18
O‘ZBEK TILIDA UY KONSEPTINING LINGVOMADANIY TADQIQI
Mamatmurodova Oltinoy Ishqobil qizi
Termiz Iqtisodiyot va sevis universiteti magistranti
oltinoymamatmuratova83@gmail.com
https://doi.org/10.5281/zenodo.8424002
Annotatsiya.
Ushbu maqolada til va madaniyatni komplekso‘rganish jarayonida o‘zida
ikkala o‘zaro bog‘liq hodisalarni umumlashtiruvchi vosita-konseptni lingvokulturologiyaning
asosiy birligi sifatida ko‘rsatib berilgan.
Kalit so‘zlar:
konsept, tushuncha, til, madaniyat, lingvokulturologiya.
LINGUOCULTURAL RESEARCH CONCEPT HOUSE IN UZBEK LANGUAGE
Abstract.
In this article, as the main unit of linguoculturology, a concept-means is presented
that summarizes both interrelated phenomena in the process of a comprehensive study of language
and culture.
Key words:
concept, concept, language, culture, linguoculturology.
ЛИНГВОКУЛЬТУРНОЕ ИССЛЕДОВАНИЕ КОНЦЕПТ ДОМ НА УЗБЕКСКОМ
ЯЗЫКЕ
Аннотация.
В данной статье в качестве основной единицы лингвокультурологии
приводится понятие-средство, обобщающее в себе оба взаимосвязанных явления в
процессе комплексного изучения языка и культуры.
Ключевые слова:
понятие, понятие, язык, культура, лингвокультурология.
Maqollarni chuqurroq tahlil etish va ularning turli tillardagi milliy-ma’daniy hamda
umumbashariy qadriyatlarini aks etishi orqali o‘rganish hozirgi zamon tilshunosligining dolzarb
muammosi bo‘lib kelmoqda. Qiyoslab o‘rganadigan bo‘lsak, dunyodagi barcha tillar o‘ziga xos
xususiyatlarga ega ekanligini ko‘rishimiz mumkin va aynan shu fenomen turli tillarni bir-biridan
ajratadi. Lekin shu narsa ma’lumki, til o‘rganuvchilar o‘ziga begona bo‘lgan tilni ona tili va shu
til o‘rtasida ma’lum bir bog‘liqlik asosida o‘zlashtiradi. Bu tillar ma’lum bir kategoriyalar ostida
birlashadi. Bu kategoriyalarda grammatik kategoriyalar, leksik-semantik kategoriyalar,
funksiyanal kategoriyalarga o‘xshagan lisoniy belgilar kiradi. Demak, umumlashtiruvchi
kategoriyalar tillardagi universallikni ta’minlaydi. SHu asnoda, maqollar har bir tilda uchraydigan
o‘ziga xos til birligi ekan, ularda ham umumiylik mavjud. SHu haqda G. L. Permiakov quyidagicha
fikr yuritadi: holatlarni umumiylashtirish xususiyati ya’ni bir xil yoki o‘xshash holatlarni
birlashtirish turli xalqlar maqollarida uchraydi. Maqollardagi shu bir xillik universallikni
19
ta’minlaydi va ko‘p holatlarda alohida mantiqiy ma’noga ega bo‘ladilar. Bundan kelib chiqadiki,
maqol dunyosi jahon sivilizatsiyasi bilan bog‘liqdir, uni faqat bir millatga tegishli deyish mutlaqo
noto‘g‘ri. Maqollardagi universallik paremiologiyaning asosiy qirrasi bolib, u maqollardagi
o‘xshash va bir xil xolatlarni umumlashtiradi va hatto qarindosh bo‘lmagan tillarda, ularning
tarixiga, etnosiga qaramay uchraydi
Konsept – bir millatga tegishli bo‘lgan hayotiy tajriba natijalarini o‘zida namoyon qilgan
bilimlar va tasavvurlar yig‘indisi, inson ongidagi hayotga, borliqqa bo‘lgan munosabati, bir
millatning nimadir haqida o‘y-fikrlar, qarashlarini o‘zida mujassamlashtirgan termin. Shu bilan bir
qatorda konsept xotiraning operativ birligi bo‘lib, fikriy, lisoniy, konseptual tizimlar va ong tili,
borliq bilimlarni o‘zichiga oladi.
Rus tilshunosligida konsept tushunchasi faylasuf S. Askoldev tomonidan ilmiy muomalaga
kiritiladi. Askoldovning qarashicha, konseptlar vositasida turli millat vakillari muloqotga
kirishadi, shunga ko‘ra, konseptlarni yaratish va idrok qilish ikki tomonlama kommunikativ
jarayon hisoblanadi. Konsept lotin tilidagi conceptus – “tushuncha” so‘zining kalkasidir. Konsept
ikki tomonli xususiyatga egadir. Bir tomondan, madaniyat konsept ko‘rinishida insonning mental
dunyosiga kirsa, boshqa tomondan. inson konsept yordamida madaniyatga kiradi va ba’zan unga
ta’sir ko‘rsatadi. Inson o‘zining individual, betakror madaniyatini saqlagan holda, konsept orqali
xalqlarning madaniyatiga, turli millat vakillarining mental dunyosiga murojaat qiladi.
Tilshunoslikda konsept lingvokognitiv va lingvomadaniy hodisa sifatida qaraladi. Kognitiv
tilshunoslik va lingvomadaniyatshunoslik fanlarining asosiy mavzusi konsept bo‘lib, u tafakkur
birligi sifatida millatning ma’naviy qadriyatlarini aks ettiradi.
“Uy” konsepti o‘zbek va ingliz hayotida inson mentalitetining muhim qismi bo‘lib, turli
tillarda ifodalangan madaniy birlik va lingvistik birlik sifatida xalq madaniyatiga xos
xususiyatlarni o‘zida aks ettiradi. Ingliz va o‘zbek tillarining maqollari materiallarini tahlil
qilib, ingliz va o‘zbek madaniyatidagi “Uy” tushunchasi milliy-madaniy o‘ziga xos xususiyatga
ega ekanligini ta‟kidlash mumkin.
Uy
konsepti universallik tabiatiga ega bo‘lgan holda, milliy o‘ziga xos mazmunga ham ega.
Milliy o‘ziga xoslik kognitiv belgilar nomutanosibligi, semantik maydonlar va guruhlar tashakkuli,
denotatni kategoriyalashtirish va konseptuallashuvida namoyon bo‘ladi. Ko‘chma ma’noli
birliklarni yuzaga chiqaradi: uy ichi “oila a’zolari”, uyi buzilmoq “er xotinning ajralishi”, “eri
o‘lmoq (Buxoroda), uyi kuymoq “xonavayron bo‘lmoq”, “oila a’zolaridan kimdir o‘lmoq”
(Qashqadaryoda).
20
Ma‘lum bo‘ladiki, “uy” konsepti o‘zbek millati ongida anchayin dolzarb ma‘nolarni aks
ettiradi. Frazeologizmlarning denotativ va konnotativ aspektlarida moddiylik va ideallik tabiiy
tarzda mujassamlashadi. O‘zbek olamning lisoniy manzarasidagidagi uy konseptining kognitiv
ko‘rinishlari quyidagicha:
a) uy – inson va uning oilasi yashaydigan makon;
b) himoya - uyning asosiy funksiyasi;
c) uy – bu oila.
Oilaviy munosabatlarning mustahkam asosiga alohida e‘tibor qaratiladi;
d) uy egalarining roli bir xil emas;
e) bolalar bo‘lmagan uy qabrga o‘xshatiladi;
f) boy va qashshoq uy to‘kinlik bilan farqlanadi;
g) uy uchragan baxtsizlik umumiy xususiyatga ega, ya‘ni baxtsizlik boy va kambag‘al
deb ajratmaydi.
Demak, konsept lingvokulturologiyada eng faol qo‘llanuvchi birlik sanaladi. Konsept
lingvomadaniy birlik sifatida u yoki bu xalq madaniyatining o‘ziga xos jihatlarini ifodalaydi.
Xulosa o‘rnida shuni aytishimiz mumkinki, ingliz, o‘zbek tillaridagi “Uy” konseptli
frazeologizmlarini solishtirish jarayonida ikki xalq tillarida almashtirib bo‘lmaydigan lug‘atga
boy so‘zlar mavjudligi ma’lum bo‘ldi. Ushbu frazeologik birliklarni tarjima qilish jarayonida
ularning bevosita tarjimasini emas, balki ma'nosini etkazish maqsadga muvofiqdir.
REFERENCES
1.
Раҳматуллаев Ш. Ўзбек тилининг этимологик луғати (арабий сўзлар) ва (туркий сўзлар).
2-жилдли. Тошкент. «Университети. 2000.
2.
Ўзбек тилининг изоҳли луғати. Икки жилдли. З.М.Маъруфов таҳрири остида. Москва.
“Рус тили” нашриёти. 1981.
3.
Ўзбек тилининг изоҳли луғати. Беш жилдли. А.Мадвалиев таҳирири остида. Тошкент.
“Ўзбекситон миллий энциклопедияси” Давлат илмий нашриёти. 2006-2008.
4.
Ўзбек халқ мақоллари. Иккинчи нашр. ЎзССР Давлат бадиий адабиёт ашриёти. Тошкент.
1960.
5.
Ўзбек халқ мақоллари. Тошкент. Ғофур Ғулом номидаги Адабиёт ва санъат нашриёти.
1969.
