ISSN:
2181-3906
2024
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 3 / ISSUE 2 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
1240
MEKTEPKE SHEKEMGI JASTAGI BALALARDI MUZIKALIQ TÁLIM ARQALI
ÁDEP-IKRAMLILIQQA TARBIYALAW
Ulıkpanova Aynur Kadirjaqsıevna
Ájiniyaz atındagı Nókis mámleketlik gedagogikalıq institutı
“Mektepke Shekemgi tálim” kafedrası. Stajyor-oqıtıwshı.
Omarova Anar
Ájiniyaz atındagı Nókis mámleketlik pedagogikalıq institutı
“Muzıkalıq tàlim” kafedrası assistent oqıtıwshısı.
https://doi.org/10.5281/zenodo.10724517
Annotatsiya.
Bul maqalada muzika hám onıń muzikalıq tálim arqalı ádep ikramlılıqqa
tárbiyalaw, jeke insannıń rawajlanıwındagı áhimiyeti haqqında sóz etilgen.
Gilt sóz:
muzika, tárbiya, kórkem-óner, mádeniyat, ádeplilik, milliy mádeniyat.
MORAL EDUCATION OF PRESCHOOL CHILDREN THROUGH MUSICAL
EDUCATION
Abstract.
This article talks about the importance of moral education through music and
musical education in the development of a single person.
Key words:
music, education, art, culture, manners, national culture.
НРАВСТВЕННОЕ ВОСПИТАНИЕ ДОШКОЛЬНИКОВ ЧЕРЕЗ
МУЗЫКАЛЬНОЕ ВОСПИТАНИЕ
Аннотация.
В данной статье говорится о значении нравственного воспитания
посредством музыки и музыкального образования в развитии отдельно взятой личности.
Ключевые слова:
музыка, образование, искусство, культура, нравы, национальная
культура.
Muzika mádeniy turmısımızda jeke insanniń rawajlanıwında úlken áhmiyetke iye
bolatugın kórkem óner túri bolıp esaplanadı. Muzıka tárbiyası ádeplilik tárbiyasınınıń tiykargı hám
qıyın tárepleriniń biri bolıp átiraptagı gózzal nárselerdi tuwrı pikirlewge hám qádirlewge úyretedi.
Muzika insandi joqarı sezim menen qurallandiradı hám mádeniy dún`ya qarasın
qáliplestiredi.
Muzika insan qálbine kúshli tásir kórsetiw imkaniyatına iye bolıp, oqıwshılardı ádeplilik
álemine alıp kiriw hám tárbiyalawdıń zárúr quralı bolıp esaplanadı.
Milliy mádeniyatımızdıń ullı tulgası Abu Nasır Farabiy «Bul tek deneniń sawlıgı ushin
paydalıdur» degen edi. Babamız Shayx Sadiy bılay degen edi. «Muzika adam ruwhınıń
joldasıdur». Muzıka insanga tez tásir etiwshi emotsional kúshti aktiv rawajlandırıwshı qural bolıp
esaplanadı. Insan qosıq penen ananıń háyiwi arqalı tanısıp, bir ómir qosıq namadan zawıqlanadı
hám kúsh aladı.
Qosıq ruwhtıń ajralmas bir bólegi bolıp esaplanadı. Qosıq namadan túrli azıq alıw ushın
insan joqarı mádeniyatlı, kewli taza, gózzallıqtı seze alatugın, óz kásibine, ana watanga mehir
qoygan boliwi kerek. Sol sebepten oqiwshilarda insan mádeniyatiniń ajralmas bir bólegi bolgan
muzika mádeniyatina tárbiyalaw, muzika tárbiyasiniń bas maqseti bolip esaplanadi.
Usı maqset hám waziypalardi ámelge asiriw, oqitiwshilardiń professional hám ádeplilik
táreplerinede baylanisli boladi. Hár qanday kórkem-óner xizmetkeri mekteplerde qosiq sabaqlarin
ISSN:
2181-3906
2024
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 3 / ISSUE 2 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
1241
alip bara almaydi. Buniń ushin qosiq oqitiwshisi óz kásibine hám balalarga mehir qoygan, joqari
mádeniyatli, dún`ya qarasi keń bolgan insan boliwi kerek.
Ol pedagogika, psixologiya, balalar fiziologiyasi, etika hám estetika teoriyasi, muzika
teoriyasiniń ámeliy tarawlariniń qosiq oqitiw, metodikasi páninen tereń bilimge iye boliwi kerek.
Qosiq oqitiwshisi, qosiq nama, kórkem óner teoriyasi hám ámeliy tarawlardan jeterli dárejede
bilim, kónlikpe hám tájriybege iye boliwi kerek. Yagniy ol hám sázende, dirijer, atqariwshi
sipatinda is kóriwi lazim. Qosiq oqitiwshisiniń dóretiwshiligi sonda ol bir saatliq sabaqta stsenariy
avtori, oniń atqariwshisi, rejisseri sipatinda is tutadi. Sonliqtanda qosiq sabagi kórkem óner sabagi
delinedi. Mektep turmisinda qosiq oqitiwshisniń barkamal a`wladti ta`rbiyalawda xizmet dárejesi
keń.
Mektepten tisqari muzika tárbiyasi túrlerin shólkemlestiriw, kórkem óner ǵayratkerleri
menen ushrasiwlar, folklor qosiqlardan kontsertler, shayirlar menen ushrasiwlar, «Nawriz»,
«Álipbe», «Ózbekstan watanım meniń», kórik tańlawlari, bayramlarin shólkemlestiriw, qosiq
sabaǵın oqıtatuǵin mugallimge júklenip oniń waziypasi bolip esaplanadi. Sonıń menen birge
mektepten tısqarı balalar teatr, oqıwshılar sarayları menen baylanısta bolıp talantlı oqıwshılardı
olarga tartıw hám olardıń xızmetin mektep turmısında qollaw, qosıq páni oqıtıwshısınıń wazıypası
esaplanadı. Ózbekstan Respublikasiniń «Tálim haqqinda» ǵi nizaminda toǵız jilliq uliwma orta
tálim jurtlarindaǵı bárshe oqiw pánleri qatarı qosıq páni boyinshada tiyisli konsepsiyasi islep
shigarildi.
Demek jańa baǵdarlama mazmunında sabaq ótiw ushin, qosiq oqitiwshisi óziniń muzika
teoriyalıq bilimlerin tereńlestiriwi kerek, sonlıqtan mámleketimizge barkamal a`wladti
ta`rbiyalawda, Watanǵa muxabbat ruwhinda tárbiyalawdiń áhmiyetli bir bólegi insandi mádeniy
ruwhta tárbiyalaw máselelerin sheshiwde, jámiet hám mámleketimiz tárepinen qoyilgan úlken
júkleme qosiq oqitiwshisiniń aldina qoyilǵan waziypa bolip tabiladi. Muzika táliminiń sapaliliǵin
támiynlewde, muzika pánine bolgan qiziǵiwshiliǵın ósiriwde, oqıtıwshı jetekshi bolıp esaplanadi.
Bul pán muzika tárbiyasi dúzilisinde úlken áhmiyetke iye. Sebebi balalardı aqillı hámde
ádepli bolip rawajlaniwinda úlken unamli tásir kórsetedi. Soniń ushin qosiq sabagin eń aldingi
tárbiya sabagi deymiz. Búgingi kúnde muzika-insandi qáliplestiriwde zárúr orin tutadi, oniń
sezimin hám fiziologiyasina aktiv tásir kórsetedi. Uliwma tálim mektepleriniń tiykargi
waziypalariniń biri bolip, oqiwshilardi pikirlew hám oylawga úyretedi. Bul waziypani ámelge
asiriwda qosiq sabagi úlken áhmiyetke iye. Bunda oqitiwshi balalardi málim bir muzika
shigarmasi menen tanistirip, oni tásirli janli qilip, atqara bilip, oqiwshilar diqqat itibarin
shigarmaga awadaradi, olardiń sóz buwinlarin aytiwin ósiriw pikirlew qábilietin, dún`ya qarasin
keńeytedi, emotsional oy sezimlerine aktiv tásir etedi. Qosiq sabaqlariniń mazmuninda tek gana
ózlestiriw emes, bálki rawajlandiriw, estetik mádeniyatin qáliplestiriw, basqa ishki oy sezimlein
rawajlandiriw, folklor qosiqlardı kóbirek tıńlaw názerde tutiladi. Oqitiwshiniń aldina barkamal
a`wladti ta`rbiyalawda bir qansha waziypalar qoyiladi.
Berdaq Ǵarǵabay ulı Qaraqalpaq xalqi ulli shayir sipatindada ham Qaraqalpaq
xalqinda baqsishiliq ónerin mádeniyatimiz benen kórkem ónerimizdi rawajlandiriwda girewli
orni bar “ Berdaq baqsi mektebine ” tiykar salgan ataqli baqsi ustaz sipatindada jaqsi biledi
ham tán aladi.
ISSN:
2181-3906
2024
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 3 / ISSUE 2 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
1242
Ilimpaz alimlarimizdan: Q. Maqsetovtiń Qallı Ayımbetovtıń Kamal Mambetovtiń,
Qirqbay Bayniyazovtiń, Asen Alimovtiń, Tájigúl Adambaevaniń, Ismail Sagitovtiń, Abdusait
Pahratdinovtiń ham tagi basqada kórkem ádebiyat ham kórkem óner izertlewshilerimizdiń
miynetlerinde keńnen óz sáwleleniwin tapti.
Maqala, statyalar kitaplar, oqiwliq ham qollanbalarda jazilip ham keń jurtshiligimizga
taralip kelmekte.
Kanditatlıq, doktorlıq, miynetler jazildi ham bir qansha manografiyalar ham izertlewler
júzege keldi . Misaliga: N. Dawqaraev “ Berdaq shayir ” (1950–jil) M.K. Nurmuhammedov “
Berdaq velikiy poet karakalpakskogo naroda” ( Tashkent 1977– jil ) I.T. Sagitov “Sayra
búlbilim ” (1976 –jil) A. Murtazaev .” Berdaqtiń “Aqmaq patsha ” poeması (Nókis 1979 – jil) ,
Ó. Alewov. “Pedagokisheskoe vzglyadiy” Berdaxa (A.K.D. Tashkent 1976-jil)
M.Tilewmuratov“Proizveденiya Berдаха, kak istoчник по историй Каракалпаков (А.К.Д.
Нукус 1967г) B. Qurbanbaev “ Berdaq ijodi ” (Toshkent 1977 jil) siyaqli ilimpazlardan Q.
Ayimbetov, K. Maqsetov, A. Alimovlar Berdaqtiń baqsishiliq óneri tuwrali kólemli statyalar,
maqalalar, izerlewler alip bardi ham óz miynetlerinde jazip kitaplarinda keńnen orin berdi.
Qaraqalpaq xalqiniń ádiwli perzenti, ulli shayir ham ataqli baqsi Berdaq babamiz
tuwrali elede kóplegen táriplewler jazila beredi ham izertlewler alimlarimiz tárepinen alip
bariladi.
Muzika tárbiyasinda jańa metodlardi islew, turmis hám kórkem óner ortasindagi úziliksiz
baylanisti, muzika mádeniyatiniń mazmuni hám mánisin sáwlelendirip, túsindiriw maqsetinde
aniq hádisler hám misallardan paydalaniw zárúr.
Eger kórkem ádebiyat sóz benen, súwertlew óneri reńleri menen, oyin óneri háreketi menen
sáwlelense, muzika basqa, muzikaliq seslerde payda bolgan dawis qurallarinda sáwlelenedi.
Joqarida kórkem óner túrlerin kóriw hám esitiw arqali qabil etsek, muzikani tek gana
tińlaw arqali gana qabil etemiz.
Muzika balalarga aktiv emotsional tásir kórsetedi, quwandiradi hámde dóretiwshilktegi
keshirmelerin oyatadi. Jaqsi mazmunli, qiziqli qosiq sabagi balalardiń sharshaganin shigarip,
kórkem mádeniy aziq aladi, shadli, quwanishli bolip shigadi. Qullasi, qosiq sabagi óziniń aktiv
psixologik tásiri menen basqa pánlerden pariq qiladi.
Sonday-aq qosiq sabagi basqa pánler menen úzliksiz baylanista. Súwretlew kórkem óneri,
ádebiyat, ana-tili, tariyx, pedagogika, psixologiya, vokal, ritmika, anatomiya hám tagi basqalar.
Bular qosiq sabagin turmis penen baylanistiriwga, mazmunli, qiziqli qilip sabaq alip
bariwga járdem beredi. Qosiq sabaginiń dúzilisi úsh tiykargi xizmetten turadi` muzika tińlaw,
muzika sawati hám xor bolip (birlikte) qosiq aytiwdan ibarat.
Aytip ketkenindey muzika miyraslarimizdiń tariyxin, baqsi jiarwlar dóretken dástanlardi,
folklor qosiqlardi úyretiw zárúrligin kórdik. Qaraqalpaq xalqinda milliy mádeniyatinda salt
dástúrleri, qosiqlari ertekleri, ilimpazlar tárepinen izertlenip barmaqta. Salt sóziniń mánisi dástúr
eldiń úrp ádeti menen baylanisli. Hár qanday eldiń mádeniy tariyxi, sol eldiń salt dástúr jirlarina
bolgan qatnasi arqali belgilenedi. Dástúr qosiqlarinda hár bir xaliqtiń etnografiyaliq ózgeshelikleri,
etnogroflar sol eldiń dástúr qosiqlarin jiynaydi. Yagniy eldiń dástúr qosiqlarin oniń taryixinda
qanday xaliq bolganligin hám qanday eller menen qarim qatnasta bolganligin, mádeniyatiniń
qanday ekenin kórsetedi. Soniń ushin belgili kritik V,G.Belinskiy` «Poeziya hámme waqıt tariyqa
ISSN:
2181-3906
2024
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 3 / ISSUE 2 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
1243
sadiq. Hátte tariyxtiń ózi saqlay almay qalgan waqiyalardiń ózinde poeziya saqlap qaladi»-dep
jazgan edi. Soniń ushinda salt dástúr qosiqlari hár byuir xaliqtiń ómir tágdiri, jasagan jagdayi,
tariyxiy dáwiri, geografiyaliq ortaligi menen tabaqlas bolgan xaliq. Wómiriniń kóp jilliq mádeniy
miyraslariniń biri olardiń ayirimlari erte zamanlardagi massagetler hám saklardıń otqa sıyınıp, xor
menen qosıq aytıw dástúrlerin eske túsiredi. Gey paraları Orta aziyada arablar húkimranligi
dáwirinen ádewir buringi shaman dininiń belgileri menen baylanisli bolip keledi. Kórnekli qazaq
jaziwshisi Sabiyt Muxanov shaman dinine baylanisli salt dástúr jirlariniń qazaq xalqi arasinda da
keń taralganligin ayta kelip, «Shaman dininiń qaldıqları bolgan porqan shaqırıp zigir Salıw, tis
awırıwın qosıq penen emlew, bádik aytısıw ólik penen sóylesiw xalıq awız eki ádebiyatında elege
shekem saqlanıp kiyatır»-dep jazadı.
Bul pikirlerdi mádeniy tariyxi sóz dúrkini Qazaqlar menen ogada jaqin bolgan. Qaraqalpaq
xalqinada engiziw múmkin. Qaraqalpaq ádebiyatinda bul másele menen kóbirek shugillangan
professor Q.Ayimbetov «Salt dástúr jirlari dep xaliqtiń salt dástúri menen baylanisli qosiq jirlarin
aytamiz»-degen edi.
REFERENCES
1.
Omanullaev D., Nurmatov Q. «Umumiy urto ta`limninig davlat ta`lim standarti va uquv
dasturi» T.1999 y.
2.
Omanullaev D. «Umumiy ta`lim maktablari uchun musiqa dasturlari» T.1992 j.
3.
Karmiov I. «Kadrlar tayarlaw boyinsha milliy bag’darlama» T.1997j.
4.
Du’ysenova T. S.Kenjebaeva «Mekteplerde muzikaliq ta’rbiya». «bilim» 2003j.
5.
Omarova A. SCHOOL CHEERS THROUGH MUSIC PROFESSIONAL DIRECTION
//Modern Science and Research. – 2023. – Т. 2. – №. 10. – С. 151-156.
6.
Qıslawbayevna O. A. Umumiy ORta TaLim Maktablarida Sinfdan Tashqari Musiqa
ToGaragining Maqsadi Va Vazifalari //Miasto Przyszłości. – 2023. – Т. 40. – С. 105-107.
7.
Qıslawbayevna O. A. The Influence of Music on the Human Body //Vital Annex:
International Journal of Novel Research in Advanced Sciences. – 2023. – Т. 2. – №. 5. –
С. 30-32.
8.
Omarova, A., & Shamurodova, M. (2023). APPLICATION OF INNOVATIVE
PEDAGOGICAL TECHNOLOGIES IN THE EDUCATIONAL PROCESS WHEN
TEACHING A MUSIC LESSON. Modern Science and Research, 2(12), 185–189.
9.
Ануаровна O. Р. ҚОРАҚАЛПОҚ ХАЛҚ КУЙЛАРИ ВОСИТАСИДА БОЛАЛАР
ИЖОДКОРЛИГИНИ РИВОЖЛАНТИРИШ. – 2023.
10.
Omarova, A. (2023). UNIQUE CHARACTERISTICS AND STRUCTURE OF MUSIC
LESSONS IN KINDERGARTEN. Modern Science and Research, 2(9), 446–448.
11.
Омарова А. К. Национальное в современном композиторском творчестве: к
проблеме интерпретации песенного первоисточника //Керуен. – 2021. – Т. 71. – №.
2. – С. 18-27.
12.
Омарова
А.
ПРИМЕНЕНИЯ
ПЕДАГОГИЧЕСКИХ
ТЕХНОЛОГИЙ
В
ПРЕПОДАВАНИИ ТЕОРИИ КАРАКАЛПАКСКОЙ МУЗЫКИ //Интернаука. – 2021.
– Т. 6. – №. 182 часть 1. – С. 52.
ISSN:
2181-3906
2024
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 3 / ISSUE 2 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
1244
13.
Омарова
А.
СОВРЕМЕННЫЕ
ТЕХНОЛОГИИ
ХУДОЖЕСТВЕННО-
ТВОРЧЕСКОГО РАЗВИТИЯ УЧАЩИХСЯ //Матрица научного познания. – 2021. –
№. 3-2. – С. 162-164.
14.
Омарова А. К. и др. KAZAKH ELITE AND MUSIC (1920-1930) //Научный журнал
«Вестник НАН РК». – 2021. – №. 3. – С. 208-213.
15.
Kislaubayevna O. A. THE PECULIARITIES OF THE METHODS OF TEACHING
CONDUCTOR SCIENCE //Galaxy International Interdisciplinary Research Journal. –
2021. – Т. 9. – №. 12. – С. 1086-1090.
16.
Уразимова Т. В., Надырова А. Б. Эстетическое воспитание-основа формирования
личности //Научные исследования. – 2017. – №. 1 (12). – С. 68-69.
17.
Надырова А. Б. Основа воспитания творческой личности //Наука и образование
сегодня. – 2017. – №. 2 (13). – С. 75-76.
18.
Nadírova A., Ayapova H. MUSICAL SOUND AND ITS CHARACTERISTICS //Modern
Science and Research. – 2023. – Т. 2. – №. 12. – С. 1170-1173.
19.
Nadírova A., Nuratdinova A. MUSIC IN THE DEVELOPMENT OF PERSONALITY
DEVELOPMENT THE ROLE OF EDUCATION //Modern Science and Research. – 2023.
– Т. 2. – №. 12. – С. 1166-1169.
20.
Надырова А. РОЛЬ МУЗЫКАЛЬНО-ТЕОРЕТИЧЕСКИХ ДИСЦИПЛИН В
ПРОЦЕССЕ ПРОФЕССИОНАЛЬНОГО СТАНОВЛЕНИЯ УЧИТЕЛЯ МУЗЫКИ:
Надырова Айгуль Базарбаевна, доцент кафедры «Музыкальное образование»
Нукусского государственного педагогического института имени Ажинияза
//Образование и инновационные исследования международный научно-
методический журнал. – 2022. – №. 1. – С. 122-129.
21.
Bazarbayevna N. A. Textbook functions in the development of cognitive independence of
future music teachers //ACADEMICIA: An International Multidisciplinary Research
Journal. – 2022. – Т. 12. – №. 2. – С. 173-178.
22.
Надырова А. Б. и др. Қарақалпақ театр өнериниң пайда болыўы ҳәм раўажланыўына
тийкар салыўшылар //Молодой ученый. – 2020. – №. 24. – С. 543-545.
23.
Надырова А. Б. РАЗВИТИЕ ПОЗНАВАТЕЛЬНОЕ САМОСТОЯТЕЛЬНОСТИ
СТУДЕНТОВ В УСЛОВИЯХ ВЫСШЕГО МУЗИКАЛЬНО-ПЕДАГОГИЧЕСКОГО
ОБРОЗАВАНИЯ: Надырова Айгул Базарбаевна, доцент кафедры музикальное
обучение Нукус Государственый педагогический институт //Образование и
инновационные исследования международный научно-методический журнал. –
2021. – №. 6. – С. 193-196.
24.
Надырова А. Б. Профессиональная компетентность учителя музыки //Проблемы и
перспективы формирования педагогической культуры у студентов в условиях
реализации профессионального стандарта педагога. – 2016. – С. 53-54.
