soliq kodeksi,
aksiz soligi tolovchilari.
ACCOUNT OF EXCISE TAX AND ITS ROLE IN THE ECONOMY
Abstract. This article discusses the calculation of excise tax and its role in the country's
economy. Excise tax rates in force in the Republic of Uzbekistan and their role and influence in the
formation of budget revenues are covered.
Key words: excise tax, state budget revenues, tax rates, tax code, excise tax payers.
УЧЕТ АКЦИЗНОГО НАЛОГА И ЕГО РОЛЬ В ЭКОНОМИКЕ
Аннотация. В данной статье рассматривается расчет акцизного налога и его роль в
экономике страны. Освещены ставки акцизного налога, действующие в Республике
Узбекистан, их роль и влияние на формирование доходов бюджета.
Ключевые слова: акцизный налог, доходы государственного бюджета, налоговые
ставки, Налоговый кодекс, плательщики акцизного налога.
O’zbekiston Respublikasi bozor munosabatlarini taraqqiy etish
jarayonining muhim
bosqichidan o’tmoqda. Iqtisodiyotning barcha tarmoqlarida tadbirkorlik faoliyati va davlatning
bilvosita boshqarishga asoslangan holda, raqobatchilik mexanizmiga
tayanib
chuqur
tuzilmaviy islohotlar amalga o’shirilmoqda. Bugungi kunda, soliq siyosatining asosini soliqqa
tortish tizimidagi islohotlarni amalga oshirish va soliq siyosatini yanada erkinlashtirish bo’lib,
buning asosiy yo’nalishi yuridik va jismoniy shaxslardan olinadigan soliq yukni kamaytirish
hamda byudjet daromadlarini yanada oshirishga qaratilgan chora tadbirlar tashkil qilmoqda.
Bu haqda Vazirlar Mahkamasining majlisida ma’ruzasida Prezidentimiz Sh.Mirziyoyev
quyidagilarga toxtalib o`tdilar: “Soliq- budjet siyosatiga qat’iy amal qilish, davlatning ijtimoiy
majburiyatlarini bajarish, ish haqi, pensiya, nafaqa va stipendiyalar hajmi, yirik investitsiya
loyihalari va mamlakat mudofaa qobiliyatini mustahkamlashni moliyalashtirish – ushbu eng
muhim vazifalarni amalga oshirish, avvalo, Moliya vazirligi va shaxsan vazirning
faoliyati samaradorligi bilan belgilanadi”.
Davlat iqtisodiyotni tartibga solish va ichki milliy bozorni rivojlantirishda hamda
himoyalashda asosan aksiz solig’iga tayanadi. Davlat soliq tizimi vujudga kelishida to’g’ri
ya’ni, bevosita soliqlar shakllanib, keyinchalik davlatning vazifalari kengayib borgandan so’ng
bilvosita soliqlar, xususan aksiz solig’i paydo bo’ldi va amaliyotga kiritildi. Aksiz so’zi
fransuz tilidan kelib chiqqan bo’lib, topib tanlash ma’nosini bildiradi. Aksiz solig’ining asosiy
vazifasi mablag’ yig’ishdan iborat. Soliqlar xusasan, aksiz solig’i davlat budjeti daromadlari
shakllantirishda asosiy soliqlardan hisoblanadi. Davlat budjeti daromadlari tarkibida eng yuqori
ISSN:
2181-3906
2024
International scientific journal
«MODERN
SCIENCE
АND RESEARCH»
VOLUME 3 / ISSUE 3 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
1008
soliq tushumlari ushbu soliqlardan tashkil topadi. Davlat aksiz solig’i orqali mamlakat hududiga
ayrim tovarlarni ko’proq olib kirish yoki olib chiqish va buning aksini ifodalovchi vazifalarni
bajarishi mumkin. Aksizlar- tovarlar uchun qo’yiladigan bilvosita soliqlarning bir turi bo’lib
qo’shilgan qiymat solig’idan farqli ma’lum bir chegaralangan tur va guruhdagi mahsulotlarning
narxiga qo’shiladi. Aksizlar tovar narxiga qo’shiladi va davlatga uning qiymatidan bir qismini
olishga yoki kesib olishga imkon beradi. Ustiga qo’yilgan qo’shimcha narx mahsulot ishlab
chiqarish va realizatsiya qilishning alohida sharoitlaridan kelib belgilanadi. Aksizni keng va tor
ma’noda talqin qilish mumkin. Tor ma’noda bu tushuncha ostida, alohida tovarlarga aksizlar
tushuniladi. Keng ma’noda esa aksiz tushunchasi individual aksizlarni ham, universal aksizlarni
ham qamrab oladi. Ular o’rtasidagi farqi uni undirish usuli hisoblanishi va amal qilish sohasiga
bog’liq.
Hozirgi vaqtda soliq tizimida aksizlar davlat moliyaviy resurslarini shakllanib borishi
uchun muhim rol o’ynaydi. Alohida tovarlardan aksiz solig’ini undirish zarurligi ulardan
budjetni to’ldirishning qo’shimcha manbayi sifatida foydalanishdan tashqari, alohida iqtisodiy
va ijtimoiy jarayonlarni davlat tomonidan tartibga solish zarurligi bilan ham bog’liqdir.
Ular jumlasiga:
1. Atrof muhit holatiga va inson salomatligiga zarar keltiradigan tovarlarlar iste’molini
cheklash, ya’ni alkogol va tamaki mahsulotlari, avtomobil benzini.
2. Yuqori daromad olinadigan aholi iste’moli daromadlarini qayta taqsimlashga bo’lgan
ehtiyojlar.
3. Davlat monopoliyasida bo’lgan (neft, gaz) mahsulot ishlab chiqarish va
realizatsiyadan kelgan yuqori daromadni qayta taqsimlashga bo’lgan ehtiyoj kabilarini kiritish
mumkin
Aksizlar asosan atrof –muhitga va inson salomatligiga zarar keltiradigan hamda zeb-
ziynat buyumlaridan undirila boshlangan. ushbu yondashuvga asosan, gilamlar, billur buyumlar,
markali vinolar, tabiiy teridan tikilgan kiyimlar aksiz solig’i undiriladigan tovarlar ro’yhatidan
chiqarilgan.
Soliq
islohotlarini
o’tkazishda
soliqqa
tortishning
an’anaviy
tamoyillari
o’zgarmaydi. Lekin amaldagi soliq tizimining iqtisodiy-huquqiy tamoyillarini takomillashtirib
boriladi. Bunda soliq munosabatlarining tamoyillari o’tkazilgan har bir islohotlar natijasida
sayqallanadi va mohiyati, mazmuni maqsadlari borgan sari nazariy tamoyillar darajasiga
yaqinlashib boradi. Zero har bir davming o’ziga xos soliq tizimining adolatlilik, samaradorlik
va soddalashtirilgan namunasi mavjud. Ana shu ko’rsatkichlar muayyan davrga moslashtirilgan
soliq islohotlari o’tkazilishi natijasida an’anaviy mezonlarga yaqinlashib boradi.
Soliqlar har bir davlatning moddiy jihatlarini ta’minlaydi. Jahon iqtisodiyoti
taraqqiyotining hozirgi bosqichida ular iqtisodiyotini davlat tomonidan tartibga solishning muhim
vositasi hisoblanadi. Iqtisodiy islohotlarni yanada erkinlashtirish va chuqurlashtirish jarayonida
kichik biznesni rivojlantirish muhim ahamiyat kasb etadi. Chunki, bozor iqtisodiyotiga
o’tish
sharoitida xususiy tadbirkorlik, kichik biznesni rivojlantirish, mulkdorlar sinfini
shakllantirish, bozorlami tovarlar bilan to’ldirish, raqobat muhitini yaratish, ishsizlika
barham berish mamlakat oldida turgan asosiy vazifalardan hisoblanadi.
O’zbekiston Respublikasida soliq tizimini isloh qilish va davlat soliq siyosati
ISSN:
2181-3906
2024
International scientific journal
«MODERN
SCIENCE
АND RESEARCH»
VOLUME 3 / ISSUE 3 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
1009
samaradorligini oshirishning hozirgi kundagi amaliyoti nazariyotchilar
oldiga
uning
qator
yangi muammolariga yechim topishni ko’ndalang qilib qo’ymoqda.
O`zbekiston
soliq
tizimida
asosiy
o'rinni
egri
soliqlar
egallaydi,
ular
quyidagilardan iborat: qo'shilgan qiymat solig'i, aksizlar va bojxona to'lovlari. Ular byudjet
daromadlari tarkibida hal qiluvchi o'rinni egallaydi. Bunday miqdordagi egri soliqlar
muqarrar ravishda bir xil obyektni qayta-qayta soliqqa tortishga olib keladi va iste'mol tovarlari
va xizmatlari narxlarining doimiy oshib borishiga yordam beradi.
Aksizlar bilvosita soliqqa tortishning eng qadimgi shaklidir; ular haqida birinchi eslatma
Qadimgi Rim davriga tegishli. O'sha paytda ham tuz va boshqa ba'zi iste'mol tovarlariga aksiz
solig'i mavjud edi. Tovar-pul munosabatlarining rivojlanishi bilan soliqqa tortishning
aktsiz shakli ustunlik qiladi, garchi keyinchalik to'g'ridan-to'g'ri daromad va mulk solig'i
rivojlanishi bilan aktsizlar o'z mavqeini biroz yo'qotdi. Biroq, hozirgi kunga qadar aksizlar deyarli
barcha mamlakatlarning soliq tizimlarida qo'llaniladi va davlatning moliyaviy resurslarini
shakllantirishda muhim rol o'ynaydi. Tarixan aksiz solig'i ob'ektlari birinchi navbatda ommaviy
talab ob'ektlari bo'lib, bu soliqlarning yuqori fiskal ahamiyatini oldindan belgilab beradi.
“Аksiz” fransuzcha aksize, lotincha aksidere soʼzlaridan olingan boʼlib, tarjima qilinganda
«kesib olish» maʼnosini anglatadi. Oʼzbekiston Respublikasi soliq qonunchiligida aksiz
soligʼiga quyidagicha izoh berilgan: «aksiz soligʼi sof daromadning narxda va qoʼshilgan
qiymat soligʼiga tortiladigan bazada hisobga olinadigan,
egri soliq
sifatida
byudjetga
oʼtkaziladigan (undiriladigan) bir qismidan iboratdir. Bizning fikrimizcha, aksiz soligʼi sof
daromadning emas, balki yuklab joʼnatilgan tovarlar qiymatining bir qismini egri soliq
sifatida byudjetga yoʼnaltirish shaklidir.
Import qilinadigan tovarlar bo‘yicha soliqni to‘lash bojxona to‘g‘risidagi
qonunchilikda belgilangan muddatlarda amalga oshiriladi. Aksiz markalari bilan
tamg‘alanishi lozim bo‘lgan olib kiriladigan aksiz to‘lanadigan tovarlar bo‘yicha soliq aksiz
markalari olinguniga qadar to‘lanadi.
Aksiz solig’ini to’lovchi subyektlar sotishga to’g’ri keladigan aksiz stavkasi va
summasi
«Hisob-faktura»da alohida ustunlarda korsatiladi. Aksiz solig’i summasi
buyurtmachilardan olinadigan schetlarning jami summasiga kiritiladi.
Egri soliqlar sirasiga mansubligi jihatidan, aksiz soligining davlat byudjetidagi ulushi
qoshilgan qiymat soligidan ikki baravar kamni tashkil qiladi. Buning oziga yarasha obyektiv
sabablari mavjud, eng muhim sabablaridan biri sifatida, aksariyat yuridik shaxslar aksiz soligi
tolovchilari hisoblanmasligini ta’kidlab otishimiz zarur. Shunga qaramasdan, mamlakatimiz
byudjetining daromad manbayi sifatida aksiz solig‘i bugungi kunga qadar o‘zining muhim
o‘rnini va amaliy
ahamiyatini
saqlab
kelmoqda.
Aksiz
solig‘i
davlat byudjeti
daromadlarini shakllantirishda salmoqli o‘rin egallaydi, jumladan, davlat byudjetining soliqli
daromadlari tarkibida uning salmog‘ini quyidagi diagrammadan korishimiz mumkin.
Ozbekiston Respublikasi davlat byudjeti tushumida aksiz soligining ulushi 2021-yilda
10% ni tashkil qilgan, bu korsatkich otgan 2020-yilga nisbatan foiz korsatkichida oladigan
bolsak 13.6 foizga oshganini korishimiz mumkin. Bu ijobiy korsatkichga erishish kop jihatdan
pandemiya holatidan chiqish, hamda eksport va import jarayonlarini jadal sur’atlarda rivojlanib
borishi bilan boglash mumkin.
ISSN:
2181-3906
2024
International scientific journal
«MODERN
SCIENCE
АND RESEARCH»
VOLUME 3 / ISSUE 3 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
1010
2022-yil uchun Ozbekiston Respublikasining davlat byudjeti togrisidagi qonuni 2021-
yil 15-dekabrda Senat tomonidan ma’qullangan va ushbu qonunga joriy 2022-yilda davlat
byudjeti daromadlari prognoz qilingan, unga kora aksiz soligining ulushi sezilarli ravishda
tushishi kutilmoqda, ya’ni 10 foizdan 7,2 foizga, buning muhim sabablaridan biri bu ayrim
tovar va mahsulotlar vaqtincha aksiz soligidan ozod etlishi hisoblanadi.
REFERENCES
1.
Malikov T.S., Jalilov P.T. Byudjet soliq siyosati: Oquv qollanma. T.: Akademnashr,
2011.
2.
Jorayev A, Safarov G., Meyliyev O. Soliq nazariyasi: Oquv qollanma. T.: Iqtisod-
Moliya. 2019.
3.
Vahobov A. Jorayev A. Soliqlar va soliqqa tortish: Darslik. T.: Iqtisod-Moliya. 2019.
4.
Urazov K.B., Polatov M.E. Buxgalteriya hisobi. Darslik. T.: Innovatsion rivojlanish
nashriyot – matbaa uyi. 2020.
