233
ZAMONAVIY O‘ZBEK TILSHUNOSLIGIDA TERMINOLOGIYA
Doschanova Mohinur Maxsudovna
Urganch davlat pedagogika instituti
“Boshlang‘ich ta’lim metodikasi” kafedrasi o‘qituvchisi
Madaminova Shahodat Shomurotovna
Urganch davlat pedagogika instituti
“Boshlang‘ich ta’lim metodikasi” kafedrasi o‘qituvchisi
https://doi.org/10.5281/zenodo.10068153
Annotatsiya.
Maqolada o‘zbek tili terminologiyasining tilshunoslikning bir bo‘limi
sifatida shakllanish tarixi atroflicha yoritilgan. O‘zbek tili leksikasi va terminologiyasining
rivojlanishi va boyishi borasidagi qarashlar tahlilga olingan.
Kalit so‘zlar:
til, tilshunoslik, leksika, termin, terminologiya, professionalizm Til –
murakkab muloqot tizimi yoki shu tizimni o‘rganish va ishlatish qobiliyati, tilshunoslikning asosiy
o‘rganish obyekti.
TERMINOLOGY IN MODERN UZBEK LINGUISTICS
Abstract.
The history of the formation of the terminology of the Uzbek language as a branch
of linguistics is detailed in the article. Views on the development and enrichment of the lexicon
and terminology of the Uzbek language are analyzed.
Key words:
language, linguistics, lexicon, term, terminology, professionalism Language is
a complex communication system or the ability to learn and use this system, the main object of
study of linguistics.
ТЕРМИНОЛОГИЯ В СОВРЕМЕННОЙ УЗБЕКСКОЙ ЛИНГВИСТИКЕ
Аннотация.
В статье подробно описана история формирования терминологии
узбекского языка как отрасли языкознания. Анализируются взгляды на развитие и
обогащение лексики и терминологии узбекского языка.
Ключевые слова:
язык, языкознание, лексика, термин, терминология,
профессионализм Язык – сложная система общения или способность к изучению и
использованию этой системы – основной объект изучения языкознания.
Xalqning milliy madaniyati va o‘ziga xosligini ifoda etuvchi vosita bo'lmish o‘zbek tili
so‘z va iboralar, atamalar va leksik boyliklarni o‘rganish hamda insoniy meros sifatida ilmiy
tahlilini olib borish bugungi kunda eng dolzarb masalalardan biridir.
234
O‘zbek tili leksikasining ajralmas qismi sifatida tilshunoslikning terminologiya sohasi
umumxalq leksikasi bilan birga rivojlanadi boyiydi, jamiyat va til taraqqiyotidagi barcha
jarayonlarni boshidan kechiradi. Terminologiya – leksikaning bir sohasi, muayyan fan, texnika,
ishlab chiqarish tarmog‘ining san'at, madaniyat, sport, ijtimoiy faoliyat sohasining tegishli
tushunchalar tizimi bilan bog‘liq terminlar majmuyi, tilshunoslikning terminlarni o‘rganuvchi
sohasi. Terminologiyaga bag‘ishlangan ishlarning barchasida u yoki bu sohaning muayyan
tushunchalarini anglatadigan definatsiyaga ega bo‘lgan va asosan, nominativ funksiyani
bajaradigan birliklar termin hisoblanadi deb qaraladi.
A.Reformatskiy terminga ta'rif berar ekan, "...terminlar – bu maxsus so‘zlardir" degan
xulosaga keladi. A.V. Kalinin muayyan fanlar va kasbkorlikda ishlatiladigan so‘zlarni "maxsus
leksika" deb ataydi va uni ikki guruhga ajratadi: terminlar va professionalizmlar. U o‘z fikrini
davom ettirib, "Termin va professionalizmlar orasidagi farq shuki, termin bu muayyan fan, san'at,
qishloq xo‘jaligi, texnikadagi tamomila rasmiy bo‘lgan, qabul qilingan va qonunlashtirilgan biror
tushunchaning ifodasi, nomidir, professionalizm esa biror kasb, mutaxassislik, ko‘pincha jonli
tilda tarqalgan yarim rasmiy so‘zdir", deydi.
Terminologiya masalalari hamisha tilshunoslikning dolzarb masalalaridan biri bo‘lib
kelgan, chunki terminlarning sohalar lug‘aviy qatlamlaridagi o‘rni va vazifasini belgilash
tushunchaning mazmun mohiyatini to‘g‘ri anglash imkonini beradi. Jahon tilshunosligida
B.N.Golovin, A.V.Kalinin, V.P.Danilenko, L.I.Bojno, D.S.Lotte, rus tilshunosligida
V.V.Vinogradov kabi olimlar tomonidan terminologiya sohasi yetarlicha tadqiq qilingan. O‘zbek
tili terminologiyasi ma'lum taraqqiyot yo‘lini bosib o'tgan. O‘zbek tili terminologiyasi sohasidagi
ishlarni o‘tgan asrning 50-yillarida O‘zbekiston SSR Oliy Soveti Prezidiumi huzuridagi Til va
terminologiya komiteti ( 1931-1937- yillarda faoliyat ko'rsatgan) boshqargan, keyinchalik
O‘zbekiston Fanlar Akademiyasi Til va adabiyot instituti qarshisidagi Terminologiya bo‘limi
(1964- yildan) olib bordi. 1977-yilda Renat Doniyorovning "O‘zbek tili texnik
terminologiyasining ayrim masalalari" kitobi, 1981-yilda bir guruh O‘zFA Til va adabiyot
institutining tilshunoslari tomonidan "O‘zbek tili leksikologiyasi" nomli yirik ish maydonga keldi.
O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi huzuridagi Respublika atamashunoslik
qo‘mitasi 1988-yildan 2004-yilgacha o‘zbek tili terminologiyasini tartibga solish va
takomillashtirish bilan shug‘ullanib keldi (2004-yil yanvar oyidan mazkur qo‘mita faoliyati
to‘xtatildi). O‘zbek tili terminologiyasini atroflicha o‘rganishda R.Doniyorov, D.X.Bazarova,
K.Sharipova, U.Tursunov, H.Dadaboyev, K.M.Musayev kabi olimlarning o‘rni beqiyos.
K.M.Musayevning O‘zbek terminologiyasi haqidagi fikrlari bugungi tilshunosligimiz uchun ham
235
muhim ahamiyat kasb etadi. U terminologiyani tilning leksikasi sifatida go‘yo bir shaharga
qiyoslaydi. Uning fikricha, terminologiya yagona reja asosida qurilsa-da, lekin birdaniga barpo
etilmaydi. U tarixiy shart-sharoit asosida shakllanadi, uni yaratishda har xil avlodga mansub
bo'lgan turli me'morlar, loyihachilar, kashfiyotchilar ishtirok etadi. Ular har bir qurilayotgan
inshootni yaxshi o‘rgangan holda barpo etadilar.
Terminologiyani tartibga solishdagi o‘ziga xos murakkablik ham shu bilan belgilanadi.
Terminologiyaning o‘ziga xos xususiyatlari mavjud. Masalan, umumadabiy tilda sinonimiya,
omonimiya va ko‘p ma'nolilik tilning boyligi bo‘lsa, Terminologiyada bular salbiy tushuncha
hisoblanadi. Masalan, yarimo‘tkazgich termini. Uning o‘rnida chalao‘tkazgich, nimo‘tkazgich
so‘zlarini qo‘llab bo‘lmaydi, chunki bu o‘qish, o‘qitish va axborot almashish jarayonini
qiyinlashtiradi. Shu sababli ham terminologiyasi ma'lum darajada barqarorlashgan barcha tillarda
terminlar doimiy tartibga solib turiladi.
Tartibga solish ma'lum terminologik me'yorlar asosida amalga oshiriladi.
Terminologiyaning rivojida fan sohalariga oid maxsus lug‘atlarni nashr qilib turish ham muhim
ahamiyatga ega. Terminologiyaning rivojlanishi va boyish yo‘llari har xil. O‘zbek
terminologiyasining boyishi, asosan, boshqa tillardan so‘z olish va ichki so‘z yasash hisobiga ro‘y
bermoqda. U yoki bu soha terminologik tizimining barqarorligini belgilovchi asosiy omili uning
tartibga solinganligi va muntazamligidir.
REFERENCES
1.
Мусаев К.М. Формирование, развитие и современные проблемы терминологии.
– T., 1986.
2.
Ne’mat Hakamov. Til va terminologiya. – Toshkent. O‘qituvchi, 1995.
