ISSN:
2181-3906
2023
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 2 / ISSUE 12 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
555
TURKISTONNING SANOAT KORXONALARIGA DOIR STATISTIK
MANBALAR SHARHI
Mirzo Ulug‘bek nomidagi O‘zbekiston milliy universiteti Tarix Fakulteti
Manbashunoslik va arxivshunoslik kafedrasi
1-bosqich magistranti
Sodiqova Sevara Julli qizi
https://doi.org/10.5281/zenodo.10360529
Annotatsiya.
Ushbu maqolada XIX asr oxiri XX asr boshlari Turkistonning sanoat
tarixiga doir statistik ma’lumotlar, O’rta Osiyo xalqlari madaniyatining gurkirab rivojlanishi
va uning kelajak avlodga ta’siri doiralari haqida fikrlar boradi.
Kalit so‘zlar:
Turkiston, sanoat, xalq, O’rta O’siyo, madaniyat, Rus.
REVIEW OF STATISTICAL SOURCES ON INDUSTRIAL ENTERPRISES OF
TURKESTAN
Abstract.
This article contains statistical data on the industrial history of Turkestan at the
end of the 19th century and the beginning of the 20th century, the rapid development of the culture
of the peoples of Central Asia, and the spheres of its influence on the future generation.
Key words:
Turkestan, industry, people, Central Asia, culture, Russian.
ОБЗОР СТАТИСТИЧЕСКИХ ИСТОЧНИКОВ ПО ПРОМЫШЛЕННЫМ
ПРЕДПРИЯТИЯМ ТУРКЕСТАНА
Аннотация.
В статье собраны статистические данные о промышленной истории
Туркестана конца XIX - начала XX века, бурном развитии культуры народов Средней Азии
и сферах ее влияния на будущее. поколение.
Ключевые слова:
Туркестан, промышленность, народ, Средняя Азия, культура,
русские.
XIX asrning ikkinchi yarmida Rossiya imperiyasi tomonidan bosib olingan O‘rta Osiyo
hududlarida yashovchi xalqlarning siyosiy, iqtisodiy, ijtimoiy va madaniy hayotida keskin
o‘zgarishlar yuz berdi. Shu bilan birga o‘lka iqtisodiyoti imperiya manfaatlariga to‘liq
bo‘ysundirildi. Bu davrda o‘lkaga Rossiya kapitali, Yevropa mahsulotlari va yangi ishlab chiqarish
texnologiyalarining kirib kelishi kengaydi. Ko‘plab bank va sanoat bo‘limlari ish boshladi.
ISSN:
2181-3906
2023
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 2 / ISSUE 12 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
556
Bu o‘zgarishlar o‘lkada paxtachilik, konchilik, xomashyoga dastlabki ishlov berish, yog‘-
moy sanoati kabi sohalarning rivojlanishiga ta'sir ko‘rsatdi. Iqtisodiyotdagi o‘zgarishlar
imperiyaning o‘lkadagi manfaatlaridan kelib chiqqan holda, ya'ni bir tomonlama olib borildi.
Ishlab chiqarish va savdo-sotiq Rossiya imperiyasi va u orqali boshqa davlatlar bilan
aloqalarning kengayishi natijasida rivojlanib bordi. XIX asr boshlarida mehnatkash xalqning
turmush madaniyati past darajada edi.
Xonliklarning o‘zaro urushlari xo‘jalik va madaniy hayotni izdan chiqardi. Bu hol Chor
Rossiyaning xonliklarni bosib olishini osonlashtirdi. Rossiyada sarmoyadorlik sanoatining o‘sishi
yangi bozor savdosiga va xom ashyo manbalariga bo‘lgan talabni oshirdi.
Rossiya Markaziy Osiyoni bosib olgach, mahalliy aholi rus va Rossiyaning boshqa xalqlari
bilan aloqa o‘rnatishga majbur bo‘ldi. Sanoat va qishloq xo‘jaligi texnikalari kirib kela boshladi.
O‘z o‘rnida Rossiya va Yevropa madaniyati elementlari kirib keldi. Rus tuzimi maktablari ochildi.
Tipografiya va litografiyaning paydo bo‘lishi madaniy hayotda katta voqea bo‘ldi. Avval
rus tilida, so‘ngra mahalliy tillarda gazeta, jurnal va kitoblar chop etila boshladi.
O‘lka tabiiy boyliklarini o‘rganish ishiga rus olimlari ham qiziqa boshladi. 1870 yilda
tabiat, antropologiya va etnografiya havaskorlari rus jamiyatning Turkiston bo‘limi ochildi. N.A.
Seversov, I.V. Mushketov, V.P. Fedchenko, V.F. Omanin singari olimlar bu jamiyat a’zolari edi.
Rus jug‘rofi F.P.Litko 1873 yilda Toshkent falakshunoslik va tabiatshunoslik rasadxonasi
tashkil etilishga hissa qo‘shdi.
P.P. Semyonov Tyan-SHanskiy Tongritog‘ tizmalari tarkibi va tuzumini haqida
ma’lumotlarni chop ettirdi. A.P.Fedchenko Farg‘ona vodiysining o‘simlik dunyosini tadqiq qildi.
I.V.Mushketov va G.D.Romanovskiy Turkiston o‘lkasining yer ustki xaritasini tuzdilar.
I.V.Mushketov oltin, temir ma’dani, qoramoy, ko‘mir kabi qazilma boyliklarni aniqladi.
XIX asrda Turkiston sanoati zamonaviy o'zgarishlarga uchradi. Bu davrda Turkiston,
o'ziga xos tarixiy va madaniy bazalar yaratdi.
Turkistonning sanoati XIX asrning boshida asosan qishloq xo'jaligi asosida bo'lib, paxta,
qozon, razboy, pichoq va boshqa ipak mahsulotlari ishlab chiqarishga yo'nalish qilgan. Biroq,
keyinroq sanoatning ulkan tushunchasi barpo etish boshlaydi.
XIX asrning ikkinchi yarmida, Turkistonning sanoati chizmachilik qayroq qabi, adras,
kozon, to'y, darvoza, muzlatkichlar, shakar va qulupnay yassiqlar kabi turli turdagi mahsulotlarni
o'z ichiga olgan.
ISSN:
2181-3906
2023
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 2 / ISSUE 12 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
557
Turkistonning sanoati XIX asrning oxiri va XX asrning boshida esa, metallurgiya sohasida
rivojlandi. So'nggi sanalardan boshlab, Turkiston metallogramma mahsulotlari xosil qilish
mehnatini rivojlantirgan edi. Masalan, temir sanoati, temir yo'g'i sanoati, temirsiyohlik sanoati va
boshqalar.
Turkistonning sanoati jahondagi boshqa mamlakatlarga real yorug'lik vositalarini, mebelni,
tekstil mahsulotlarini, metallurgiya sanoatini sotib olish va iste'mol qilishlari bilan mashhur edi.
XIX asrning oxiri va XX asrning boshlari Turkiston sanoati uchun ahamiyatli davr emas
edi. Bu davrda Turkiston yoki O’rta Osiyo umumiylikda, rusiyalar, chinlar, musulmonlarning turli
qavmlari va boshqa etnik guruhlar orasida qiziqarli siyosiy, iqtisodiy va ijtimoiy o'zgarishlar ro'y
berdi.
XX asrning boshlari esa Sovet Ittifoqi doirasida Turkiy adabiyoti va san'ati uchun
ahamiyatli davr bo'ldi. Sovetlar atrofida Turkistonning san'at erkinliklari, milliy erk va
identifikatsiya kamayib bordi. Bu davrda "sanoat uchib tushmoqda" deb nomlanadigan
qiyinchiliklarni o'tkazib yuborish uchun harakat qilar edi.
Turkistonning sanoati ko'plab sohalar, masalan, adabiyot, musiqa, rasm, teatr va boshqalar
bo'yicha ham rivojlandi. Bu davrlarda umumiylikda hikmatli ma'rifat xazinasi yaratildi. Bir necha
yirik adabiyotxonalar, teatr va musiqa akademiyalari, davlat va xalq artistlarining to'garaklari
ochildi. Adabiyotxonalar, teatrlar, rejalashtirish fondlari va yosh o'yinchi yoshlar uchun o'quv
markazlarini tashkil etilishi bu davrning ahamiyatli mashaqqatlari hisoblanadi.
Barcha bu amaliyotlar Turkistonning sanoati va madaniyati bo'yicha olam mukofotlari,
tanlovlar va festivallar orqali keng tarqalib, taniqligini oshirdi. Bu davrda adabiyot, film va musiqa
sohasida yangiliklarni kuzatib borish, o'ziga xos yo’nalishlarni olish hisobotini tuzishda
Turkistonning sanoati va madaniyati uchun muhim ahamiyatga ega edi.
Turkistonning sanoati O’zbekistonda hozirda katta ahamiyatga ega boʻlgan soha boʻlib,
ularning milliy bogʻliqligi va turkistonlik identifikatsiyasi uchun muhim rol oʻynaydi. Turkiston
respublikalari — O’zbekiston, Qozogʻiston, Qirgʻiziston, Tojikiston, Turkmaniston va Xitoyning
Xinjiang Uyghur avtonom hududida joylashgan xalqlarning musiqa, rassomlik, oyoq soz va
oʻyinlari oʻzbek, qozoq, qirgʻiz, tojik, turkmen va uyg’ur xalqlarning asosiy madaniyatining asosiy
qismidir.
Turkistonda bir necha xil sanoat turlari mavjud boʻlib, ularning baʼzilari tarixiy
rivojlangan, boshqalarida esa yangi shakllanayotgan va rivojlanayotgan sanoatlar hisoblanadi.
ISSN:
2181-3906
2023
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 2 / ISSUE 12 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
558
Oʻzbekistonda misollar chizmachilik, soʻzchi sanʼatkorlik, qalin qogʻoz ustaligi, va
qoʻgʻirchoq qogʻoz rivojlangan.
Barcha Turkiston respublikalari oʻzaro hamkorlik va almashtirish orqali sanoat sohalarini
rivojlantirishga intilishgan va umumiy hamkorlikda xalqlarning sanoatiga katta ahamiyat berilgan.
Bu birgalikda Turkistonning sanoat sohasi muqobil dunyoda tan olgan va erkin xalqlarning
qadriyatiga ega boʻlgan sohalardan biri hisoblanadi.
REFERENCES
1.
O‘zbekistonning yangi tarixi. 2-kitob “O‘zbekiston sovet mustamlakachiligi davrida”,
T., 2000
2.
Туркестан в начале XX века: к истории истоков национальной независимости,
Т., 2000.
3.
Karimov I., Madaminbek, T., 2002
4.
Rajabov Q. XaydarovM, Turkistontarixi(1917—1924), Т., 2002
5.
“O‘zbekiston milliy ensiklopediyasi” Mharfi, Davlat ilmiy nashriyoti Toshkent
