95
RAQAMLI IQTISODIYOTNI SHAKLLANTIRISHDA ZAMONAVIY
TEXNOLOGIYALARNING QO‘LLANILISHI VA AHAMIYATI
Mamajonova Saida Vaxabjonovna
katta o‘qituvchi
Boboqulov Olmos Yusup o‘g‘li
Guliston davlat universiteti talabasi
https://doi.org/10.5281/zenodo.10333077
Annotatsiya.
O‘zbekistonning xalqaro savdo tizimiga integratsiyalashuvida, mahsulot va
tovarlar importi va eksportning o’sib borishida axborotlashtirish sohasidagi texnologiyaning
rivoji yangicha davrni boshlab bermoqda. 3D-texnologiyasining iqtisodiyot sohasida keng
qo’llanilishi tadbirkorlarning yangi sinfining vujudga kelishiga va tadbiq etish jihatlari
yoritilgan.
Kalit so’zlar:
raqamli iqtisodiyot, axborot, WiMAX texnologiyasi, intellekt, neyron to’rlar,
biznes, bank, moliya, birja.
APPLICATION AND IMPORTANCE OF MODERN TECHNOLOGIES IN FORMING
THE DIGITAL ECONOMY
Abstract.
In the integration of Uzbekistan into the international trade system, the growth of
import and export of products and goods, the development of information technology is starting a
new period. The widespread use of 3D technology in the field of economy leads to appear of a new
class of businessmans and the aspects of its application are highlighted.
Keywords:
digital economy, information, WiMAX technology, intellect, neural networks,
business, banking, finance, stock exchange.
ПРИМЕНЕНИЕ И ЗНАЧЕНИЕ СОВРЕМЕННЫХ ТЕХНОЛОГИЙ В
ФОРМИРОВАНИИ ЦИФРОВОЙ ЭКОНОМИКИ
Аннотация.
Развитие технологий в сфере информатизации открывает новую эпоху
интеграции Узбекистана в международную торговую систему, роста импорта и
экспорта продукции и товаров. Широкое использование 3D-технологий в сфере экономики
приводит к появлению нового класса предпринимателей и освещаются аспекты ее
применения.
Ключевые слова:
цифровая экономика, информация, технология WiMAX, интеллект,
нейронные сети, бизнес, банковское дело, финансы, фондовая биржа.
96
Globallashuv sharoitida migratsiya, turizm, xalqaro savdo, chet el investitsiyalari hamda
kommunikatsiya vositalarining rivojlanishi har qanday milliy iqtisodiyotning o’sish darajasiga o’z
ta’sirlarini o’tkazadi.O’zbekiston bugun xalqaro hamjamiyatning va global moliyaviy- iqtisodiy
bozorning ajralmas tarkibiy qismi hisoblanadi. Buning tasdig’ini tashqi dunyo bilan aloqalarimiz
tobora kengayib borayotganida, taraqqiy topgan etakchi davlatlar ko’magida iqtisodiyot
tarmoqlarini rivojlantirish, modernizatsiya qilish, texnik va texnologik qayta jihozlash bo’yicha
dasturlarning
amalga
oshirilayotganida,
O’zbekistonning
xalqaro
savdo
tizimiga
integratsiyalashuvida, mahsulot va tovarlar importi va eksportning o’sib borishida va boshqa
misollarda yaqqol ko’rishimiz mumkin. Bozor munosabatlariga o’tish jamiyat ijtimoiy-iktisodiy
hayotining barcha sohalariga axborotlashtirish sohasida erishilgan eng so’nggi yutuqlarni tadbiq
etish sur’atlarini g’oyatda tezlashtirib yubordi.
Respublikamizda 2022 yilda qabul qilingan Taraqqiyot strategiyasini amalga oshirish sharoitida
mamlakatning raqobatbardoshligini oshirish, iqtisodiy salohiyatini yuksaltirish, innovatsiyalarni
keng joriy etish va shular asosida resurslardan oqilona foydalanish raqamli iqtisodiyotni
shakllantirish omillaridandir. Chunki boshqaruvda raqamli texnologiyalarni keng qo’llash,
mamlakatimizda elektron hukumat tizimini joriy etish muammosi ijtimoiy rivojlanishning ko’p
variantligi va muqobilligini e’tirof etishga asoslangan.
Jismoniy mehnatni ilm, ma’rifat, raqamli axborot bilan almashtirish mehnat faoliyatini
ijodkorlik, innovatsiyalar, g’oyalarni ishlab chiqish bo’yicha yangi faollik turiga almashtirishda
mumkinligi haqida gapirishga asos beradi. Bu erda gap axborot to’plash va uni qayta ishlash
bo’yicha tan olingan hamda ma’naviy yo’naltirilgan faoliyat – intellektual faollik haqida
bormoqda.
“Raqamli O’zbekiston – 2030” Kontseptsiyasidan ko’zlangan asosiy maqsad sifatli va
qimmat bo’lmagan internet va mobil aloqasini joriy etish, shahar va qishloq o’rtasidagi raqamli
tafovutni kamaytirish,elektron yozuvlar ustuvorligi va korruptsiyaga qarshi kurashishni
kuchaytirishdan iborat
.
Strategiya mamlakatning raqamli iqtisodiyotini tezkor rivojlantirish va uni
shakllantirish, innovatsion mahsulotlarga qulay muhitni yaratish, davlat boshqaruvi
samaradorligini oshirish, aholi va tadbirkorlarga qulay davlat xizmatlarini amalga oshirish uchun
ishlab chiqiladi va joriy etiladi.
Jamiyatning qancha ko’p a’zosi yangi raqamli, yuqori texnologik mahsulotlarni egallasa,
ularning xaridorgirligi va qimmati shuncha ortadi, ya’ni iste’mol ko’lamining sinergetik samarasi
namoyon bo’ladi. Natijada iqtisodiy rivojlanish salohiyati yanada oshadi.
97
Mamlakatda Internet tarmog’idan jamoaviy foydalanish shahobchalari soni ortib
bormoqda (JFSh).
Internet tarmog’ida ulanish uchun Wi-Fi texnologiyasidan foydalanish ham
kengaymoqda.
Tajriba tariqasida foydalanish natijalariga ko’ra, Davlat radiochastotalar komissiyasi
tomonidan respublikada WiMAX texnologiyasi bo’yicha keng tarmoqli simsiz foydalanish
tarmoqlarini rivojlantirish maqsadida har bir opretorga chastotalar tarmoqli ajratib berilgan edi.
Bu katta hududlarni qamrab olish bilan birga simsiz tarmoqlarni yaratish imkonini beradi (50
kilometrgacha). Bunda ma’lumotlarni uzatish tezligi 32 dan 135 MbitG’s gachani tashkil etadi.
Shu bilan birga Wi-Fi texnologiyasi bo’yicha simsiz foydalanish tarmoqlarini rivojlantirish uchun
chastotalar ajratib berilgan. Ular simsiz lokal (ofis ichidagi) tarmoqlarni yaratishga va Internet
tarmog’iga ma’lumotlarni uzatish tezligi 54 MbitG’s bo’lgan yuqori tezlikka ega simsiz
ulanishlarni vujudga keltirishga mo’ljallangan.
Wi-Fi texnologiyasidan foydalanilgan holda Internet tarmog’iga ulanish hududi
kengaytirilmoqda. Natijada Wi-Fi foydalanish nuqtalari soni ortadi.
Sun’iy intellekt haqidagi tasavvur va bu sohadagi izlanishlar — «aqliy mashinalar» ishlab
chiqarishga ilmiy yondoshish birinchi bo’lib Stanford universitetining (AQSh) professori Djon
Makkarti tashabbusi asosida 1956 yili tashkil topgan ilmiy tugarakda paydo bo’lgan.
«Intellekt» so’zi lotincha «intellectus» so’zidan kelib chikkan bo’lib, u bilish (aniqlash),
tushunish yoki faxmlash (aql) ma’nosini beradi.
Sun’iy intellektli tizimlarga: axborot-kidiruv tizimlari (savol-javob tizimlari), xisob-mantiq
tizimlari va ekspert tizimlari kiradi.
Xar qanday intellektual tizim, uning kaerda kullanishiga bog’lik bo’lmagan xolda, odam-
mashina tizimidir.
Tizimning vazifasi — oxirgi foydalanuvchiga u yoki bu masalani echishda uning kasbi
faoliyati doirasida malakali mutaxassis (ekspert) larning yillar davomida orttirgan bilimlaridan
foydalanish uchun imkoniyat yaratishdan iborat. Buning uchun EXM tarkibiga bilimlar manbai va
intellektual interfeys kirishi kerak. Bilimlar manbaida xarakterli bo’lgan masalalarni echish
usullari haqidagi axborotlar saqlanadi. Intellektual interfeys masalani echish jarayonida oxirgi
foydalanuvchi va tizim o’rtasidagi o’zaro munosabatni (xarakatni, ishlashni) ta’minlaydigan
sunggi foydalanuvchining xamma vositalarini uz ichiga oladi.
Muammoni xal qilishga karatilgan, oxirgi yillarda yaratilgan ekspert tizimlarining taxlili
shuni kursatadiki, yaratuvchilarning asosiy kuch-gayrati, sanoat va konstruktor-texnologik
korxonalarda samarali qo’llanuvchi sistemalar yaratishga karatilgan.
98
Ma’lumki inson miyasi katta xajmdagi axborotni tez qayta ishlay oladi. Bunga sabab
millionlab miya nerv xujayralari - neyronlarning parallel ishlashidir.
Sun’iy neyronlarning g’oyaviy asosi xam biologik neyron xujayralari xisoblanadi.
Neyron deyilganda sun’iy neyron aniqrog’i, kompyuter dasturini nazarda tutiladi.
Bugun neyron to’rlar o’ta chuqur o’rganilmagan bo’lishiga qaramasdan quyidagi sohalarga
qo’llanilib ijobiy natijalarga erishilmoqda:
- biznes – neyron to’rlarning bu sohaga tadbiqi 1984 yilda adaptiv kanal ekvalayzeri
yaratilishi bilan boshlandi. Bu qurilma juda sodda bo’lib, bitta neyrondan tashkil topgan. U uzoq
masofadagi telefon liniyalarida ovozni stabillashtirib sifatini oshirganligi sababli katta iqtisodiy
muvafaqiyat qozongan;
- bank moliya – ko’chmas mulkni baxolashda, kredit berishda risklarni xisoblab mijoz
tanlashda, qarzlarni baxolashda, kreditlarning ishlatilishini analiz qilishda, savdo portfeli
programmalarida, moliyaviy analiz qilishda, valyuta qiymatini prognozlashda;
- birja – valyuta va aktsiya kurslarini prognozlashda, bozorni prognozlashda, korxonalar
kelajagini baxolashda;
- ishlab chiqarish – jarayonlarni boshqarishda, maxsulotlar dizayni va analizida;
- meditsina – o’pka raki xujayralarini analiz qilishda, DNK analizida, protez loyilashda,
transplantatsiya vaqtlarini optimizatsiyalashda, shifoxona xarajatlarini kamaytirishda va sifatini
oshirishda, shoshilinch yordam xonalarini tekshirishda;
- robototexnika – traektoriya qurishda, xarakatni boshqarishda, manipulyatorlarni
boshqarishda, tasvir analizi va ko’rishda, shakllar va figuralarni tanishda, ovoz analizi va sintezida;
- transport – marshrutlarni optimal loyixalashda, vaqt jadvallarini rejalashtirishda, yuk
mashinalari tormoz sistemalarining analizida;
- avtomobil – avtomatik boshqarish tizimlarida, avtomatik xarita tizimlarida, kafolat bilan
bog’liq ishlar tekshiruvida;
- kosmos – yuqori samarali avtopilotlar yaratishda, uchish traektoriyasi immitatsiyasi
tizimlarida, uchar jismlarni boshqarish tizimlarida, uchar jismlarining kamchilik va buzuqliklarini
topish va bartaraf qilishda;
- mudofaa – tovush, radar, infraqizil signallarni taxlil qilishda, axborotlarni
umumlashtirishda, avtomatik qurilmalarni boshqarishda;
- telekommunikatsiya – tasvir va ovozni zichlash, shifrlash va boshqacha qayta ishlash
jarayonlarida, avtomatlashtirilgan axboratlashtirishda, turli tillarga sinxron tarjima tizimlarida va
xokazolarda.
99
Neyron to’rlarning afzalliklarini va mavjud kompyuter dastur paketlarining qulaylik va
samaradorligini xisobga olib uni innovatsiya jarayonlarida qo’llash istiqbolli ekanligini xulosa
qilish qiyin emas.
“D” atamasi inglizcha “dimensions” so’zidan olingan bo’lib, “o’lchamlar” ma’nosini
beradi. Ta’kidlash joizki, 3D texnologiyasi tasvirni vizual va tovushli uzatib berishning dunyodagi
eng ilg’or usulidir.
3D printerlar - uch o’lchamli chizmalar asosida narsa-buyumlar "chop etuvchi" printerlardir.
Hozircha bu kabi ishlanmalar tor doirada amalga oshirilayotgan bo’lsa, yaqin kelajakda bemalol
uy sharoitida 3D-printerdan masalan bir juft krossovka, kiyim yoki ro’zg’or buyumi chiqarib
olishning imkoni bo’ladi.
Hozirgi kunda uch o’lchamli haykallar, yirik ob’ektlarning kichraytirilgan modellari
(mashinalar, samolyotlar, binolar), shuningdek, turli ilmiy ishlanmalar modellarini yasash
imkoniyati mavjud. Misol uchun, Lockheed Martin korporatsiyasi uchuvchisiz boshqariladigan "
Polecat " samolyoti uchun jihozlarning katta qismini tezkor uch o’lchamli bosma texnologiyasi
asosida chiqarmoqda.
Uch o’lchamli chop etilayotgan mahsulotlarning narxi pasayishini inobatga olsak, ushbu
texnologiyaga talab oshmoqda. Bugungi kunda Boeing kompaniyasi o’z samolyotlarining 200 dan
ortiq detallarini 3D-chop etish texnologiyasi asosida ishlab chiqmoqda.
3D-printerlarda narsa-buyum yasash kontseptsiyasi, bizga yana bir bor "uchinchi olam"ning
mo’’jizalardan iborat ekanligini ko’rsatmoqda.
AQSh ning Organovo va Invitech kompaniyalari inson organlarini chop etuvchi bioprinter
yaratishdi.
Ushbu printer chop etuvchi ikki qismdan iborat bo’lib, birinchi qismi chop etiluvchi organ
shaklini yaratuvchi gelni sepadi, ikkinchisi esa shaklni tabiiy to’qimalar asosida yaratilgan
hujayralar bilan to’ldiradi.
Cricut Cake printeri shirinliklar yaratishda ijodkorlikka imkon yaratib beradi. Ushbu
printerning narxi 400 AQSh dollarida baholanmoqda.
3D-printerlar qatorida bugungi kunda jahon bozorida 3D displeylar faol ilgari surilmoqda.
3D displey – ko’zoynak yoki boshqa qo’shimcha qurilmalarsiz inson tomonidan hajmdor
sifatida idrok etiluvchi tasvirni chiqara olishga qodir qurilmadir.
3D texnologiyalar sohasida yana bir yangilik- 3Doodler- uch o’lchamli tasvir yaratadigan
ruchkadir.
100
Odatda biz qo’limizga ruchka olib, qog’ozga ikki o’lchamli tasvirlarni chizamiz. Siz
qanchalik iste’dodli rassom bo’lmang, suratingiz faqat uzun va baland bo’lishi mumkin, ammo
hajmli bo’lmaydi.
3Doodler-”WobbleWorks” amerika kompaniyasi tomonidan yaratilgan ruchkadir.
3D- ruchkada siyoh o’rniga pat ostidan chiqqan 270 darajagacha qizdiriladigan maxsus
plastikdan foydalaniladi. Chizilgan tasvir esa o’sha ondayoq soviydi va qotib qoladi. Shu tariqa
uch o’lchamli modellarni yaratish mumkin bo’ladi. Ruchka yordamida haykallar, taqinchoqlar,
bolalar uchun o’yinchoqlar kabi buyumlarni yaratish mumkin.
3D texnologiyalari bugungi kunda reklama amaliyotida hamda marketing tizimida keng
qo’llanilmoqda.
3D- reklamalardan Coca-Cola, Adidas, Cavalli, Ferrero, McDonalds kabi taniqli firmalar
keng foydalanmoqdalar.
Mutaxassislarning fikricha 3D texnologiyalar tovar ishlab chiqarishda revolyutsiyaga olib
keladi.
Ushbu texnologiyaning rivoji yangicha davrni boshlab bermoqda. Masalan, Yaponiyada 3D-
texnologiyaning keng qo’llanilishi tadbirkorlarning yangi sinfining vujudga kelishiga olib keldi.
Ushbu sohada faoliyat yuritayotgan yangi kompaniyalar soni 15 tadan 2300 taga etdi.
Ammo xalqaro miqyosda uch o’lchamli texnologiya bozorida AQSh va Germaniya
kompaniyalari etakchilik qilmoqdalar.
Wholers Associates konsalting agentligi analitiklarining bashoratiga ko’ra 3D-
texnologiyalar global bozori 2012 yildagi 2 mlrd. dollardan 2021 yilda 11 mlrd. dollargacha
oshadi.
IBusiness.ru sayti ma’lumotlariga ko’ra esa 3D- texnologiyalar 2025 yilda jahon
iqtisodiyotiga 550 mlrd. dollargacha foyda olib kelishi kutilmoqda.
Ayrim ekspertlarning fikricha yaqin 30 yil ichida har bir xonadonda 3D- printerlar mavjud
bo’lishi va foydalanuvchi onlayn-magazin orqali kerakli buyum maketini sotib olib o’zi chop etishi
mumkin. Bu esa iqtisodiyotni ham inson hayotini ham butkul o’zgartirishi tabiiy.
REFERENCES
1.
Cordella, F. Iannacci Information systems and organisations Published by: University of
London Press ,2011.
2.
Stephen B. Harsh Management information systems. Department of Agricultural Economics
Michigan State University harsh@msu.edu.
101
3.
Laudon, K.C. and J.P. Laudon Management Information Systems: Managing the Digital Firm.
(Harlow: Pearson Education, 2012) twelfth edition.
4.
Mirziyoev Sh.M. “Innovatsion g’oyalarni ilm-fan va sanoatga keng tatbiq etish- islohotlar
samaradorligining bosh mezoni”Xalq so’zi, №107 (7337). 2019 yil 29 may.
