301
ҲИКОЯЧИЛИКДА АМИР ТЕМУР ОБРАЗИ
М.Ҳамраева
ф.ф.н., доц. Термиз ДУ
https://doi.org/10.5281/zenodo.10070655
Аннотация.
Ушбу мақолада ўзбек насрида ўзига хос ўринга эга бўлган таниқли адиб
Тўлқин Ҳайитнинг “Қарз", "Тилхат", "Етти кулча", "Темурбекнинг тутинган ўғли"
ҳикоялари давр воқеаларини гавдалантириш асносида Темурийлар сулоласига бағишлаб
яратилган асарлар орасида бадиий жиҳатдан анча бақувват ва тарих тўғри ҳамда
ҳаққоний акс эттирилган асарлар сирасига кириши, шу билан биргаликда, Тўлқин
Ҳайитнинг ушбу тарихий мавзуда самарали ижод қилиб келаётганлиги, ижод маҳсули
сифатида тарихий мавзуда қатор асарлар ёзганлиги, бу ҳикояларда эса бош қаҳрамон
Соҳибқирон Амир Темур образининг бадиий жиҳатдан тасвирланиши, Темур ва
Темурийлар давридаги тарихий вазиятни тарихийлик фонида акс эттирилиши, ҳамда шу
билан биргаликда, ҳикоялар давомида тарихий шахс образи орқали тарихнинг талқини
билан боғлиқ ҳақиқатни акс эттириш каби масалалар таҳлилга тортилгани билан
аҳамиятлидир.
Калит сўзлар:
руҳий таҳлил санъати, образ, характер, Темурийлар даври, пейзаж
тасвири, тарихий ҳақиқат, тарихийлик фони, тархон, "Тазкират уш-шуаро" ва бошқалар.
IMAGE OF AMIR TEMUR IN THE STORY
Abstract.
In this article, the famous writer Tolqin Hayit, who has a special place in Uzbek
prose, the stories "Karz", "Tilkhat", "Etti kulcha", "Temurbek's Tutingan oglu" are among the
works dedicated to the Timurid dynasty in the process of emdiving the events of the time. entering
the series of authentically reflected works, together with the fact that Tolqin Hayit has been
creating effectively on this historical topic, that he has written a number of works on historical
topics as a creative product, and in these stories the image of the main character Sahibqiron Amir
Temur is depicted artistically, the historical situation in the era of Temur and the Timurids is
historicized It is important that issues such as reflecting the background and, together with this,
reflecting the truth related to the interpretation of history through the image of a historical person
during the stories, are analyzed.
Keywords:
art of spiritual analysis, image, character, Timurid era, landscape image,
historical truth, background of historicity, tarkhan, "Tazkirat ush-shuaro" and others.
ОБРАЗ АМИРА ТЕМУРА В ИСТОРИИ
302
Аннотация.
В данной статье в число произведений, посвящённых династии
Тимуридов в ход воплощения событий того времени.вхождение в ряд произведений,
которые правильно и правдиво отражены, вместе с тем, что Толкин Хаит эффективно
творит на эту историческую тему, что он написал ряд работ на исторические темы как
продукт его творчества, и в этих рассказах художественно изображен образ главного
героя Сахибкирона Амира Темура, историческая история периода Темура и Тимуридов. В
то же время анализируются такие вопросы, как отражение истины, связанное с
интерпретацией истории через образ исторической личности в рассказах.
Ключевые слова:
искусство духовного анализа, образ, персонаж, эпоха Тимуридов,
пейзажный образ, историческая правда, предпосылки историчности, тархан, «Тазкират
уш-шуаро» и другие.
Ўзбек насрида таниқли ёзувчи Тўлқин Ҳайит қаламига мансуб "Қарз", "Тилхат", "Етти
кулча", "Темурбекнинг тутинган ўғли" ҳикоялари бадиий жиҳатдан анча бақувват ҳамда
тарих тўғри ва ҳаққоний акс эттирилган асарлар сирасига киради. Маълумки, Тўлқин Ҳайит
кўпроқ тарихий мавзуда ижод қилган. Унинг тарихий мавзудаги "Турон тунлари", "Вафо
маликаси" каби романлари ҳамда "Ўғузхоннинг сўнгги қурултойи (оқпарча)", "Минг
олтинга сотиб олинган ҳикмат", "Карвон қўнғироғи" каби ҳикоялари фикримиз далилидир.
Адиб "Тилхат" ҳикоясида Соҳибқирон Амир Темурнинг ёшлигини тасвирлашда,
ёрқин ранглардан фойдаланади. Тақдир туҳфаси боис, дунёга ҳукмдор бўладиган
Соҳибқироннинг ёшликдан илмли, заковатли, донишмандлик хислатлари образ қатига
сингдириб юборилган. Адиб ёш Темурбекнинг характеридаги фозиллик хислатларини очиб
бериш учун ҳикояда турли халқ мақолларидан ҳам унумли фойдаланган. Айниқса, унга
отаси Муҳаммад Тарағай томонидан айтилган "Ваъдага вафо қилмоқ эр йигитнинг
нуфузини оширадур, ўғлим. Бу хислатингиздан ғоят мамнунмен" деган сўзлари фикримиз
исботи десак муболаға бўлмайди. Ёзувчи ёш Темурнинг отасига бўлган муносабатини
тасвирлашда ҳам характеридаги ўзидан каттага бўлган ҳурмат, эҳтиромни ҳам тиниқ
ёритган. Темурбекнинг жавоби отани албатта шодлантиради: "Темурбекнинг тиниқ,
беғубор кўзлари пирпиради:
- Аммо мен учун аввало Сизнинг сўзларингиз амри вожибдур, падари бузруквор!
Лозим топсангиз, йўлда Сайфуддин дўстимникига кириб, узримни айтиб чиқсам: йилқини
кўришга эртага борсак хам бўладур". Адиб қаҳрамон руҳиятини янада ёрқинроқ
гавдалантиришда табиат тасвиридан ҳам усталик билан фойдаланган: "Мухаммад Тарағай
303
ўғлининг ақлли жавобидан суюниб бир газ ўсди. Кенг осмон шаҳло қизчанинг беғубор
кўзидай тип–тиниқ, мовий. Қуёш жилва қилади. Эрталабки ёмғир бутун оламни ювиб, тараб
қўйган. Дов–дарахтлар ям–яшил, топ–тоза либосларга ўралган. Мурғак барглар юзида
заррин нурлар ялт–юлт товланади. Кенг буғдойзор далалар яшил гилам тўшалгандай:
чопқиллаб, думалаб, ирғишлаб ўйнагинг келади".
Воқеалар жараёнида ёзувчининг тарихий ҳақиқатни тарихийлик фонида усталик
билан ёритганига амин бўласиз. Боиси, Темурбекка исм қўйилиши билан боғлиқ жараён
ифода этилиши, Соҳибқироннинг келгусида ер юзини фатҳ этган султон бўлиши билан
таъбирланган туш деталининг тасвири ҳам ишонтириш қуввати билан асослантирилган.
Ҳикояда Темурбекнинг қариндошлари билан кўришуви лавҳаси ҳам табиийлиги билан
эътиборни тортади. Воқеа ривожида, зукко Темурбекнинг қариндоши Имомуддиннинг
фарзандларида салоҳият, чўпонларида эса инсон учун энг зарур бўлган хислат сабрнинг
йўқлиги боис, мол-дунёсига зиён етишини ўйлаб қайғурганда, Соҳибқироннинг ақлли
жавобидан кейин дили ёришиб кетиши ҳам ишончли чиққан. Соҳибқирон Амир Темурнинг
подшоҳларга хос жавоби эса янада уларни тўлқинлантириши, бундан таъсирланган
Имомуддин ундан қавмига тархон унвонини бериш тўғрисида тилхат ёзиб беришини
сўраши билан боғлиқ эпизод ҳам тарихни тўғри акс эттирилганига битта далил десак,
фикримиз муболаға эмас. Боиси, тарихий манбалардан бири муаррих Давлатшоҳ
Самарқандий «Тазкират уш–шуаро» асарида қуйидаги сўзни битиб қўйганлиги: «Ул қавм
(Имомуддиннинг аждодлари) то шу замонгача Туркистон диёрида тархондирлар» деган
маълумотни учраши тарих ҳақиқатига амал қилинганини ифода этади. Адиб "Тилхат"
ҳикояси орқали Соҳибқирон Амир Темурнинг аслида бир сўзли, айтган сўзидан
қайтмайдиган, жасур ва зукко инсон бўлганлигини ифода этган бўлса, "Қарз" ҳикоясида
ҳикоя композицияси бошқача услубда ўз аксини топади. Ушбу ҳикояда эса, устоз-шогирд
муносабатлари аслида қандай шаклланиши ҳақида тасаввур ҳосил қилиши, илм йўлига
кирган шогирднинг илмни қадрлай олиши, айниқса, устози томонидан "-Бу ўғлунг бир
эшитганини дарҳол хотирасида сақлаб қолади, бир ўқиганини шу заҳоти ёдлаб олади, икки
қўллаб хат ёзиши ҳам қизиқ, бундай бола дунёга ҳукмрон бўлади”, – деган эди ўшанда..."
деган эътирофи ҳам уни ҳаволантирмаслиги, ўзига нисбатан жиддий муносабатда бўлиш,
шайх Шамсиддин Кулол томонидан "Аш шамс" сурасини қироат қилиш вазифаси
берилганда, Темурбек ўзининг кучли хотираси билан барчани ҳайратлантиргани, бир кунда
"сураи муборак"ни ёдлаб олиб, отасини хурсанд қилгани лавҳаларини мутолаа онида
таниша туриб, Соҳибқирон шахсиятидаги ўзига хослик, камтарлик фазилатлари ёшлигидан
304
унда шаклланганини сезиш қийин эмас.Ҳикоя сўнггида мақтовлардан ғурурланиб
кетмаслик, нафсни тийиш билан боғлиқ хислатлар ўз аксини топган. Адиб ҳикояни
"Устозларни йўқлаб туриш ҳам фарз, ҳам қарз, – деб ўйларкан, илк устози – Мулла Алибек
кўз ўнгида нуроний чолдай гўзал қиёфада намоён бўлди" тарзида якунлашни афзал кўради.
Ва бу билан китобхонни устозини ардоқлаган эзгу фазилатли инсон бўлишга ундайди.
Адибнинг "Етти кулча" ҳикоясида эса асар сюжети ғоятда қизиқарли тасвирланган. Асар
табиатнинг ноёб ҳодисаси ёмғир тасвири билан бошланган.Гўё ёмғир ёғиши билан
инсонлар гуноҳи ювилиб кетадигандек тасаввур қолдиради кишида.Ҳикояда Темурбекнинг
жониворларга нисбатан раҳмдиллиги лавҳалари ҳам ўз аксини топган. Амир Темурнинг
руҳиятидаги ҳолат тасвирини бериш асносида адиб, тарихий ҳақиқатни воқеалар меҳварига
сингдириб юборган. Амир Темурнинг отаси Муҳаммад Тарағай "Бир гал Бухорои шарифга
келиб, пирларини зиёрат айласалар, қўлларига бир ҳовуч буғдой ва майиз тутқазибдилар.
Санаб кўрсалар, уч юз етмиш дона экан. “– Ўғлинг дунёга ҳоким бўлади. Уч юз етмиш
авлоди қудратли бўлур. Агар расуллоҳ шариати бўйича иш тутса, салтанати узоқ давом
этиб, авлодларидан подшолар ҳам кўп чиқади”, – дебди" ушбу сўзлар Соҳибқироннинг
кўнглидан ўтди. Воқеалар ривожида унинг отасининг саломатлигидан қайғурадиган
имонли фарзанд бўлиб ўсгани англашилади. Ҳаттоки, Амир Кулол ҳазратлари ҳузурида "-
Бу Сенга, болам! – деди у еттита кулчани қўлига тутқазиб.– Ҳаммасини ўзинг егин. Худо
хоҳласа, етти иқлимга ҳукмдор бўласан. Эсингда бўлсинким, зулм бор жойда давлат
турмайди. Адолат ҳамиша байроғинг бўлсин! Муаттар ҳиддан унинг боши айланди" гарчи
шу сўзлар айтилсада, маҳзун кўнгли ёришмади. Ҳаётининг устуни, қиблагоҳини соғ-омон
кўрганларидан сўнггина кўнгил бўстони яшнаб кетди. Кўринадики, адиб ҳикоя сўнггини бу
рўйи заминда яшашимизга, тириклик деб аталган гўзал эҳсон сийланишимизга сабабкор
бўладиган, улуғларимиз томонидан "Жаннатнинг ўрта эшиги" деб улуғланган ота
тимсолини аниқ ва тиниқ тасвирлаганини кузатишимиз мумкин. Юқорида зикр қилинган
ҳикоялардан "Темурбекнинг тутинган ўғли" ҳикояси ўзига хос услубда ёзилгани билан
фарқ қилади. Ҳикояга эпиграф сифатида "Темур тузуклари" асаридаги "Ҳар мамлакатнинг
яхши кишиларига мен ҳам яхшилик қилдим" ўгитининг қўйилиши Темур ҳаётининг бош
шиори яхшилик қилиш, ўзга қалбларга эзгулик улашиш бўлган каби тасаввур уйғотиши
табиийдир. Воқеалар ривожидан Соҳибқирон покиза кўнгил осмонидаги болалик билан
боғлиқ туйғуларнинг тасвири инсонни ҳаяжонга солади.Бир лаҳза бўлсада, умрнинг
ўткинчилигини ёдга солади. Ўтаётган дамларни қадрига етиб яшашга ундаши аниқ.
Темурбек жондан азиз бўлган падари бузруквори Муҳаммад Тарағайнинг ҳаётий ўгитини
305
эслаши ҳам табиий тасвир десак фикримиз хато бўлмайди. Ҳикояда Амир Темур меҳрибон
ота, элнинг оғирини енгил қиладиган фидоий инсон сифатида ҳам тасвирланган. Асарда уч
насроний қизнинг юртига қайтариб юбориши билан боғлиқ эпизод инсонни ўй мушоҳадага
чорлаш билан биргаликда, ота ва фарзанд муносабатлари, унинг юртни бошқаришда
юритган одилона сиёсати, испан халқининг меҳр-муҳаббатини қозонишига яна бир далил
бўлган десак, фикримиз хато бўлмайди. Амир Темур ҳузурига ташриф буюрган Кастилия
қиролининг элчиларини кутиб олиши, давлат бошқаришда адолат ҳамиша таянчи
бўлганини кўришимиз мумкин. Воқеалар жараёнида испан элчиси Ҳернаннинг Амир
Темурга тутинган ўғил бўлиши билан боғлиқ лавҳалар тарихан Руи Гонсалес Клавихо
хотираларида ҳам таъкидлангани тарихнинг тўғри талқин қилинганидан далолат
беради.Умуман олганда, адиб ҳикояларида тарихий ҳақиқат тўғри акс эттирилгани,
тарихийлик фонида акс эттирилган тарихий шахс образининг маҳорат билан ёритилгани
жиҳатидан ҳикоялар муҳим аҳамият касб этади.
REFERENCES
1.
Т.Ҳайит. Буюк салоҳият соҳиби. Тошкент.-"Ўқитувчи" нашриёти, 2016 йил,115-б.
2.
Т.Ҳайит.Буюк салоҳият соҳиби.Тошкент.-"Ўқитувчи" нашриёти, 2018 йил, 115-б.
3.
Т.Ҳайит ва бошқалар (ҳамкорликда).Амир Темур қалбида чақнаган нур.Тошкент.-
"Ўқитувчи" нашриёти, 2016 йил, 246-б.
