ISSN:
2181-3906
2023
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 2 / ISSUE 12 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
864
ЎЗБЕКИСТОНДА САНОАТ КОРХОНАЛАРИ ИШЛАБ ЧИҚАРИШИНИ
РИВОЖЛАНТИРИШНИНГ ТАШКИЛИЙ-ИҚТИСОДИЙ
АСОСЛАРИ
Мамажонова Саида Вахабжановна
катта ўқитувчи, ГулДУ.
Бобоқулов Олмос Юсуп ўғли
талаба, ГулДУ.
10.5281/zenodo.10406484
Аннотация.
Мазкур мақолада мамлакатимизда саноат тармоқлари фаолияти
самарадорлигини ошириш, мамлакат табиий бойликларидан оқилона фойдаланиш, саноат
корхоналарининг экспорт салоҳиятини ва мамлакат иқтисодиётидаги аҳамиятини
ошириш, тармоқнинг фаолиятини барқарор ривожлантириш пировардида аҳоли турмуш
фаровонлигини ошиши ва мамлакат иқтисодиётини барқарор ўсишига имкон яратиш
масалалари кўриб чиқилган.
Калит сўзлар:
саноат, товар, бозор,
рақобат
,
инвестиция, инновация,
модернизаци, экспорт, молия, макроиқтисод, инқироз, маркетинг, корхона, интеллектуал.
ORGANIZATIONAL AND ECONOMIC FOUNDATIONS OF INDUSTRIAL
PRODUCTION DEVELOPMENT IN
UZBEKISTAN
Abstract.
In this article, the issues of increasing the efficiency of the industrial sectors in
our country, rational use of the country's natural resources, increasing the export potential of
industrial enterprises and their importance in the country's economy, sustainable development of
the sector's activities, ultimately increasing the well-being of the population and enabling the
sustainable growth of the country's economy have been considered.
Key words:
industry, commodity, market, competition, investment, innovation,
modernization, export, finance, macroeconomics, crisis, marketing, enterprise, intellectual.
ОРГАНИЗАЦИОННО-ЭКОНОМИЧЕСКИЕ ОСНОВЫ РАЗВИТИЯ
ПРОМЫШЛЕННОГО ПРОИЗВОДСТВА В
УЗБЕКИСТАНЕ
Аннотация.
В данной статье рассматриваются вопросы повышения
эффективности отраслей промышленности нашей страны, рационального использования
природных ресурсов страны, повышения экспортного потенциала промышленных
предприятий и их значимости в экономике страны, устойчивого развития деятельности
отрасли, в конечном итоге повышения были учтены благосостояние населения и
обеспечение устойчивого роста экономики страны.
Ключевые слова:
промышленность, товар, рынок, конкуренция, инвестиции,
инновации, модернизация, экспорт, финансы, макроэкономика, кризис, маркетинг,
предприятие, интеллектуал.
Республикамиздаги саноат тармоқлари ишлаб чиқараётган маҳсулотлар
ассортиментини кенгайтириш ва сифатини ошириш, ички бозоримиз ҳамда жаҳон
бозоридаги рақобатда муносиб ўрин эгаллашида товар сиёсатини самарали ташкил этиш,
ISSN:
2181-3906
2023
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 2 / ISSUE 12 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
865
уни шакллантириш йўналишларини аниқлаш ва такомиллаштириш муҳим аҳамиятга эга.
Замонавий рақобат корхона учун нафақат мақсадли бозорни топиш, балки потенциал
харидорларни аниқлаш, уларни хоҳиш-талабларини ўрганиш ва қондириш, бозор фаолияти
кўламини кенгайиб боришини таъминлашни тақозо этмоқда.
Ўзбекистон Республикаси Президенти Ш.Мирзиёев: “ Биз Ўзбекистонни ишлаб
чиқаришда инновация ва интеллектуал ҳиссанинг юқори улуши бўлган барқарор бозор
иқтисодиётига, замонавий ва глобал бозорда
рақобатбардош
саноатга, шунингдек, қулай
инвестициявий ва ишчанлик муҳитига эга жадал ривожланаётган мамлакатга
айлантиришимиз лозим.
Қўйилган мақсадларга Ўзбекистонни ривожланишнинг инновацион моделига тўлиқ
ўтказмасдан туриб эришиш мумкин эмас, бу мамлакатда инновацион фаолиятни давлат
томонидан қўллаб-қувватлашнинг ҳамда давлат бошқаруви, иқтисодиёт устувор
тармоқлари ва ижтимоий соҳага инновацион ғоялар, ишланмалар ва технологияларни
амалда жорий қилишни рағбатлантиришнинг самарали тизимини яратиш заруратини тақозо
этади”
1
, - дея бежиз таъкидлаб ўтмадилар.
Иқтисодиётни модернизациялашда реал секторда фаолият юритаётган йирик саноат
корхоналарига қатор иқтисодий, молиявий имтиёз ва қулайликлар берилмоқда.
Натижада, ушбу корхоналарнинг экспортдаги мавқеи имкон даражасида сақланиб
қолишига муваффақ бўлиниб, молиявий барқарорлиги таъминланишига қулай шарт-
шароит яратилмоқда.
Дарҳақиқат, мамлакатнинг иқтисодий тараққиёти ва ўсиш суръати реал сектор
корхоналари барқарорлигига, шу жумладан, молиявий барқарорлигига, уларнинг
ривожланиш даражасига бевосита боғлиқ.
Мамлакатимиз тараккиётининг ижтимоий йуналтирилган бозори иқтисодиёти
йўлининг танланиши хўжалик юритиш шаклларининг хилма-хиллиги ҳамда тадбиркорлик
фаолиятини кучайишини такозо этади.
Бу ҳол республикамизда ишлаб чиқариш ва ноишлаб чиқариш, саноат ва қишлоқ
хўжалиги корхоналари фаолиятининг шаклланиши, хўжалик юритиши ва ишлаб
чикаришни ташкил этишнинг турли – туман янги шаклларини ташкил топишига ва ўз
фаолиятини юксалтириб боришига олиб келмокда.
Глобал пандемия туфайли эпидемиологик вазиятнинг ёмонлашуви 2020 йилда
жаҳон иқтисодиётига сезиларли даражада салбий таъсир кўрсатди. Халқаро валюта
жамғармасининг (ХВЖ) дастлабки ҳисоб-китобларига кўра, 2020 йилда глобал иқтисодиёт
3,5 фоизга пасайган ҳамда 2021 йилда унинг тикланиши 5,5 фоиз даражасида прогноз
қилинмоқда1
2
.
Пандемия шароитида иқтисодий турғунлик ёки чуқур инқирознинг олдини олиш
макроиқтисодий сиёсатнинг
муҳим устувор йўналишларидан бири бўлди.
1
Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2017 йил 29 ноябрдаги “Ўзбекистон Республикасида
Инновацион ривожланиш вазирлигини ташкил этиш тўғрисида”ги Фармонига Шарҳ.
2
ХВЖ,
“Янгиланган жаҳон иқтисодиёти ривожланишининг истиқболлари”. Январь, 2021.
https://www.imf.org/en/Publications/WEO/Issues/2021/01/26/2021-world-economic-outlook-update
ISSN:
2181-3906
2023
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 2 / ISSUE 12 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
866
Ўзининг таъсир жиҳатига кўра
“Буюк депрессия”
дан
(1929-1939 йй.)
кейинги
ўриндан жой олган 2020 йилдаги жаҳон иқтисодиётининг таназзулига қарамасдан,
мамлакатда кузатилган иқтисодий ўсиш ўз вақтида амалга оширилган манзилли чора-
тадбирлар ҳамда мувофиқлаштирилган макроиқтисодий сиёсат натижаси сифатида
баҳоланиши мумкин.
Жаҳон иқтисодиётининг барқарор ривожланиш суръатларини таъминлаш, халқаро
рақобатни вужудга келтиришнинг муҳим шарти дунё мамлакатлари иқтисодиётининг
очиқлиги билан белгиланади.
Ўзбекистон иқтисодиёти эркинлашуви чуқурлашиб, очиқлик даражаси ортиб, жаҳон
хўжалигига интеграциялашуви кучайиб бормоқда.
Жумладан,
Инқирозга қарши чоралар дастури
доирасида миллий иқтисодиётни
рақобатбардошлигини ошириш бўйича тизимли тадбирлар белгиланган бўлиб, унда
дастлаб реал сектордаги товар ва маҳсулотларни экспорт қилувчи корхоналарни қўллаб-
қувватлаш, уларни ташқи бозорлардаги рақобатбардошлигини таъминлаш, қатъий
тежамкорликни қўллаш, маҳсулот тоннархи ва харажатларини пасайтиришни
рағбатлантириш, шу жумладан, энергия тежамкорлигини самарали тизимини қўллаш ва
энергия сиғимини қисқартириш бўйича чоралар, ички бозорда ялпи талабни
рағбатлантириш ва бошқалар белгиланган эди.
Ўзбекистон Республикаси Президенти Ш.Мирзиёев “...Юқори технологиялар, илм-
фаннинг энг сўнгги ютуқларига асосланган техника ва асбоб-ускуналарни мамлакатимизга
олиб келиш ва жорий этиш учун... керак бўлса, хориждаги етакчи компания ва
ташкилотларда тажриба орттириши, ўзаро манфаатли ҳамкорлик қилиши учун уларга ҳар
томонлама имконият туғдириб беришимиз лозим”, - деб алоҳида таъкидлаб ўтдилар
3
.
“...Юқори қўшимча қийматга эга бўлган маҳсулотлар ишлаб чиқаришни
кўпайтиришни таъминлайдиган кимё, нефт-газ ва нефт-кимё саноатини, машинасозлик,
металлни қайта ишлаш, қурилиш материаллари ишлаб чиқариш, енгил, озиқ-овқат
саноатининг юқори технологияларга асосланган тармоқларини ва бошқа соҳаларни юксак
даражада ривожлантириш олдимизга қўйилган мақсадларга эришишнинг асосий манбаи
бўлиши даркор.
Бозор иқтисодиётини ривожлантиришнинг ҳозирги босқичида инновацияларни жорий
этиш миллий корхоналар рақобатдошлигини ошириш, уларнинг иқтисодий мустақиллигини
ва бозордаги мавқеини мустаҳкамлашнинг асосий омилларидан бири ҳисобланади.
Инновацион фаолият, ишлаб чиқариш ва инсон ҳаётий фаолиятининг бошқа соҳалари
эҳтиёжларини қондиришнинг муҳим услубларидан бири ҳисобланган ҳолда, у
фойдаланиладиган маҳсулотларнинг сифат ўзгаришлари, фаолият воситалари ва услубларини
янгилаш йўли билан амалга оширилади.
3
Ўзбекистон Республикаси Президенти Ш.Мирзиёевнинг Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлисига
Мурожаатномаси бўйича маърузаси.
uza.uz
// 22.12.2017
ISSN:
2181-3906
2023
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 2 / ISSUE 12 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
867
Бозор муносабатлари ривожланган мамлакатларда рақобатчилик муҳити узоқ давр
давомида, ўз-ўзидан, эволюцион йўл билан вужудга келган. Бу аста-секин эркин рақобат
муҳитини келтириб чиқарган (1.-расм).
1.3-расм. Иқтисодиётда рақобат муҳитининг шаклланиш жараёни
Рақобатчилик муҳити
– бу рақобат узлуксиз ва чекланмаган ҳолда бориши учун
керакли шарт-шароитни мавжудлигидир. Бундай муҳит мукаммал рақобатли бозорга хос
бўлади. Унинг асосий белгилари бўлиб, хусусий мулк эркинлигини мавжудлиги, иқтисодий
танлов эркинлигининг бўлиши, нархларнинг эркин шаклланиши, иқтисодий беллашув
усулларининг эркин танлаб олиш имкониятининг борлиги ҳисобланади.
Корхонани рақобат устунлигини сақлаб қолиш учун ҳужумкорлик стратегиясидан
фойдаланиш.
Рақобат устунлигига деярли ҳар доим муваффақиятли ҳужумкор стратегик
ҳаракатлар ҳисобига эришилади. Устунликка эришишни таъминлаш учун муваффақиятли
ҳужумкор стратегияга қанча вақт талаб қилиши тармоқдаги рақобат тавсифига боғлик.
Идеал даражада созланган ҳаракатлар миқёси анча катта бўлган (масалан, янги кимматбаҳо
дорининг патентига фармацевтикада эга бўлиш сезиларли устунликни таъминлайди) ёки
унча катта бўлмаган (масалан, тикувчилик саноатида. Бунда кийимларнинг янги модадаги
Ким
Рақобат
Қандай?
Қандай
Нима
Сотувчилар рақобатлашади,
харидорлар учун зарур
бўлган товарларни минимал
нархда ишлаб чиқаришга
ҳаракат қилади. Рақобат
ишлаб чиқарувчиларни ҳар
доим самарали ишлашга
мажбур қилади. Бунда
ресурслар тежамкорлиги,
ишлаб чиқариш ҳажмини
ортиши, аҳоли турмуш
даражаси яхшиланади.
Юқори фойда
олувчи ёки товарлар
ва хизматларни
арзонга харид
қилувчи ҳам
сотувчилар, ҳам
харидорлар
Истеъмолчилар
рақобати, товарлар
харидорлари у ёки
бу товарни харид
қилиш бўйича
бўладилар
Капиталларнинг
рақобати. Ишлаб
чиқарувчилар
иқтисодиёт
тармоқларида энг
яхши жойни
эгаллашга ҳаракат
қилади
Рақобат, харидор
айнан харид
қилмоқчи бўлган
товар билан
таъминлади
Сотувчилар рақобати.
Товарлар ва хизматларни
сотувчилар бир-бирлари
билан рақобатда бўлиб,
ўзлари тарафга кўплаб
харидорларни жалб
қиладилар
ISSN:
2181-3906
2023
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 2 / ISSUE 12 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
868
фасонлари нусха кўчириш орқали осонгина ўзлаштирилиши мумкин), рақобат устунлигини
яратиш мумкин (2-расм).
2-расм. Корхона рақобатбардошлигининг асосий устунликлари ва рақобатнинг базавий
стратегияси
Мамлакатлар
рақобатдошлигини
баҳолашнинг
кўрсатишича,
корхоналар
ривожланишининг асосий стратегияси бўлиб, қуйидаги тамойилларга асосланган бошқарув
сиёсатини амалга ошириш хизмат қилади:
-
табиий ва иқлим ресурслардан оқилона фойдаланиш;
-
жамғарилган бойликлардан ўз ўрнида фойдаланиш;
-
инвестицияларни фаол жалб қилиш;
-
инновацияларни қўллаб-қувватлаш.
Аммо сифат ўзгаришларини фақатгина фундаментал билимлар асосида ўзгартириш
мумкин бўлиб, улар техник босқичдан ишлаб чиқариш соҳасига ўтган ҳолда, унда прогрессив
ўзгаришларни келтириб чиқаради. Ушбу соҳадаги тадқиқотларнинг кўрсатишича, саноати
ривожланган мамлакатларда инновацион фаолият маҳсулотларини сотиш ҳисобига миллий
даромаднинг 20% гача
ўсиши таъминланиши мумкин.
Шундай қилиб, хулоса ўрнида айтиш мумкинки, рақобат муҳитининг кучайиши,
янги рақобатчилар пайдо бўлиши, корхона олдига доимий равишда маркетинг
тадқиқотларини ўтказиши, замонавий талабларга жавоб берувчи мутахассислар билан
таьминланиб берувчи стратегияга бўйсунишини тақозо этади.
Ўзбекистонда саноат тармоқлари фаолияти самарадорлигини ошириш, мамлакат
табиий бойликларидан оқилона фойдаланиш, саноат корхоналарининг экспорт
салоҳиятини ва мамлакат иқтисодиётидаги аҳамиятини ошириш, тармоқнинг фаолиятини
барқарор ривожлантириш пировардида аҳоли турмуш фаровонлигини ошиши ва мамлакат
иқтисодиётини барқарор ўсишига имкон яратади.
ISSN:
2181-3906
2023
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 2 / ISSUE 12 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
869
REFERENCES
1.
Ўзбекистон Республикаси Қонуни. «Хусусий корхоналар тўғрисида», Қонун ва
қарорлар. - Т.: Ўзбекистон, 2012, №3.
2.
Ўзбекистон Республикаси “Рақобат тўғрисидаги” қонуни, 2012 йил, 6 январь, ЎРҚ-
319-сон. www.lex.uz
3.
Ўзбекистон Республикасини янада ривожлантириш бўйича Ҳаракатлар стратегияси
тўғрисида. // Ўзбекистон Республикаси қонун ҳужжатлари тўплами, 2017 й., 6-сон,
70-модда.
4.
Ўзбекистон Республикаси Президенти Фармони. “Ўзбекистон Республикасида
Инновацион ривожланиш вазирлигини ташкил этиш тўғрисида”, 2017 йил 29
ноябрь.
5.
Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2017 йил 29 ноябрдаги “Ўзбекистон
Республикасида Инновацион ривожланиш вазирлигини ташкил этиш тўғрисида”ги
Фармонига Шарҳ.
6.
Ўзбекистон Республикаси Президенти Ш.Мирзиёевнинг Олий Мажлисга
Мурожаатномаси. // https://president.uz/uz/lists/view/405729, 12.2020
7.
Ўзбекистон Республикаси Президенти Ш.Мирзиёевнинг Олий Мажлисга
Мурожаатномаси. // uza.uz Ўзбекистон миллий ахборот агентлиги // 25.01.2020, Чоп
этиш версияси
8.
Абдукаримов И.Т. ва бошқалар. Корхона иқтисодий салоҳияти таҳлили. – Т.:
Иқтисодиёт ва ҳуқуқ дунёси, 2003, – 256 б.
9.
Ортиқов А. “Саноат иқтисодиёти”. (Дарслик). – Т.: ТДИУ. 2004. 29-бет
10.
Хакимов З.А Енгил саноат корхоналари рақобатбардошлигини ошириш омиллари.
Монография. – Тошкент: Иқтисод-молия. 2016 й. 284 б.
11.
uza.uz (Ўзбекистон Республикаси Президенти Ш.Мирзиёевнинг БМТ Бош
Ассамблеясининг 72-сессиясида сўзлаган нутқи). 20.09.2017
12.
Ўзбекистон Республикаси Президенти Ш.Мирзиёевнинг Ўзбекистон Республикаси
Олий Мажлисига Мурожаатномаси бўйича маърузаси. uza.uz // 22.12.2017
13.
www.mineconomy.uz (Ўзбекистон Республикаси Иқтисодиёт Вазирлиги)
