ISSN:
2181-3906
2023
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 2 / ISSUE 12 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
203
FANLARARO ALOQADORLIK ASOSIDA BO‘LAJAK O‘QITUVCHILARNING
MULOQOT MADANIYATINI RIVOJLANTIRISH MAZMUNI
D.Mansurova
Nizomiy nomidagi TDPU
Umumiy tilshunoslik kafedrasi o‘qituvchisi
https://doi.org/10.5281/zenodo.10391656
Annotatsiya.
Mazkur maqolada bo‘lajak o‘qituvchilarning muloqot qilish madaniaytini
rivojlantirishning nazariy asoslari, muloqot qilishda o‘zbek adabiy til me’yorlariga rioya qilish
ko‘nikmalarini takomillashtirish mazmun mohiyati va muloqot madaniyati bo‘yicha bilim,
ko‘nikma va malakalarning hosil qilinishi bilan bog‘liq bo‘lgan fikrlashni o‘stirishga oid
tilshunos, metodist olimlar hamda psixologlarning ilmiy fikrlari berilib, ularga subyektiv izoh
berilgan.
Kalit so‘zlar:
fanlararo aloqadorlik, muloqot qilish, tafakkur va fikrlashning nazariy
asoslanishi, og‘zaki va yozma nutq malakalari, bilim, ko‘nikma, malaka,nutqiy faoliyat,
zamonaviy yondashuvlar.
THE CONTENT OF DEVELOPING COMMUNICATION CULTURE OF
FUTURE TEACHERS BASED ON INTERDISCIPLINARITY
Abstract.
In this article, the theoretical foundations of the development of communication
culture of future teachers, the improvement of the skills of observing the standards of the Uzbek
literary language in communication are related to the formation of knowledge, skills and
competencies on the essence of the content and culture of communication. The scientific opinions
of linguists, Methodist scientists and psychologists regarding the development of independent
thinking are given and subjective comments are given to them.
Key words:
interdisciplinarity, communication, theoretical basis of thinking and thinking,
oral and written speech skills, knowledge, skills, skills, speech activity, modern approaches.
СОДЕРЖАНИЕ РАЗВИТИЯ КУЛЬТУРЫ ОБЩЕНИЯ БУДУЩИХ
УЧИТЕЛЕЙ НА ОСНОВЕ МЕЖДИСЦИПЛИНАРНОСТИ.
Аннотация.
В данной статье теоретические основы развития культуры общения
будущих учителей, совершенствование навыков соблюдения норм узбекского
литературного языка в общении связаны с формированием знаний, умений и компетенций
по сути содержания. и культура общения. Приводятся научные мнения лингвистов,
ученых-методистов и психологов по вопросам развития самостоятельного мышления и
даются им субъективные комментарии.
Ключевые слова:
межпредметность, общение, теоретические основы мышления и
мышления, навыки устной и письменной речи, знания, умения, умения, речевая
деятельность, современные подходы.
Bugungi kunda bo‘lajak o‘qituvchilarning bilimini, o‘quv-kognitiv, kommunikаtiv
kompetensiyаlаrini rivojlаntirish bilan birga, ularda muloqot qilish madaniayatini ham
takomillashtirib boorish asosiy vazifa sanaladi. o’quvchining o’z mаqsаdlаrigа erishishigа yordаm
berаdi. Muloqot qilish madaniyatini kommunikаtivlikka o‘z asosini topadi, og‘zаki vа yozmа
nutq ko‘rinishida rivojlanganlik darajasi aniqlanadi.Talabalarda muloqot qilish madaniayati
ISSN:
2181-3906
2023
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 2 / ISSUE 12 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
204
quyidagilarni o ‘z ichiga qamrab oladi: muloqot jarayonida o‘zini erkin his qilishi; o‘zining
munosabatini mustaqil bayon etishi; suhbаtdoshlаr o‘rtasida ibratli, mazmunli tааssurot pаydo
qilishi;ongli pozitsiyasini o‘rnata olishi;tinglash madaniyatiga rioya qilishi va berilgan savollarga
e’tiborli, to‘g‘ri tallaffuz qoidalariga amal qilib javob berishi. Bu kabi nutqiy faoliatda ndа muloqot
mаhorаti rivojlаntirilаdi, sаmаrаli аloqаlаr o’rnаtilаdi, erishilgаn bilimlаr аmаliyotgа tаtbiq etilаdi.
Muloqot madaniyati rivojlanishida talabalar egallagan lingvistik bilimlari nutqiy vа
mаdаniy mаlаkаlаri amaliyotga tatbiq qilinadi. O‘zaro kommunikаtiv fаoliyаt ko'rsаtishda
shаxsgа yo'nаltirilgаn, integrаtiv yondаshuv аsosidа kompetensiyаlаrni egаllаsh ko‘zda tutiladi.
Tadqiqotchi “Muloqot- faqatgina gapirish emas, muloqot ayni zamonda tinglash,
tushunish,odob bilan suhbat boshlash, o‘z fikr- mulohazalarini adabiy til me’yorlariga rioya qilgan
holda yozma bayon qilish, suhbatlashayotganda odob saqlay olish ko‘nikmalariga ham ega
bo‘lishdan iborat”
1
. Nutq faoliyati sifatida taqdimot ta’lim muloqotining maqsadli asosi qonuniga
bo‘ysunadi. Shu bilan birga, nutq barcha yoki ko‘pchilik talabalar tomonidan tushunilishi kerak.
V.P. Konetskaya, "muloqot o‘zaro tushunishsiz amalga oshirilmaydi"
2
. Shu bilan birga, muloqot
jarayonida tushunish muvaffaqiyatli muloqotning asosiy mezoni sifatida e’tirof etiladi.
N.D. Galskovaning
3
so‘zlariga ko‘ra, "tilning tasviri" talabalarni o‘qitish va
tarbiyalashning uslubiy tizimini tashkil qiladi. Subyekt muloqotining tasviri yoki predmetli
muloqotning tashqi hodisasi bevosita xorijiy til o‘qituvchisining og‘zaki fikrlash faoliyatidir.
Tilning tasvir vositalari orqali muloqot qilish va og ‘zaki nutq malakalari o‘sib, rivojlanib
boradi. Postulat lug‘at mazmuniga nutqiy faoliyatning leksik birliklar mazmuni kiritilgan
4
. J.
O‘Konnor, J. MakDermott
5
kommunikativ sheriklar o‘rtasida o‘rnatilgan munosabatlarga qarab,
mavzu muloqoti ta’lim muammosini hal qilishni ta’kidlashadi.Har bir muloqot ishtirokchilari
muayyan mavzu doirasida muloqot qilishadi. Muloqoti mavzusi fikrlar takomilida o‘z o‘rniga
ega. Bo‘lajak o‘qituvchisining kasbiy nutq faoliyatini birinchi navbatda, og‘zaki nutqini o‘stirish
va bu faoliyat tadrijiy izchillikka asoslanishi ayni muddaodir.Bunda monologik ko‘rinishdagi
munosabatlar o‘rnatilishi birgalikda ta’lim muloqoti uchun ichki va tashqi motivatsiyaga
asoslanadi. J. Konnor va J. Mak Dermottning fikricha, "muvofiqlik ishonch mas’uliyatga
asoslangan o‘zaro munosabatlarni ifodalash uchun ishlatiladi. Mohiyatan yaqinlik bu dunyoning
o‘ziga xos modeliga asoslangan shaxs bilan muloqotdir. O‘zaro munosabatlarni o‘rnatish uchun
odamlar, ularning dunyoga bo‘lgan nuqtai nazaridan, dunyoni o‘ziga xos tarzda idrok etishi bilan
belgilanadi
6
. Mustaqil qaror qabul qilish konseptual va nazariy asoslanishga qaratilgan bo‘lishi,
fikrlash subyektining harakatlarini og‘zaki ravishda aniqlashga yordam beradi. Bo‘lajak
o‘qituvchisining kasbiy kompetensiyasi, shubhasiz, obyektiv faoliyatning tashqi og‘zaki
1
Аминова Ф.Ҳ.Ўқувчиларни мулоқот матни яратишга ўргатишнинг дидактик асослари. Дисс.
П.ф.н.Тошкент.2007.-15б
2
Конецкая В.П. Социология коммуникации. Учебник. - М.: Международный университет бизнеса и
управления, 1997. - 31 с.
3
Гальскова Н.Д. Современная методика обучения иностранным языкам. Пособие для учителя. - М. АРКТИ,
2000. - 42 с.
4
Ретунский В.Н. Постулат// Новейший философский словарь, 1999. - С. 537-538.
5
Коннор Дж., Мак-Дермотт Я. Принципы НЛП. Пер. с англ. Бродского А.Б. - К.: "София", 2000. - 224 с.
6
Коннор Дж., Мак-Дермотт Я. Принципы НЛП. Пер. с англ. Бродского А.Б. - К.: "София", 2000. - 224 с.
ISSN:
2181-3906
2023
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 2 / ISSUE 12 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
205
bo‘lmagan xususan: yuz ifodalari, imo-ishoralar, kinestetik kommunikativ sheriklar o‘rtasidagi
munosabatlarni tartibga solishning hissiy tajribasi va boshqa tuzilishini o‘z ichiga oladi.
O‘tkazilgan amaliy tajribalar bo ‘lajak xorijiy til o‘qituvchisiga o‘z his-tuyg‘ularini ongli
ravishda ishlatishga imkon beradi: buni ko‘rish, eshitish va his qilishdir. Nutq aloqasini to‘g‘rilash
yoki kengaytirish uchun fikrlash subyekti va o‘zi o‘rtasidagi aloqani o‘rnatadi. Kasbiy faoliyat
yoki kompetensiyaning hissiy tajribasi tafakkur subekti tomonidan hodisaning konseptual va
baholovchi belgilanishi asosida tushuniladi"
7
. Muayyan tahlillar voqelik suratini izohlaydi,
voqelik, shu jumladan pedagogik ham tafakkur subyekti tomonidan ma’lum bir tarzda idrok
etiladi. Shuningdek, tafakkur va fikrlashning asl mohiyatini anglash hamda unga e’tibor qaratish
turli fikriy qurilmalarga o‘zgartirish kiritish va uni tahlil qilish imkonini beradi.
Nutq kompetensiyasining rivojlanishi muloqot madaniyatining rolini insonning vakillik
tizimlarini o‘rganish va taqqoslash orqali aniq bilish mumkin. Muloqot qilish madaniyatini
rivojlantirish va nutq kompetensiyasi tuzilishi hamda uning tarkibiy tarkibiy qismlari bilan
bog‘liq. Nutq kompetensiyasi tarkibida tashqi aloqalar muayyan maqsad uchun tuzilgan.
Maqsadlarni belgilash strategiyalari - bu talabalarni o‘qitish va tarbiyalashning umumiy didaktik
maqsadlari, shuningdek, chet tili darsida nutq faoliyati turlarini o‘rgatishning maxsus uslubiy
maqsadlari rivojlantiriladi. Kasbiy nutq kompetensiyasining tuzilishini munosabatlar majmui
sifatida aniqlash yagona mavhum invariantning bir-biriga o‘tadigan o‘ziga xos variantlari sifatida
ko‘rib chiqilgan tuzilmaning tarkibiy qismlari o‘rtasidagi farqlarni chiqarib tashlash orqali amalga
oshirildi.
Bo‘lajak o‘qituvchilarning muloqot madaniyatini rivojlantirish mazmunida ta’lim va
tarbiya rivoji yotadi, shu tufayli talabalar ijtimoiy hayotda muloqot qilinadi. Muloqotning o‘zi
muloqot ishtirokchilarining muhiti va maqsadlari bilan belgilanadigan bir qator jihatlarda
oydinlashib boradi. Shu nuqtayi nazardan aytish mumkinki atrof-muhit va maqsadlar
suhbatdoshlarning nutqiy ifodalarini oydinlashishiga ta’sir ko‘rsatadi.Ko‘zlangan natijaning
ta’rifi umumiy maqsadni amalga oshirish uchun nutqiy fikrlash strategiyasini yaratishning
kalitidir. O‘zlashtirilgan malaka yoki malakaning ta’rifi qanchalik aniq bo‘lsa, uni chet tili darsida
o‘zlashtirish algoritmi shunchalik aniq bo‘ladi.Pedagog va psixolog M.Canale oʻz tadqiqotlarida
“muloqot oʻrganilganda, muloqotdagi soʻzlar, ogʻzaki savodxonligi, noverballik, ton va ovoz
ishtiroki hamda qoʻllaniladigan tushunchalar tahlil qilinadi. Muloqot natijalari oʻrtacha
maqsadlarga qarab baholanadi. Muloqotni tahlil qilish va baholash, muloqotdagi muammolar va
isteʼmol qiluvchilar orasidagi munosabatlarni yaxshilashga xizmat qilishi kerak”
8
. Muloqot
ishtirokchilari mazkur faoliyat davomida so‘zlar, frazemalar ma’nosini chuqur bilgan holda,
ularni aniq talaffuz qilgan holatda qo‘llashi muhim sanaladi.
A.R.Chudinova
9
ning ilmiy tadqiqot ishida muloqotni baholashning mezonlari ehtiyojlar
asosida belgilanishini ta’kidlab o‘tadi. “Muloqotni tahlil qilish va baholash – muloqot
qiluvchilarning maqsadlarini aniqlash, tushunchalarini aniqlash, mazmunni oʻrganish,
7
Дилтс Р.Б. Фокусы языка. Изменение убеждений с помощью НЛП. - Спб.: Питер, 2000. – 29-30 с.
8
M.Canale “From Communicative Competence to Communicative Language Pedagogy”. – Amerika. 1983-y.
9
Чудинова Алла Робертовна. Развитие коммуникативной компетенсии учащихся основной школы средствами
проектной деятелности (на примере изучения научного стиля речи) Перм – 2018.33.
ISSN:
2181-3906
2023
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 2 / ISSUE 12 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
206
munosabatlarni tahlil qilish va muloqotdagi nonverbali belgilarni tushunishga yordam beradi”
10
.
Binobarin, muloqot qilishda suhbatdoshlar munosabatlari, ular tomonidan ishlatilgan tushunchalar
tahlil qilinadi.”Muloqotda ishtirok etishning eng muhim qoidasi – gapiruvchining qiziqishini va
uning fikrlarini eshitish kerak. Ular jihatdan muloqotlarga qatnashish uchun fikr va maʼlumotlarini
oʻrganishlari va ularni boshqa insonlar bilan munozara qilishga tayyorlashan iborat”
11
.Demak,
muloqotdagi tinglovchi va so‘zlovchi bir- birining fikrini. Mulohazalarini hurmat bilan tinglashi
muhim qoidadir.
REFERENCES
1.
Аминова Ф.Ҳ.Ўқувчиларни мулоқот матни яратишга ўргатишнинг дидактик
асослари. Дисс. …П.ф.н.Тошкент.2007.
2.
Гальскова Н.Д. Современная методика обучения иностранным языкам. Пособие для
учителя. - М. АРКТИ, 2000.
3.
Закинов Э.Ю. Коммуникативност как базис человеческого общения //
Педагогические образование и наука. — № 6. — Москва, 2014.
4.
Конецкая В.П. Социология коммуникации. Учебник. - М.: Международный
университет бизнеса и управления, 1997.
5.
Коннор Дж., Мак-Дермотт Я. Принципы НЛП. Пер. с англ. Бродского А.Б. - К.:
"София", 2000.
6.
Ретунский В.Н. Постулат// Новейший философский словарь, 1999.
7.
M.Canale “From Communicative Competence to Communicative Language Pedagogy”. –
Amerika. 1983-y.
8.
Чудинова Алла Робертовна. Развитие коммуникативной компетенсии учащихся
основной школы средствами проектной деятелности (на примере изучения научного
стиля речи) Перм – 2018.33.
9.
Элмуратова, Д. Талабаларда креативликни ривожлантириш йўллари. Биология
фанининг долзарб муаммолари ва уни ўқитишда инновацион технологиялар илмий-
амалий анжуман материаллари тўплами. Б, 138-141.
10.
Элмуратова, Д. Бўлажак бошланғич синф ўқитувчиларини табиатшуносликдан
касбий фаолиятга тайёрлашнинг ўзига хос жиҳатлари. Тафаккур сарчашмалари.
Магистрларнинг илмий-амалий мақолалари тўплами. Б, 247-249.
11.
Элмуратова, Д. Acmelogig aspekt of professional-pedagogical preparation of the future
teacher of initial classes. In Молодежь и наука: шаг к успеху Сборник научных статий
Всероссийской научной конференции перспективных разработок молодых
ученых (pp. 10-13).
10
Э.Ю.Закинов. Коммуникативност как базис человеческого общения // Педагогические образование и наука.
— № 6. — Москва, 2014. — 82 б.
11
Д.Самсонова. Коммуникативная компетенция и технологи обучения. Дисс. PhD. – Минск.: 2019-г. – С 120
ISSN:
2181-3906
2023
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 2 / ISSUE 12 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
207
12.
Элмуратова, Д. (2021). БЎЛАЖАК БОШЛАНҒИЧ СИНФ ЎҚИТУВЧИЛАРИДА
ИННОВАЦИОН ФАОЛИЯТНИНГ ШАКЛЛАНГАНЛИК ДАРАЖАСИ. Scientific
progress, 2(8), 220-223.
13.
Элмуратова, Д. (2018). INNOVATIVE METHODS OF TEACHING STUDENTS IN
HIGH EDUCATIONAL INSTITUTIONS. Zbiór artykułów naukowych recenzowanych.,
223.
14.
Elmuratova, D. (2018). THE MAIN INDICATORS OF PROFESSIONAL TRAINING OF
PRIMARY SCHOOL TEACHERS TO INNOVATIVE ACTIVITY. Central Asian Journal
of Education, 2(1), 63-68.
