274
SAZ ÁSPABLARÍNÍŃ KELIP SHÍǴÍW TARIYXÍ
Abdikamalova Jumagúl
ÓzMKÓMI NF “Folklor hám etnografiya” kafedrası
“Baqsıshılıq hám dástanshılıq” qaniygeligi 1-kurs student
https://doi.org/10.5281/zenodo.10246715
Annotaciya.
Bul teziste saz áspablarınıń qalay payda bolǵanlıǵı hám muzıka seslerdi qalay
shıǵarǵanlıǵı haqqında sóz etilgen.
Gilt sózi:
Saz áspab, muzıka, sazende, qosıq, ápsana, filosof oyshılları, nama, saz.
THE HISTORY OF THE ORIGIN OF INSTRUMENTAL WORDS
Abstract.
This thesis describes how instrumental words arose and how musical sounds
arose.
Key word:
instrument, music, melody, spoon, upson, thinkers-philosophers, melody, word.
ИСТОРИЯ ПРОИСХОЖДЕНИЯ ИНСТРУМЕНТАЛЬНЫХ СЛОВ
Аннотация.
В этом тезисе рассказывается о том, как возникли инструментальные
слова и как возникли музыкальные звуки.
Ключевое слово:
инструмент, музыка, мелодия, ложка, Апсона, мыслители-
философы, мелодия, слово.
Saz-sáwbet, qosıq, «muzıka» tıńlaw júdá áyemgi dáwirlerde, jer betinde tirishilik payda
bolıwı menen bir qatarda kelip shıqqan.
Aradan bir neshe mıń jıllardıń ótiwi menen adamzat aqılınıń, sana-seziminiń rawajlanıwına
baylanıslı kún-kóris maqsetinde, olar ań awlaw ushın qattı kerilip tartılatuǵın hár qıylı aw-duzaq
sabaqların, oq-jaylardı oylap tapqan.
Oqjayǵa kernep tartılgan jiplerden qanday da bir jaǵımlı ses shıǵatuǵınlıǵın ańlaǵanınan
tısqarı taw jıralarında, taw uńgirleriniń qasında turıp, qattı baqırǵan waqıtta, tawlardaǵı jıra hám
saylardan, úngirlerden adamlardıń dawısına uqsas ses qayta janǵırıp shıǵatuǵınlıǵı belgili bola
baslaǵan. Haqıyqatında da eski aǵash gúze, gúbi, shelek, tas gúzelerdiń awzına jaqın bir qıya
jótelseń, túshkirseń ya baqırsań yamasa bir góne tamnıń janında turıp qosıq aytsań, onıń izin ala
sol jerden óziniń dawısıń qaytalanıp janǵıradı. Bunday sesler rezonans, bizinshe aytqanda, qayta
janǵırıw qubılısı dep ataladı.
Áne, usınday seslerdiń qaysınday qaytalanatuǵınlıǵın biliwge qızıqqan adamlar, sesti
qaytalaytuǵın ishi quwıs ásbaplardı ılaydan, aǵashtan, qamıs, quwran, kendir hám basqa da ózegi
gewek zatlardan soǵıp kórgen, solay etip adamlar bir neshe mıń jıllardıń ótiwi menen óz
275
ármanların is júzine asıra baslaǵan. Aqır-ayaǵında olar jińishke jipti «quwıslıq» betine qattı kernep
tartıp ásbap islegen, olardı úplep kóriw arqalı qanday da bir sıyqırlı sestiń, jaǵımlı ajayıp hawazdıń
payda bolatuǵınlıǵın anıqlaǵan. Adamlar kóp izleniwlerden keyin qamıs buwınınan sırnayǵa
usaǵan, ılaydan úshpelek, balaman sıyaqlı ses shıǵaratuǵın qurallar islegen, keyin ala aǵashlardı
oyıp hám ılaydan da solarǵa usaǵan ásbaplar islep, olardı quyashqa, otta keptirgen. Sol
ásbaplardaǵı quwıslıqtıń ashıq turǵan jerine jińishke sabaqlardı kesesine tartqan, kernelgen jipte
qol menen qozǵap jiberse ses shıǵaratuǵınlıǵın sezgen, sonday-aq qabaqlardıń jińshke jerinen
kesesine kesip, buǵanda jip kernep tartıp kórse, olardan da qulaqqa jaǵımlı jáne de anıǵıraq ses
shıǵaratuǵınlıǵına aqılı alısa baslaǵan. Usınday jollar menen bir neshe mártebe qayta soǵıw,
qayttan dúzetiw nátiyjesinde házirgisine birqansha uqsas qulaqqa jaǵımlı hawaz shıǵaratuǵın saz
ásbapların jaratıwǵa erisken.
Ápsanaǵa qaraǵanda áyyem zamanda Aflatun (Platon) degen aqıllı adam jasaǵan. Ol
jasaǵan dáwúrde Qaqnus (Feniks) atalmısh qus bolǵan eken, bul qustıń qanatın qaǵıp ushıwı
nátiyjesinde júdá ájayıp ses payda boladı eken. Aflatun bul sesti esitip, sol dawıstı qayta dóretiw
maqsetinde ózi duwtarǵa usaǵan saz áspabın jaratqan, dep duwtardıń kelip shıgıw tariyxı jóninde
usı eki gúrrińdi aytıp bergen.
1996-jılı alınǵan, Urıs hám miynet veteranı 90 jasar Qurbaniyazov Yusup ulı saz áspabınıń
qúdireti haqqında bılay deydi.
- Payǵambarmızdıń birewi toyǵa, ań-awlawǵa, shıǵarǵa shıqqanda minetuǵın úsh atı hám
sol úsh attı baǵatuǵın úsh xızmetkeri bolǵan eken. Bul úsh adamnıń wazıypası ózine bekitilgen
atqa ot-jem, suw berip, sol attı semirtip bagıwdan ibarat bolgan. Payǵambarımızdıń ózi uzaq jolga
shıqqanda minetuǵın Dúl-dúl degen torı atı bolǵan qusaydı. Payǵambarımız usı atın júda jaqsı
kóredi eken. Sebebi, at júda ajayıp júyrik bolǵan, sol ushın bul attı usı eldegi eń bilgir atbaǵar
Ǵayıp qara degen seyis adamǵa baqtırıptı. Bul adamnıń ustashılıq uqıbı da bar hám sazende eken.
Qolınıń bos waqtında sırnay, úshpelek hám duwtarǵa usaǵan saz áspabların soǵıp, shertip júrgen.
Kóbinese, duwtardı hár qıylı muqamǵa salıp shertetuǵın uqıbı bar eken. Hár kúni azanda, keshte,
atqa ot-jem berip, ózi de awqatlanıp bolǵannan soń, ózi soqqan saz áspabın shertip sharshaǵanın
shıǵaradı eken. Ǵayıp qaranıń miynetkeshligin sezgen payǵambarımız bul adamǵa ayırıqsha
kózqarasta bolıptı. Bunı qızǵanǵan anaw eki atbaǵar hár qıylı ósek sózler aytıp, Ǵayıp qaranı
payǵambarımızǵa jamanlap bara beripti. Dúl-dúldi ózlerimiz baǵamız,- dep Ǵayıp qaranı at baǵıw
jumısınan bosatıptı. Sonnan baslap-aq, bul otlamaptı hám suw ishpepti. Bunı sezgen payǵambar
kópti kórgen jası úlken awıl aqsaqalların jıynap, dúl-dúldiń ot-jem, suw da ishpey kún sayın azıp
baratırǵanın aytıptı. Sonda ǵarrılardıń birewi-Ǵayıp qaranıń ózin shaqırtıp sóylesiw kerek depti.
276
Bul sóz Payǵambarımızǵa maqul túsip, Ǵayıp qaranı shaqırıp alıptı. Aqsaqallardıń birewi Ǵayıp
qaraǵa- Durısın ayt shıragım,-dep iynine sen-sen ton jawıp, tómendegi tórt qatar bayitti aytqan
eken
Torı at ushın at baǵarın,
Ólgeninshe sabadı,
Attıń azıp ketiwi,
Neden eken shıraǵım.
Sonda Ǵayıp qara aqsaqallarǵa tómendegishe juwap beripti
Jalǵan sózge aqsaqal,
Suwda órge aǵadı,
Jalgan sóylep atbaǵar,
Janın otqa jaǵadı,
Ot-jem berip, suw berip,
Sonnan keyin saz shertip,
Jıllı-jıllı sóyleseń,
Mal iyesin tabadı.
Dep sazın hár qıylı namaǵa salıp shertken eken, at qulaǵın tikireytip, qattı kisnepti hám
ayaǵı menen tepsinip qoya beripti.
Áne, sol Ǵayıp qara eki tarlı duwtar súlderindegi saz áspabın dóretken qusaydı. Bul ańızdı
bala waktımda awılda bolǵan úlken bir toyda ǵarrılarǵa hám baqsı-jırawlarǵa ot jaqqısh bolıp júrip
esittim,-deydi Qurbaniyaz ata Yusup ulı.
REFERENCES
1.
Esemuratov B. DEVELOPMENT OF CHILDREN'S CREATIVITY ON THE BASIS OF
PEDAGOGICAL TECHNOLOGY AS AN EXAMPLE OF KARAKALPAK FOLK
SONGS //Modern Science and Research. – 2023. – Т. 2. – №. 10. – С. 835-840.
2.
Esemuratov B. EDUCATION OF YOUNG PEOPLE TO PATRIOTISM, COURAGE,
AND FREEDOM THROUGH SPOONS PERFORMED BY OTHERS //Modern Science
and Research. – 2023. – Т. 2. – №. 10. – С. 197-202.
3.
Ospanova R. THE SITUATION OF USING THE CREATIONS OF COMPOSER
MUKHTOR ASHRAFIY AND DONI ZOKIROV IN MUSIC LESSONS //Modern
Science and Research. – 2023. – Т. 2. – №. 10. – С. 190-196.
277
4.
Ospanova R. WAYS OF DEVELOPMENT AND IMPROVEMENT OF MUSIC
EDUCATION PEDAGOGY //Modern Science and Research. – 2023. – Т. 2. – №. 10. –
С. 822-828.
5.
Jiyenbaevich M. I. The evolution of music pedagogy of the karakalpak people: Historical
and theoretical aspects //Asian Journal of Research in Social Sciences and Humanities. –
2021. – Т. 11. – №. 10. – С. 27-32.
6.
Jiyenbaevich M. I. Competence-based approach in higher musical and professional
education //ACADEMICIA: An International Multidisciplinary Research Journal. –
2022. – Т. 12. – №. 4. – С. 42-47.
7.
Moyanov I. TRAINING AND DEVELOPMENT OF ART PERSONNEL //Modern
Science and Research. – 2023. – Т. 2. – №. 9. – С. 65-69.
8.
Jiyenbaevich M. I. COMPETENCE-BASED APPROACH IN HIGHER MUSICAL
AND PROFESSIONAL EDUCATION //PROMINENCE OF INFORMATION
BASES& MEDIA ASSESSMENTS IN THE POST CONFLICT MARKETING
ENVIORNMENT.
9.
Moyanov I. TRAINING AND DEVELOPMENT OF ART PERSONNEL //Modern
Science and Research. – 2023. – Т. 2. – №. 9. – С. 65-69.
10.
Моянов Ы. Д. ҚОРАҚАЛПОҚ ХАЛҚИ МУСИҚИЙ ПЕДАГОГИКАСИНИНГ
ТАРИХИЙ-НАЗАРИЙ ЖИҲАТЛАРИ //Образование и инновационные
исследования международный научно-методический журнал. – 2021. – №. 5.
11.
Моянов Ы. Д. ҚОРАҚАЛПОҚ ХАЛҚИ МУСИҚИЙ ПЕДАГОГИКАСИНИНГ
ТАРИХИЙ-НАЗАРИЙ ЖИҲАТЛАРИ //Образование и инновационные
исследования международный научно-методический журнал. – 2021. – №. 5.
12.
Ануаровна O. Р. ҚОРАҚАЛПОҚ ХАЛҚ КУЙЛАРИ ВОСИТАСИДА БОЛАЛАР
ИЖОДКОРЛИГИНИ РИВОЖЛАНТИРИШ. – 2023.
13.
Anuarovna U. E. IMPROVING THE MECHANISMS OF EDUCATING STUDENTS IN
THE SPIRIT OF INTER-ETHNIC HARMONY BASED ON NATIONAL MUSIC IN
THE CONDITIONS OF ETHNO-CULTURAL RELATIONS //International Journal of
Advance Scientific Research. – 2023. – Т. 3. – №. 09. – С. 329-333.
14.
БОЛАЛАР Қ. Х. К. В., РИВОЖЛАНТИРИШ И. MODERN SCIENCE АND
RESEARCH //MODERN SCIENCE. – 2023. – Т. 2181. – С. 3906.
15.
Ospanova R. DEVELOPMENT OF CHILDREN'S CREATIVITY THROUGH BLACK
FOLK SONGS //Modern Science and Research. – 2023. – Т. 2. – №. 9. – С. 70-73.
278
16.
Nawrizbaeva A. A. THE PERFORMANCE SKILLS OF KARAKALPAK BAKSHIS
//Modern Science and Research. – 2023. – Т. 2. – №. 10. – С. 906-910.
17.
Nawrızbaeva A. A. BAQSÍ, SÁZENDE GENJEBAY TILEWMURATOVTÍN
ACTQARÍWSHÍLÍQ METHODS //Modern Science and Research. – 2023. – Т. 2. – №.
10. – С. 218-223.
18.
Muxammetdinova L. THE DEVELOPMENT OF THE ART OF GIVING IN NORTHERN
PAKISTAN AS AN EXAMPLE OF THE YEARS OF INDEPENDENCE //Modern
Science and Research. – 2023. – Т. 2. – №. 9. – С. 74-78.
19.
Maxamatdinovna M. L. FOLKLORE AS A SPECIAL FORM OF CREATIVITY
//International Journal of Advance Scientific Research. – 2023. – Т. 3. – №. 09. – С. 282-
284.
20.
Makhammatdinovna M. L. As a Means of Providing Aesthetic Education to the Students
of the Art of Embroidery //Vital Annex: International Journal of Novel Research in
Advanced Sciences. – 2023. – Т. 2. – №. 3. – С. 149-152.
21.
Askarova Z., Maxamatdinova L. Ceremonies Solemnly Held in Connection with Public
Holidays //Miasto Przyszłości. – 2022. – Т. 27. – С. 181-183.
22.
Махамматдинова Л. ЎЗБЕК ВА ҚОРАҚАПОҚ МУСИҚА МАДАНИЯТИНИНГ
РИВОЖЛАНИШИДА БАСТАКОРЛАРНИНГ ҚЎШГАН ҲИССАСИ //Oriental Art
and Culture. – 2022. – Т. 3. – №. 2. – С. 782-786.
23.
Есанов М. ФОРМИРОВАНИЕ НРАВСТВЕННЫХ КАЧЕСТВ ЛИЧНОСТИ
СРЕДСТВАМИ МУЗЫКИ //Oriental Art and Culture. – 2023. – Т. 4. – №. 1. – С. 719-
725.
24.
Ayapova K., Yesanov M. Organization of Music Lessons by the Teacher in Various Ways
//Miasto Przyszłości. – 2022. – Т. 27. – С. 189-191.
25.
Esanov M., Ametov A. DOIRA SAN’ATINING RIVOJLANISHI VA TARIXI //Oriental
Art and Culture. – 2022. – Т. 3. – №. 2. – С. 729-733.
26.
Eсанов М. Знание особенностей воздействия музыкального искусства на человека
//Science and Education. – 2022. – Т. 3. – №. 12. – С. 767-771.
27.
Есанов М. О. ЎЗБЕК ХАЛҚ ЧОЛҒУЛАРИДА ИЖРОЧИЛИК ТАРИХИ //Oriental Art
and Culture. – 2022. – Т. 3. – №. 1. – С. 578-584.
28.
АЛЛАМБЕРГЕНОВА
Г.
ҚАРАҚАЛПАҚ
БАҚСЫСЫ
СƏЛМЕНБАЙ
САДЫҚОВТЫӉ ДӨРЕТИЎШИЛИК ЖОЛЫ //Евразийский журнал социальных
наук, философии и культуры. – 2023. – Т. 3. – №. 10. – С. 112-117.
279
29.
Allambergenova G. THE LIFE AND CAREER OF COMPOSER OSERBAI
ALLANAZAROV //Modern Science and Research. – 2023. – Т. 2. – №. 10. – С. 217-224.
30.
Allambergenova G. GOALS AND OBJECTIVES OF MUSIC EDUCATION IN
PRIMARY SCHOOL //Modern Science and Research. – 2023. – Т. 2. – №. 10. – С. 849-
855.
31.
Tajimuratova S. FORMATION OF STUDENTS'SKILLS OF INDEPENDENT
PERFORMANCE THROUGH THE TEACHING OF ART HISTORY //Modern Science
and Research. – 2023. – Т. 2. – №. 10. – С. 841-849.
32.
Saginbaevna T. S. FORMATION OF STUDENTS'SKILLS OF INDEPENDENT
PERFORMANCE THROUGH THE TEACHING OF ART HISTORY //Spectrum Journal
of Innovation, Reforms and Development. – 2022. – Т. 9. – С. 386-392.
33.
Sag’inbaevna T. S. Cultural Life in Uzbekistan during the Years of Independence //Spanish
Journal of Innovation and Integrity. – 2023. – Т. 18. – С. 39-41.
34.
Tajimuratova S. FORMATION OF STUDENTS'SKILLS OF INDEPENDENT
PERFORMANCE THROUGH THE TEACHING OF ART HISTORY //Modern Science
and Research. – 2023. – Т. 2. – №. 10. – С. 841-849.
35.
Saginbaevna T. S. Management and study of culture and art. – 2022.
36.
Тажимуратова Ш. С. САНЪАТШУНОСЛИК ФАНЛАРИНИ ЎҚИТИШ ОРҚАЛИ
ТАЛАБАЛАРНИНГ
МУСТАҚИЛ
ИШЛАШ
КЎНИКМАЛАРИНИ
ШАКЛЛАНТИРИШ. – 2023.
37.
Tajimuraova S. S. INFORMATION AND COMMUNICATIONS IN MANAGEMENT
//Journal of Integrated Education and Research. – 2022. – Т. 1. – №. 5. – С. 509-511.
38.
Qudenov R. QORAQALPOQ XALQ QO'SHIQLARI ASOSIDA YOSHLARNI
TARBIYALASH //«ОБРАЗОВАНИЕ И НАУКА В XXI ВЕКЕ». – 2023.
39.
Kudenov R. WAYS TO TEACH FOURTH GRADERS A SINGING LESSON //Modern
Science and Research. – 2023. – Т. 2. – №. 10. – С. 225-232.
40.
Kudenov R. METHODS OF CONDUCTING A MUSIC CULTURE LESSON IN THE
FOURTH GRADE //Modern Science and Research. – 2023. – Т. 2. – №. 10. – С. 856-861.
41.
Шыныбеков А. САМАРАЛИ НАТИЖАГА ЭРИШИШДА ЎҚУВЧИЛАР УЧУН
ПЕДАГОГИК ВОСИТАЛАР //Евразийский журнал социальных наук, философии и
культуры. – 2023. – Т. 3. – №. 11. – С. 76-79.
42.
Shinibekov A. QORAQALPOQ MUSIQA MADANIYATIDA MILLIY OGZAKI
IJODINING GAVDALANISHI //Miasto Przyszłości. – 2023. – Т. 39. – С. 204-206.
280
43.
Shinibekov A. Historical and Social Events in Folklore Works from the Point of View of
People's Relationships //Miasto Przyszłości. – 2022. – Т. 27. – С. 199-201.
44.
Шыныбеков А. Қорақалпоқлар санъатининг сарчашмалари Шарқий Европа ва Осиё
қадимий маданияти билан чамбарчас боғликлиги //Science and Education. – 2022. – Т.
3. – №. 12. – С. 910-915.
