ISSN:
2181-3906
2023
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 2 / ISSUE 12 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
67
FE’LNI O’RGANISH METODIKASI
Yo’lchiboyeva Lolaxon
Farg’ona davlat universiteti Ijtimoiy-gumanitar fanlar kafedrasi o’qituvchisi
Turg’unova Dilafruz Mo’sajonovna
Toshloq tumani 25 - maktab boshlang’ich sinf o’qituvchisi.
https://doi.org/10.5281/zenodo.10278239
Annotatsiya.
Mazkur maqolada Fe’lni o’rganish metodikasi
tahlil qilingan. Mualliflar
taxlil yuzasidan ayrim xulosalarga erishgan.
Tayanch so’zlar:
bo’lishli fe’l, bo’lishsiz fe’l, kesim, o’tgan zamon, qo’shma fe’l, kelasi
zamon, shaxs-son qo’shimchasi tuslanish, hozirgi zamon.
THE METHOD OF LEARNING THE VERB
Abstract.
This article analyzes the method of learning verbs. The authors have reached
some conclusions about the analysis.
Key words:
participle verb, participle verb, participle, past tense, compound verb, future
tense, person-number suffix, present tense.
МЕТОД ИЗУЧЕНИЯ ГЛАГОЛА
Аннотация.
В данной статье анализируется метод изучения глаголов. Авторы
пришли к некоторым выводам по поводу анализа.
Ключевые слова:
глагол-причастие, причастный глагол, причастие, прошедшее
время, сложный глагол, будущее время, суффикс лица-числа, настоящее время.
Fe’l ustida izchillik bo’limlar orasidagi bog’lanish, programma materialining hajmi, uni har
bir sinfda o’rganish usullari va vositalari shu so’z turkumini o’rganish vazifasi, uning lingvistik
xususiyatlari va kichik yoshdagi o’quvchilarning bilish imkoniyatlariga qarab belgilanadi.
«Fe’l» mavzusini o’rganishda asosiy vazifalar: so’z turkumi sifatida fe’l haqida dastlabki
tushunchani shakllantirish, o’kuvchilar nutqini fe’llar bilan boyitish hamda og’zaki va yozma
nutqda fe’ldan to’g’ri foydalanish ko’nikmasini o’stirish, o’quvchilarning aqliy faoliyatini
rivojlantirish, grammagik mavzu bilan bog’liq holda ayrim orfografik qoidalarni o’zlashtirish
hisoblanadi. Bu vazifalar bir-biri bilan bog’liq holda hal etiladi.
Fe’lning lingvistik xususiyatlari xiyla murakkab, shuning uchun boshlang’ich sinf
o’quvchilari faqat uning muhim nazariyalari bilan tanishtiriladi. Material tanlashda shu
materialning nutq va imloga oid vazifalarni hal qilishda qanchalik zarurligi hisobga olinadi.
Fe’lni o’rganishda izchillik. 1- sinfda fe’l ustida ishlash savod o’rgatish davrida
boshlanadi. Bu davrda o’quvchilarning diqqati fe’lniig leksik ma’nosiga qaratiladi; fe’l uchun tipik
hisoblangan leksik ma’nosiga qaratiladi; fe’l uchun tipik hisoblangan leksik-grammatik ma’noni,
ya’ni predmetning harakatini bildirishni umumlashtirish imkonini beradigai aniq material
yig’iladi. Fe’l ustida ishlash mashqlarini “Alifbe” dagi so’z va mashqlarni o’qish, rasmga qarab
gap tuzish bilan bog’lab o’tkaziladi. Bunda o’qituvchi o’quvchilar gap tuzishda mazmunga
mos fe’lni topishga, so’z nimani bildirishini va qanday so’roqqa javob bo’lishini aniqlashga
yordam beradigan sharoit yaratadi. Masalan, bolalar kuzda meva na sabzavotlarni, daraxtlarni
kuzatib yoki rasmlarni ko’rib, gapni mazmuniga mos so’zlar bilan to’ldiradilar: kuzda mevalar
nima qiladi?... (pishadi), sabzavotlar nima qiladi?... (etiladi), daraxt barglari nima qiladi?...
ISSN:
2181-3906
2023
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 2 / ISSUE 12 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
68
(sarg’aya boshlaydi), bolalar nima qilyaptilar?... (dam olyaptilar)... (o’ynayaptilar)...
(ishlayaptilar}.
Fe’lni o’rganishda maqsadga qaratilgan ishlar harakatni bildirgan so’zlar mavzusini
o’rganishdan boshlanadi. (1- sinf, o’quv yilining 2-yarmi). fe’l leksik ma’nosi bilan grammatik
ma’nosi (harakat bildirishi) mos keladigan (nima qilyapti?) yuguryapti, arralayapti, sakrayapti,
(nima qildi?) yugurdi, arraladi, sakradi, (nima qiladi?) yuguradi, arralaydi, sakraydi kabi
misollardan foydalanish bilan o’quvchilar o’zlari bajargan xarakatlarni aytishni so’rab, ular bergan
javobni (fe’lni) so’roqlari bilan doskaga yozib, suhbat o’tkazish bilan tushuntiriladi. Bolalarni
so’roq berish bilan holat bildiradigan uxlayapti, o’ynayapti, faxrlanadi kabi fe’llarni ham tanlashga
o’rgatib borish muhim ahamiyatga ega. Bunday mashqlar o’quvchilarda predmet harakatini keng
ma’noda tushunish ko’nikmasini shakllana borishiga yordam beradi.
Dastur o’quvchilarda so’zlarga so’roq berib, ularni bir-biridan farqlash ko’nikmasini
shakllantirishni talab etadi. Buning uchun o’qituvchi fe’lning har xil formalaridan foydalanib,
maxsus mashqlar o’tkazadi. Nima? so’rog’iga javob bo’lgan so’z bilan nima qildi? (nima qilyapti?
Nima qiladi?) so’rog’iga javob bo’lgan so’zlar taqqoslanadi: nima? so’rog’iga javob bo’lgan
so’zlar guruhi predmet bildirishi, nima qildi? so’rog’iga javob bo’lgai so’zlar esa predmet
harakatini bildirish aniqlanadn. Taqqoslash ot va fe’lni ajratishga o’rgatadi. Ularning nutqda bir-
biriga ta’sir etishini aniqlashga imkon beradi.
Fe’lga co’poq berishga o’rgatish yuzaki bo’lmasligi o’quvchilar harakat bir kishi
tomonidan bajarilsa, nima qildi? nima qilyapti? nima qimoqchi? co’poqlarlarini ikki va undan ortiq
kishi tomonidan bajarilsa, nima qilmoqchilar? nima qildilar? nima qilyaptilar? so’roqlarini berishni
bilishlari zarur. Bunday so’roqlarga javob berishga o’rgatish o’z navbatida fe’l zamonlarini
o’rgatishga tayyorlash demakdir.
1-
sinfda morfologik co’poq so’z nimani bildirishini aniqlash maqsadida beriladi.
O’quvchilarni so’zga so’roq berishga, o’qituvchi bergan so’rog’iga javob bo’ladigan so’zlarni
tanlashga so’zni so’roqqa mos ravishda o’rgatishga (nima qildi? – o’qidi, nima qilamiz? –
o’qiymiz, nima qilmoqchi? – o’qimoqchi) kabi o’rgatiladi.
2-
sinfda fe’lni o’rganish. 3- sinfda fe’lni o’rganish.
Bu bosqichning asosiy vazifasi «fe’l – so’z turkumi» degan tushunchani shakllantirish,
bo’lishli va bo’lishsiz fe’llarning ma’nosi va shakliga qarab farqlash ko’nikmasini hosil qilish
bo’lishsizlik qo’shimchasining talaffuzi va imlosini o’rgatish hisoblanadi.
Fe’lning harakat bildirishi yuzasidan o’quvchilarda aniq tasavvur hosil qilish uchun
o’qituvchi ularga shu darsdagi mehnat jarayonini tasvirlashni, ya’ni bolalarning o’zlari
bajarayotgan ish-harakatni aytishni so’raydi, suhbat o’tkazadi. Suhbatda «O’qituvchi nima qildi?
O’quvchilar nima qildilar? Hozir o’qituvchi nima qilyapti? O’quvchilar nima qilyaptilar? Endi
o’quvchilar nima qiladilar? O’qituvchi nima qiladi?» kabi savollardan ham foydalanadi. Suhbat
jarayonida o’quvchilar o’qituvchi rahbarligida fe’llarni so’rog’i bilan yozib boradilar. Masalan,
nima qildi? so’zladi, tushuntirdi; nima qildilar? tingladilar, yozdilar; nima qilyapti?
tushuntirayapti, so’rayapti, tinglayapti; nima qilyaptilar? Javob beryaptilar, yozayaptilar,
tinglayaptilar; nima qiladi? Tekshiradi, ko’radi; nima qiladilar? Ishlaydilar, bajaradilar, yozadilar
kabi.
ISSN:
2181-3906
2023
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 2 / ISSUE 12 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
69
Suhbat va o’quvchilar aytgan gaplardan birini gap bo’lagi jihatdan tahlil qilish asosida
xulosa chiqariladi: nima qildi? nima qilyapti? nima qiladi? kabi so’roqlarga javob bo’lib, predmet
harakatini bildirgan so’zlar fe’l deyiladi.
Fe’l gapda kesim vazifasida keladi. Mavzu yuzasidan o’quvchilarda ko’nikma hosil qilish
uchun so’roq berib fe’lni aniqlash, gap mazmuniga mos fe’lni tanlab qo’yish, aralash berilgan
so’zlardan, shuningdek, rasmga qarab gap tuzish kabi mashqlardan foydalaniladi.
Dasturga ko’ra bu sinfda bo’lishli va bo’lishsiz fe’llar o’rganiladi. Mavzu suhbat asosida
tushuntiriladi. Suhbat o’qish darsida kimlar o’qidi? Rahim ham o’qidimi? Kim so’zladi? Ravshan
so’zladimi? Ra’no kutubxonaga boradimi? Abdulla- chi? U qachon bormoqchi? Hozir kim
tushuntiryapti? Hozir Halima gapiryaptimi? savollaridan ham foydalaniladi. O’quvchilar co’poq
berib fe’llarni topadilar, ma’nosini qiyoslaydilar va o’qituvchi rahbarligida tushuntiradilar. Xulosa
chiqariladi: fe’l harakatning yuzaga chiqqanini, ya’ni bajarilganligini (o’qidi, so’zladi), hozir
bajarilayotganini (tushuntiryapti), endi bajarilishini (boradi) bildiradi. Bu fe’llar bo’lishli fe’llar
deyiladi. Ayrim fe’llar harakatning bajarilmaganligini
(o’qimadi, so’zlamadi), hozir
bajarilmayotganini (o’qimayapti), keyin ham bajarilmasligini (bormaydi) bildiradi. Bunday fe’llar
bo’lishsiz fe’llar deyiladi.
O’quvchilar bo’lishli va bo’lishsiz fe’llarni co’poqlapi bilan ikki ustun shaklida yozadilar
va so’roqlarini bo’lishsiz fe’l qanday hosil bo’lganini aytadilar. O’quvchilar bilimi mashqlar bilan
mustuhkamlanadi, bo’lishsizlik qo’shimchasi -ma, - mi shaklida talaffuz qilinsa ham, doim aslicha
-ma shaklida yozilishi tushuntiriladi. O’quvchilarda bo’lishli va bo’lishsiz fe’llarni ma’nolariga
qarab farqlash ko’nikmasini o’stirish uchun bo’lishli fe’ldan bo’lishsiz fe’l hosil qilish, bo’lishsiz
fe’llarning talaffuz va yozilishini qiyoslash, bo’lishsiz fe’llar bilan gaplar tuzish mashqlaridan
foydalaniladi.
4- sinfda fe’lni o’rganish. Bu sinfda fe’lni o’rganishning vazifasi:
1.
Fe’lning shaxs-son qo’shimchalari bilan tuslanishi, zamon qo’shimchasi bilan o’zgarishi
haqidagi tushunchani berish va dastlabki ko’nikma hosil qilish fe’lning leksik ma’nolari, bo’lishli
va bo’lishsizligi, gapdagi vazifasi haqidagi bilimni chuqurlashtirish.
2.
Nutqda fe’ldan ongli foydalanish masalasini rivojlantirish. SHu maqsadda nutqda
sinonim va antonim fe’llardan matn bilan bog’liq holda o’z va ko’chma ma’noda ishlatilgan fe’llar
bilan tanishtirib borishga qaratilgan mashqlardan foydalanish.
REFERENCES
1.
Oljayevna, O., & Shavkatovna, S. (2020). The Development of Logical Thinking of
Primary School Students in Mathematics.
European Journal of Research and Reflection in
Educational Sciences
,
8
(2), 235-239.
2.
Uljaevna, U. F., & Shavkatovna, S. R. (2021). Development and education of preschool
children.
Academicia: an international multidisciplinary research journal
,
11
(2), 326-329.
3.
Shavkatovna, S. R. N. (2021). Methodical Support Of Development Of Creative Activity
Of Primary School Students.
Conferencea
, 74-76.
4.
Rа’nоxоn,
S.
(2022).
Bоshlаng'ich
mаktаb
о'quvchilаridа
mаtemаtikаgа
munоsаbаt.
Ijtimoiy fanlarda innovasiya onlayn ilmiy jurnali
,
2
(11), 203-207.
ISSN:
2181-3906
2023
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 2 / ISSUE 12 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
70
5.
Shavkatovna, S. R. (2021). Methodological Support for The Development of Primary
School Students' Creative Activities.
Texas Journal of Multidisciplinary Studies
,
2
, 121-
123.
6.
Shavkatovna, S. R. (2021). Improvement of methodological pedagogical skills of
developing creative activity of primary school students.
ACADEMICIA: An International
Multidisciplinary Research Journal
,
11
(10), 289-292.
7.
Шарофутдинова, Р., & Абдуллаева, С. (2022). Фикрлаш қобилиятини
ривожлантиришда ментал арифметика.
Ijtimoiy fanlarda innovasiya onlayn ilmiy
jurnali
,
2
(11), 235-239.
8.
Maxamadaliyevna, Y. D., Òljayevna, Ò. F., Qizi, T. D. T., Shavkatovna, S. R. N., &
Anvarovna, A. O. (2020). Pedagogical Features Of Mental Development Of Preschool
Children.
Solid State Technology
,
63
(6), 14221-14225.
9.
Sharofutdinova, R. I., Asadullaev, A. N., & Tolibova, Z. X. (2021). The Factors and Basic
Concepts Determining Community Health.
Central Asian Journal of Medical and Natural
Science
,
2
(5), 376-379.
10.
Iqbоljоn, S. (2022). Bоshlаng'ich Sinf о'quv Jаrаyоnidа Аxbоrоt Texnоlоgiyаlаridаn
Fоydаlаnish. Ijоdkоr о'qituvchi, 2(20), 137-140.
11.
Iqbоljоn, S. (2022). Kоmpyuter yоrdаmidа dаrslаrni tаshkil etish. О'zbekistоndа fаnlаrаrо
innоvаtsiyаlаr vа ilmiy tаdqiqоtlаr jurnаli, 1(9), 246-249.
12.
Shаrоfutdinоv, i. (2023). Develоpment оf аcmeоlоgicаl cоmpetence оf future educаtоrs in
the cоnditiоns оf infоrming educаtiоn. Internаtiоnаl Bulletin оf Аpplied Science аnd
Technоlоgy, 3(5), 424-429.
13.
Shаrоfutdinоv, i. (2023). The аctuаl stаtus оf the methоdоlоgy оf develоping аcmeоlоgicаl
cоmpetence оf future educаtоrs in the cоnditiоns оf infоrming educаtiоn. Академические
исследования в современной науке, 2(12), 206-213.
14.
Shаrоfutdinоv, I. (2023). Bо ‘lаjаk pedаgоglаrning аkmeоlоgik kоmpetentligini
rivоjlаntirish metоdikаsining аmаliyоtdа qоllаsh. Педагогика и психология в
современном мире: теоретические и практические исследования, 2(7), 54-58.
15.
Shаrоfutdinоv, I. (2023). Pedаgоgik-psixоlоgik fаnlаrning bо ‘lаjаk pedаgоglаrning
аkmeоlоgik kоmpetentligini rivоjlаntirishdаgi о ‘rni.
Общественные науки в
современном мире: теоретические и практические исследования
,
2
(6), 17-24.
16.
Shаrоfutdinоv, I. (2023). Tа’limni аxbоrоtlаshtirish shаrоitidа bо ‘lаjаk pedаgоglаrning
аkmeоlоgik kоmpetentligini rivоjlаntirish mexаnizmlаrini tаkоmillаshtirishning
pedаgоgik tizimi.
Инновационные исследования в современном мире: теория и
практика
,
2
(14), 13-19.
17.
Shаrоfutdinоv, I. (2023). Tа’limni аxbоrоtlаshtirish shаrоitidа bо ‘lаjаk pedаgоglаrning
аkmeоlоgik kоmpetentligini rivоjlаntirish mоdeli.
Наука и технология в современном
мире
,
2
(13), 77-84.
18.
Shаrоfutdinоv, I. (2023). Structure аnd cоmpоnents оf the develоpment оf аcmeоlоgicаl
cоmpetence оf future educаtоrs in the cоnditiоns оf educаtiоn infоrmаtiоn.
Internаtiоnаl
Bulletin оf Аpplied Science аnd Technоlоgy
,
3
(4), 574-580.
ISSN:
2181-3906
2023
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 2 / ISSUE 12 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
71
19.
Shаrоfutdinоv, I. (2023). Fоrms оf self-develоpment in future pedаgоgues bаsed оn the
аcmeоlоgicаl аpprоаch in the prоcess оf infоrmаtizаtiоn оf educаtiоn. Science аnd
innоvаtiоn, 2(b3), 5-8.
20.
Usmоnjоn о’g’li, s. I. (2022). Tа’lim tizimidа rаqаmli texnаlоgiyа.
Innоvаtive
develоpments аnd reseаrch in educаtiоn
,
1
(12), 120-128.
21.
Шарофутдинова, Р., & Абдуқодиров, Б. (2023). Технологик таълим жараёнида
ўқувчиларининг
ижодий
фаолиятини
ривожлантириш
омиллари
ва
тамойиллари.
O'zbekistonda fanlararo innovatsiyalar va ilmiy tadqiqotlar jurnali
,
2
(19),
862-868.
22.
Ruzmatovich, U. S. (2022). PROCESSES OF ORGANIZATION OF TECHNICAL,
TACTICAL AND PHYSICAL PREPARATION IN NATIONAL WRESTLING
TRAINING.
INTERNATIONAL JOURNAL OF RESEARCH IN COMMERCE, IT,
ENGINEERING AND SOCIAL SCIENCES ISSN: 2349-7793 Impact Factor: 6.876
,
16
(3),
65-68.
23.
Ruzmatovich, U. S. (2022). CHANGES EXPECTED TO COME IN OUR LIFE
MOVEMENTS.
Web of Scientist: International Scientific Research Journal
,
3
(3), 485-
489.
24.
Shohbozjon, K., & Azizjon, M. (2022). PREPARING SCHOOL STUDENTS IN THE
FIELD OF PHYSICAL CULTURE AND SPORTS BEFORE ENTRY TO HIGHER
EDUCATION.
INTERNATIONAL JOURNAL OF RESEARCH IN COMMERCE, IT,
ENGINEERING AND SOCIAL SCIENCES ISSN: 2349-7793 Impact Factor:
6.876
,
16
(10), 100-108.
25.
Ruzmatovich, U. S., & Shohbozjon G‘ayratjon o‘g, Q. (2023). Uzbekistan's General
Education School Physical Education Programme: A Curriculum Analysis.
Best Journal
of Innovation in Science, Research and Development
,
2
(5), 184-193.
26.
Ruzmatovich, U. S., & Shohbozjon G‘ayratjon o‘g, Q. (2023). Examining the First Age
Group's Health Test Needs for" Salomatlik" Regulation Using the Dynamic of Children's
Motor Potential.
Best Journal of Innovation in Science, Research and Development
,
2
(5),
194-200.
27.
Qodirov, S. (2023). CONTENT OF PHYSICAL FITNESS OF STUDENTS OF THE
GENERAL SECONDARY SCHOOL OF EDUCATION.
Modern Science and
Research
,
2
(6), 368-381.
28.
Qodirov, S. (2023). ANALYSIS OF INDICATORS OF THE PHYSICAL
DEVELOPMENT OF UNIVERSITY STUDENTS.
Modern Science and Research
,
2
(6),
406-418.
29.
Qodirov, S. (2023). URGENT PROBLEMS OF TRAINING FOR ADMISSION TO A
HIGHER EDUCATIONAL INSTITUTION IN THE FIELD OF PHYSICAL CULTURE
AND SPORTS.
Modern Science and Research
,
2
(6), 395-405.
30.
Gulnoza, R., & Lola, K. (2022). Obrazlar Talqinida Lingvistik Imkoniyatlar.
Central Asian
Research Journal for Interdisciplinary Studies (CARJIS)
,
2
(Special Issue 3), 91-95.
ISSN:
2181-3906
2023
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 2 / ISSUE 12 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
72
31.
Kalandarovna, Y. L. (2022). Identification And Education Of Gifted Children.
Asia Pacific
Journal Of Marketing & Management Review ISSN: 2319-2836 Impact Factor:
7.603
,
11
(10), 42-47.
32.
Yulchiboyeva, L. Q. (2022). IRIM-SIRIM BILAN BOG ‘LIQ TIL BIRLIKLARINING
TAHLILIY O ‘RGANILISHI.
IJTIMOIY FANLARDA INNOVASIYA ONLAYN ILMIY
JURNALI
,
2
(11), 170-175.
33.
Dushatova,
S.
(2022).
LINGUISTIC
AND
SOCIAL
ORIGINATION
OF
TABOOS.
Science and innovation
,
1
(B6), 318-321.
34.
Kalandarovna, Y. L. (2023). Superstitions in Linguoculturology.
DENMARK"
THEORETICAL AND PRACTICAL FOUNDATIONS OF SCIENTIFIC PROGRESS IN
MODERN SOCIETY"
,
14
(1).
35.
Qalandarovna, Y. L. L. (2023). O ‘QUVCHILAR NUTQINI O ‘STIRISH
METODIKASI.
IQRO
,
2
(2), 637-645.
36.
Qalandarovna, Y. L. L. (2023). LINGVOKULTUROLOGIK BIRLIKLARNING
NUTQDAGI O'RNI.
IQRO
,
2
(2), 522-529.
37.
Kalandarovna, Y. L. (2023). METHODS FOR GROWING SPEECH SKILLS OF
PRIMARY SCHOOL STUDENTS.
SPAIN" PROBLEMS AND PROSPECTS FOR THE
IMPLEMENTATION OF INTERDISCIPLINARY RESEARCH"
,
14
(1).
38.
Kalandarovna, Y. L. (2023). METHODOLOGY FOR TEACHING THE NOUN PHRASE
CATEGORY: ENHANCING LANGUAGE LEARNING IN STUDENTS.
SPAIN"
PROBLEMS
AND
PROSPECTS
FOR
THE
IMPLEMENTATION
OF
INTERDISCIPLINARY RESEARCH"
,
14
(1).
