217
KORRUPSIYA
-
RIVOJLANGAN DAVLATLARNING ASOSIY MUAMMOSI
Ma’murova Nilufar Ma’rufjon qizi
Farg‘ona viloyati yuridik texnikumi
“Sud-huquqiy faoliyat” yo‘nalishi
1-bosqich 32-23-guruh o‘quvchisi
Telefon: +998902734107
Nilufarmamurova085@gmail.com
https://doi.org/10.5281/zenodo.10379211
Аnnotatsiya.
Mazkur maqolada korrupsiya tushunchasi, korrupsiyaning vujudga kelish
sabablari va unga qarshi qo‘llanilgan jazo, korrupsiya rivojlangan va korrupsiya darajasi past
bo‘lgan davlatlar reytingi haqida so‘z yuritilgan.
Kalit so’zlar:
Korrupsiya, global muammo, illat, tarix, poraxo‘rlik, Geradot, Qadimgi
Yunoniston, qonun hujjatlari, OAV, Yangi Zelandiya, Daniya, Finlandiya, Korrupsiyaga qarshi
kurashish agentligi.
CORRUPTION IS THE MAIN PROBLEM OF DEVELOPED COUNTRIES
Abstract.
This article deals with the concept of corruption, the reasons for the emergence
of corruption and the punishment used against it, the ranking of states where corruption has
developed and the level of corruption is low.
Keywords:
corruption, global problem, vice, history, bribery, Herodotus, Ancient Greece,
legislation, media, New Zealand, Denmark, Finland, Anti-Corruption Agency.
КОРРУПЦИЯ – ГЛАВНАЯ ПРОБЛЕМА РАЗВИТЫХ СТРАН
Аннотация.
В данной статье рассматривается понятие коррупции, причины
возникновения коррупции и наказания, применяемые против нее, рейтинг стран с развитой
коррупцией и низким уровнем коррупции.
Ключевые понятия:
Коррупция, глобальная проблема, порок, история,
взяточничество, Герадот, Древняя Греция, законодательство, СМИ, Новая Зеландия,
Дания, Финляндия, Антикоррупционное агентство.
Korrupsiya dunyo miqyosida hal etilishi lozim bo‘lmagan global muammolardan biri
hisoblanadi. Ushbu illat har qandat davlat va jamiyatning siyosiy-iqtisodiy rivojlanishiga jiddiy
putur yetkazmoqda, inson huquq va erkinliklarining poymol bo‘lishiga olib kelmoqda.
Shunday ekan, korrupsiya nima va uning tarixiga nazar soladigan bo‘lsak, avvalo,
korrupsiya - shaxsning oʻz mansab yoki xizmat mavqeidan shaxsiy manfaatlarini koʻzlab moddiy
218
yoki nomoddiy naf olish maqsadida qonunga xilof ravishda foydalanishi, xuddi shuningdek,
bunday nafni qonunga xilof ravishda taqdim etish. Korrupsiya atamasi lotincha “corruptio”
soʻzidan olingan boʻlib, pora berib sotib olish, buzilish, ishdan chiqish, axloqiy (maʼnaviy)
buzilish degan maʼnolarni anglatadi. Odatda mansabdor shaxs tomonidan unga berilgan mansab
vakolatlari va huquqlardan, shuningdek, bu bilan bogʻliq rasmiy nufuz maqomidan, imkoniyatlar
va aloqalaridan oʻzlarining shaxsiy manfaatlarini koʻzlab qonunchilik va axloq qoidalariga zid
ravishda foydalanishini anglatadi.
1
Korrupsiyaning tarixiy o‘zaklari juda qadim davrlarga borib taqaladi. Bu hol qabilada
ma’lum mavqega ega bo’lish uchun qabila sardorlariga sovg‘alar berish odatidan kelib chiqqan
deb taxmin qilinadi. O‘sha davrlarda bu normal holat sifatida qabul qilingan. Biroq davlat
apparatining murakkablashuvi va markazlashuvi korrupsiyaning davlat rivojlanishiga katta to‘siq
ekanligini ko‘rsatdi. Korrupsiyaga qarshi kurashgan birinchi davlat sifatida qadimgi Shumer
davlati tan olinadi. Qadimgi davlatlarni, ayniqsa, huquqni muhofaza qiluvchi organlarning
poraxo‘rligi qattiq tashvishga solganligi bizgacha saqlanib qolgan manbalardan ma’lum. Chunki
bu holat davlatning obro‘siga juda qattiq putur yetkazardi. Dunyoning yetakchi dinlarida ham
birinchi navbatda huquqni muhofaza qiluvchi organlarning poraxo‘rligi qattiq qoralanadi.
Qadimgi Yunonistonda qaror qabul qilish evaziga pul qabul qilgan sudyalar ayniqsa
jazolangan. Gerodotning eslatishicha, fors hukmdori Kambis korrupsiya uchun sudlangan shaxsni
qatl etishni va uning terisini shilib o‘zi o‘tiradigan kursisiga tortib kuyishni buyurgan.
Boshqa bir fors shohi Doro buzuq sudyalarni yog‘ochga mixlash yo‘li bilan qatl etgan.
Sitseron korrupsion sudya eng og‘ir jinoyatlardan birini sodir etadi deb ishontirib o‘tgan.
Jumaladan, Injilda “Sovg‘alarni qabul qilma, chunki sovg‘a ko‘rni ko‘radigan qiladi va haqiqatni
o‘zgartiradi” deyilgan bo‘lsa, Qur’oni Karimda “Boshqalarning mulkini nohaq yo‘l bilan olmangiz
va boshqalarga tegishli bo‘lgan narsalarni olish uchun o‘z mulkingizdan hokimlaringizga pora
qilib uzatmangizlar” deyilgan.
2
Shunday ekan, bu illatning kеlib chiqish sabablarini aniqlash, korrupsiyaga qarshi
kurashning samarali yo‘llarini topish bo‘yicha mutaxassislar, turli institutlar va xalqaro
tashkilotlar tomonidan yuzlab, minglab tadqiqotlar o‘tkazilgan. O‘ziga xos rеytinglar tuzilib, har
xil ko‘rsatkich va raqamlar qayd etilgan jadvallar yaratilgan.
1
Veb-sayt: https://www.urgut.uz
2
https//www.sbtsue.uz
219
Shu bois, O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Sh.M.Mirziyoyev o‘z nutqida: “Har bir
so‘zimiz, har bir xatti-harakatimiz jamiyatga, odamlar qalbiga qanday ta‘sir ko‘rsatishiga har
qachongidan ham ko‘roq e‘tibor berishimiz zarur. Davlat tuzumini ichidan yemiradigan, ijtimoiy
barqarorlik kushandasi bo‘lgan korrupsiya balosiga qarshi, byurokratiyaning har qanday
ko‘rinishlariga, odamlarni mensimaslik, mahalliychilik va guruhbozlik illatlariga qarshi
barchamiz keskin kurash olib borishimiz kerak. Men ishonaman – ko‘pni ko‘rgan, mard va
olijanob, mehnatkash va bag‘rikeng xalqimiz bilan birgalikda Yangi O‘zbekistonni – inson tinch,
ozod va farovon yashaydigan, ezgu maqsadlarini emin-erkin amalga oshiradigan davlat va
jamiyatni albatta barpo etamiz. Buning uchun bizda barcha siyosiy, iqtisodiy, madaniy-ma‘rifiy
asoslar, eng muhimi, kuchli xohish-iroda va qat‘iy intilish bor”, - deb ta‘kidlab o‘tdi va
O’zbekiston Respublikasi Prezidenti qarori
3
bo‘yicha O‘zbekistonda korrupsiyaga qarshi bo‘yicha
“O‘zbekiston Respublikasi korrupsiyaga qarshi kurashish agentligi” tashkil etildi.
Bu agentlik korrupsiyani oldini olish va unga qarshi kurashish sohasida davlat siyosatini
shakllantirish va amalga oshirish, davlat organlari, ommaviy axborot vositalari, fuqarolik jamiyati
institutlari va boshqa nodavlat sektor vakillarining birgalikdagi samarali faoliyatini ta‘minlash,
shuningdek, mazkur sohadagi xalqaro hamkorlik uchun mas‘ul bo‘lgan maxsus vakolatli davlat
organi hisoblanadi. Shuningdek o‘z faoliyatini qonuniylik, xolislik, hisobdorlik, ochiqlik va
shaffoflik prinsiplari asosida boshqa davlat organlari, tashkilotlar va ularning mansabdor
shaxslaridan mustaqil ravishda amalga oshiradi, O‘zbekiston Respublikasi Prezidentiga
bo‘ysunadi va Oliy Majlis palatalari oldida hisobot beradi; O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti
tomonidan lavozimga tayinlanadigan va lavozimdan ozod etiladigan direktor tomonidan
boshqariladi. Prezidentning Agentlik direktorini lavozimga tayinlash va ozod qilish to‘g‘risidagi
farmonlari Oliy Majlis Senati tomonidan tasdiqlanadi
.
4
Korrupsiyaga qarshi kurashish agentligining vazifasi
korrupsiya holatini tizimli tahlil
qilish, korrupsiyaga oid huquqbuzarliklar sodir etilishining sabab va shart-sharoitlarini aniqlash,
jamiyatda korrupsiyaning barcha ko‘rinishlariga murosasiz munosabatni shakllantirish;
korrupsiyani oldini olish va unga qarshi kurashish sohasida vazirlik va idoralarning faoliyatini
muvofiqlashtirish, OAV, fuqarolik jamiyati institutlari va boshqa nodavlat sektor vakillarining
ushbu masalalar bo‘yicha birgalikdagi samarali faoliyatini tashkil etish; korrupsiyani oldini olish
3
O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining “O‘zbekiston Respublikasi korrupsiyaga qarshi kurashish agentligi
faoliyatini yana-da takomillashtirish bo‘yicha qo‘shimcha chora-tadbirlar to‘g‘risida”gi 07.12.2021 yildagi PQ-34-
son Qarori.
https://lex.uz/uz/docs/5763360.
4
https//strategy.uz
220
va unga qarshi kurashish bo‘yicha faoliyatning ochiqligi va shaffofligini taʼminlash maqsadida
tuzildi. Shunaqa agentliklar boshqa davlatlarda ham tashkil etilgan bo‘lsada ammo hali hamuz
korrupsiya darajasi oshmoqda lekin kamaygani yo‘q.
Xalqaro nodavlat notijorat tashkiloti Transparency International dunyoning turli
mamlakatlaridagi korrupsiya darajasini aks ettiruvchi reytingini e‘lon qildi.
Qayd etilishicha, reytingda umuman ballga ega bo‘lmagan mamlakat korrupsiya domiga
to‘liq sho‘ng‘iganini, 100 ballga ega mamlakatda korrupsiyaning deyarli yo‘qligini anglatadi.
2016 yilgi reytingning o‘rtacha ko‘rsatkichi 43 ballni tashkil etgan, ro‘yxatdagi 176
mamlakatning 2/3 qismidan ko‘prog‘ining to‘plagan balli 50dan pastligi ta‘kidlanadi. Bu esa,
ushbu mamlakatlarning davlat sektorida korrupsiya darajasi yuqori ekanidan dalolatdir, deya qayd
etishgan reyting tuzuvchilari.
2015 yil kabi 2016 yil reytingini ham 90 ballik ko‘rsatkich bilan Daniya boshqarmoqda.
Yangi Zelandiya shunday natija bilan birinchi o‘rinni baham ko‘rgan. Uchinchi va to‘rtinchi
o‘rinlarda Finlyandiya va Shvetsiya bo‘lsa, kuchli o‘nlikka, shuningdek, Shveytsariya, Norvegiya,
Singapur, Niderlandiya, Kanada, Germaniya, Lyuksemburg, Buyuk Britaniya (so‘nggi uch davlat
10-o‘rinda) kirgan.
Tashkilotga ko‘ra, eng yaxshi ko‘rsatkichga ega bo‘lgan mamlakatlar matbuot
erkinligining yuqori darajasi, byudjyetga doir ma'lumotlarning shaffofligi, hokimiyat
mulozimlarini pul evaziga sotib olish imkonsizligi, boy va kambag‘al odamlarni farqlamaydigan
221
hamda davlat tizimining boshqa qismlaridan tom ma'noda mustaqil ravishda faoliyat yurituvchi
sud organlari bilan ajralib turadi.
Dunyoning yirik davlati bo‘lgan Rossiya 29 ball to‘plab, 131-o‘rinni egallagan. Ukraina,
Qozog‘iston, Eron va Nepal Rossiya bilan bir xil ko‘rsatkichni namoyon etgan, deyiladi
Transparency International hisobotida.
Tashkilot reytingidan o‘rin olgan O‘zbekiston esa (21 ball) Kamboja, Kongo Demokratik
Respublikasi bilan birgalikda 156-o‘rinni band etib turibdi. O‘zbekistonning o‘tgan yilgi bu
boradagi ko‘rsatkichi 19 ballga teng bo‘lgan edi. Respublikaning Markaziy Osiyodagi
yonqo‘shnilari bo‘lgan Tojikiston 25 ball to‘plab 151-o‘rinni, Turkmaniston 22 ball bilan 154-
o‘rinni band etgan. Qirg‘izistonning bu boradagi ko‘rsatkichi birmuncha yuqori, u 28 ball bilan
136-o‘ringa joylashgan.
222
Bundan tashqari “Transparency International” xalqaro tashkilotining 2021-yil uchun
chiqargan korrupsiya indeksidan ma’lum bo‘lishicha, dunyo mamlakatlarining 86 foizi oxirgi 10
yilda korrupsiyaga qarshi kurashda biror ijobiy siljishga erishmagan.
Korrupsiyaning global o‘rtacha ko‘rsatkichi 100 balli tizimda 43 ballni tashkil etgan. Jami
davlatlarning uchdan ikki qismida bu raqam 50 dan past. Raqam qancha past bo‘lsa, korrupsiya
yanada keng tomir yozganini anglatadi.
Korrupsiya eng kam deb topilgan davlatlar ro‘yxatini Daniya (88), Finlyandiya (88) va
Yangi Zelandiya boshqarmoqda. Ular, shuningdek, inson huquqlari eng ko‘p e’zozlanadigan
davlatlar ro‘yxatida yetakchi.
1-o‘rin. Yangi Zelandiya — 89 ball.
Yangi Zelandiya dunyodagi eng kam korrupsiyalashgan mamlakat hisoblanadi. Yangi
Zelandiya iqtisodiyoti asosini turizm, vino, go‘sht va sut mahsulotlari eksporti tashkil etadi. Aholi
jon boshiga YaIM 38 075 dollarni tashkil etadi.
2-o‘rin. Daniya — 88 ball.
Daniya 2017 yilda turmush darajasi sifati bo‘yicha dunyoning eng yetakchi davlatlaridan
biri hisoblanadi. Daniyada aholi jon boshiga YaIM 47 992 dollarga to‘g‘ri keladi.
Mamlakat iqtisodiyoti juda rivojlangan bo‘lib, fuqarolari yuqori turmush darajasi, sifatli
ta’lim va tibbiyot tizimi, erkinliklar, demkoratiya va yuqori ish haqi bilan ta’minlangan.
3-o‘rin. Finlyandiya — 85 ball.
Sifatli ta’lim, fuqarolik erkinliklari va yuqori turmush darajasiga ega mamlakat. Aholi jon
boshiga YaIM 2017 yilda 42 502 dollarni tashkil etgan.
4-o‘rin. Norvegiya — 85 ball.
Bu mamlakat iqtisodiyoti asosan tabiiy gaz, neft, minerallar, chuchuk suv va dengiz
mahsulotlariga tayanadi. Norvegiyada aholi jon boshiga YaIM 70 066 dollarga teng.
5-o‘rin. Shveytsariya — 85 ball.
Banklar va tog‘-chang‘i kurortlari mamlakati turmush darajasi, biznes yuritish sharoitlari
va moliyaviy tizim shaffofligi tufayli turli reytinglarda yetakchi o‘rinlarni egallab kelmoqda.
Shveytsariyada aholi jon boshiga YaIM 60 501 dollarni tashkil etadi.
6-o‘rin. Singapur — 84 ball.
Eng kam korrupsiyalashgan mamlakatlar o‘nligiga kirgan Osiyoning yagona davlati.
Bunga Singapur asoschisi Li Kuan Yu ulkan hissa qo‘shgan. Bir avlod almashuvi davomida
mamlakat qashshoqlik botqog‘idan qutulishga, korrupsiyadan xalos bo‘lishga va mintaqadagi
223
yetakchi davlatlardan biriga aylanishga erishdi. Singapurda aholi jon boshiga YaIM 89 276
dollarga to‘g‘ri keladi.
7-o‘rin. Shvetsiya — 84 ball.
Shvetsiya fuqarolari yuqori turmush darajasi, a'lo darajadagi tibbiy xizmat, sifatli ta'lim,
fuqarolik erkinliklariga rioya qilinishi va mamlakatning iqtisodiy raqobatbardoshligi bilan
maqtanishlari mumkin. 2017 yilda Shvetsiyada YaIMning aholi jon boshiga to‘g‘ri kelishi 50 757
dollarni tashkil etgan.
8-o‘rin. Kanada — 82 ball.
2017 yilda Kanadada aholi jon boshiga 47 307 dollar YaIM to‘g‘ri kelgan. Ammo ayrim
sohalarda muammolar mavjud. Kanadadagi biznes rahbarlarining 30%ga yaqini poraxo‘rlikni
mamlakatning asosiy muammolaridan biri deb hisoblaydi.
9-o‘rin. Lyuksemburg — 82 ball.
Mamlakat aholi jon boshiga YaIM to‘g‘ri kelishi bo‘yicha jahonda ikkinchi o‘rinda turadi
— 103 388 dollar. Lyuksemburgda korrupsiya darajasi past bo‘lsa-da, aholi va siyosiy partiyalar
o‘rtasida ishonchsizlik mavjud. Lyuksemburgning 53%ga yaqin aholisi o‘z siyosatchilarini
korrupsiyalashgan deb hisoblaydi.
10-o‘rin. Niderlandiya — 82 ball.
Niderlandiya eng kam korrupsiyalashgan mamlakatlar yuqori o‘ntaligini ochib beradi.
Mamlakatda mustaqil sud tizimi faoliyat yuritadi. Shu bois hokimiyatning barcha bo‘g‘inlarida
korrupsiya holati kam uchraydi. Niderlandiyaning har bir fuqarosiga YaIMning 51 885 dollari
to‘g‘ri keladi.
Ro‘yxatning eng quyi qismida, ya’ni korrupsiyaga chuqur botgan o‘lkalar qatorida Somali
(13), Suriya (13) va Janubiy Sudan (11) turibdi. Suriya ayni paytda fuqarolik erkinliklari eng
yomon davlat deb topilgan. Bu masalada Somali va Sudanga baho berilmagan.
O‘tgan 10 yil ichida 154 davlatda vaziyat yomonlashgan yoki hech qanday ijobiy o‘zgarish
yuz bermagan.
Hisobotda eng yomon ko‘rsatkichlar, ushbu mamlakatlarda davlat institutlarining
ishonchsizligi hamda OAVning yetarli darajada mustaqil emasligini isbotlaydi. Avvalgi yillarda
boʻlgani kabi, dunyo mamlakatlarining uchdan ikki qismidan koʻprogʻining oʻrtacha bali 43 dan
50 gacha koʻrsatkichda turibdi, bu aksariyat mamlakatlarning - korrupsiyani jiddiy nazorat qila
olmaganligi va demokratiyaning inqirozidan dalolat beradi.
5
5
Veb-sayt: https//kun.uz
224
Korrupsiyaga qarshi kurashish har birimizning vazifamiz hisoblanadi. Poraxo‘rlik
insonning nafsi, dunyoqarashi, madaniyati, e’tiqodining qandayligiga qarab yuzaga keladi. Agar
insonning nafsi yomon bo‘lsa, o‘zganing molini yeyishdan ham qo‘rqmaydi yoki biror bir
mansabga erishish uchun pul berib korrupsiyaga yo‘l qo‘yadi. Vaholanki, pul beruvchi ham,
oluvchi ham, vositachi ham jinoyat sodir etadi. O’zbekiston Respublikasi Jinoyat kodeksining bir
qator moddalarida korrupsion jinoyatlar uchun javobgarlik nazarda tutilgan. Jumladan, 210, 211,
212, 167 va boshqa moddalarida. Misol uchun, O’zbekiston Respublikasi Jinoyat kodeksining
192
11
-moddasida, “Nodavlat tijorat tashkilotida yoki boshqa nodavlat tashkilotida mansabdor
shaxslar tomonidan o‘z vakolatlarini suiiste’mol qilish”, ya’ni mansab vakolatlarini suiiste’mol
qilish, ya’ni nodavlat tijorat tashkiloti yoki boshqa nodavlat tashkiloti mansabdor shaxsining o‘z
mansab vakolatlaridan qasddan foydalanishi fuqarolarning huquqlariga yoki qonun bilan
qo‘riqlanadigan manfaatlariga yoxud davlat yoki jamoat manfaatlariga ko‘p miqdorda zarar yoxud
jiddiy ziyon yetkazilishiga sabab bo‘lsa, —bazaviy hisoblash miqdorining yuz baravaridan bir yuz
ellik baravarigacha miqdorda jarima yoki uch yuz soatgacha majburiy jamoat ishlari yoki ikki
yilgacha ozodlikni cheklash yoxud ikki yilgacha ozodlikdan mahrum qilish bilan jazolanadi.
O‘sha harakat:
a) juda ko‘p miqdorda zarar yetkazgan holda;
b) uyushgan guruh tomonidan yoki uning manfaatlarini ko‘zlab sodir etilgan bo‘lsa, —
bazaviy hisoblash miqdorining bir yuz ellik baravaridan uch yuz baravarigacha miqdorda
jarima yoki uch yuz soatdan uch yuz oltmish soatgacha majburiy jamoat ishlari yoki bir yildan uch
yilgacha ozodlikni cheklash yoxud uch yilgacha ozodlikdan mahrum qilish bilan jazolanadi.
Yetkazilgan moddiy zararning o‘rni qoplangan taqdirda ozodlikni cheklash va ozodlikdan
mahrum qilish tariqasidagi jazo qo‘llanilmaydi”
6
- deb belgilangan. Boshqa davlatlarda ham shu
kabi karrupsiyaga qarshi jazo choralari belgilangan bo’lsada, lekin ko’p davlatlarning hali hamuz
asosiy muammosi korrupsiya bo’lib kelmoqda.
So‘zimiz yakunida aytish mumkinki, korrupsiya - taraqqiyot kushandasi, xavfsizlik, tahdid
tug‘diruvchi xavfli jinoyatdir. Bu illatga qarshi kurashish tegishli organlarninggina emas, balki
barchaning ishi bo‘lishi zarur. Shundagina biz ushbu xavfni bartaraf etgan bo‘lamiz.
6
Veb-sayt: https//lex.uz
225
REFERENCES
1.
O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi. –T.: “O‘zbekiston”, 2023 y.
2.
O‘zbekiston Respublikasi Jinoyat kodeksi. 114 https://lex.uz/docs/153.
3.
O‘zbekiston Respublikasining “Korrupsiyaga qarshi kurashish to‘g‘risida”gi 03.01.2017
yildagi O‘RQ-419-son qonuni.
4.
O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining “O‘zbekiston Respublikasi korrupsiyaga qarshi
kurashish agentligi faoliyatini yana-da takomillashtirish bo‘yicha qo‘shimcha chora-
tadbirlar
to‘g‘risida”gi
07.12.2021
yildagi
PQ-34-son
Qarori.
https://lex.uz/uz/docs/5763360.
5.
Sh.Mirziyoyev. Bu - ijtimoiy barqarorlik kushandasi. http://kun.uz.
6.
Korrupsiya nima? Urgut.uz.
7.
Korrupsiyaning tarixiy o’zaklari qayerdan kelib chiqqanini bilasizmi? Darakchi.
8.
Jahon mamlakatlaridagi korrupsiya darajasi: O’zbekiston qaysi o’rinda? Kun.uz
