ISSN:
2181-3906
2024
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 3 / ISSUE 3 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
285
BUXORO VA XIVA SOVETLAR BOSQINI ARAFASIDA JADIDCHILIK HARAKATI.
YOSH XIVALIKLAR FAOLIYATI
Xolmurodov Murodjon Sharif o’g’li
Osiyo xalqaro universiteti tarix yo’nalishi talabasi.
https://doi.org/10.5281/zenodo.10809252
Annotatsiya.
Xiva xonligi Turkistonda Temiriylar davridan keyingi tarqoq siyosiy
tuzilmaning muhim agenti edi. Rossiya tomonidan bosib olingan Gʻarbiy Turkiston oʻlkalari 1873-
yilda Rossiya mandatiga aylandi. Turkistondagi islohotchi jadidchilik harakati texnik, ijtimoiy va
siyosiy islohotlardan soʻng dastlab taʼlim va madaniyatdagi islohotlarga eʼtibor qaratdi va
tabiiyki bu harakat Xiva va Buxoro xonliglariga ham taʼsir koʻrsatdi. Rossiyadagi 1905 va 1907
yillardagi qoʻzgʻolonlarning kuchli taʼsirini boshdan kechirgan Turkistondagi jadidchilik
harakati islom olamidagi demokratik harakatlarga taʼsir koʻrsatdi. Usmonlilarning Jon Turklar
(Yosh Usmonlilar) harakatining taʼsiri bilan Turkistondagi harakat “Yosh Xivaliklar faoliyati”
nomini oldi va bolsheviklar taʼsiridagi “Yosh Xivaliklar harakati” siyosiy yoʻnaltirilgan inqilobiy
harakatga aylana boshladi. Ularning asosiy maqsadi Rossiya podsholigi zulmidan qutulib,
demokratik davlat barpo etish edi. Shunday qilib, ular o'z maqsadlarini amalga oshirish uchun
harakatning yo'nalishini o'zgartirgan bolsheviklarga yordam berishni xohladilar. Ushbu maqola
Rossiya tuzumi ostida bo'lgan Turkuston xonliglaridagi ijtimoiy, iqtisodiy va siyosiy ahvolni tahlil
qiladi.
Kalit so’zlar:
temuriylar, siyosiy ahvol, savdo-sotiq, aholi statistikasi, demografik holat,
inqiloblar, yosh xivaliklar harakati.
BUKHARA AND XIV THE ATTACK ON THE EVE OF THE SOVIET
INVASION. ACTIVITIES OF YOUNG PEOPLE
Abstract.
The Khanate of Khiva was an important agent of the fragmented political
structure in Turkestan after the Temirids. In 1873, the territories of West Turkestan occupied by
Russia became a Russian mandate. The reformist Jadidism movement in Turkestan, after
technical, social and political reforms, first focused on educational and cultural reforms, and
naturally this movement also influenced Khiva and Bukhara khanates. The Jadidist movement in
Turkestan, which was heavily influenced by the uprisings of 1905 and 1907 in Russia, influenced
democratic movements in the Islamic world. Under the influence of the Ottoman John Turks
(Young Ottomans) movement, the movement in Turkestan was named "Yosh Khivalik activities",
and under the influence of the Bolsheviks, the "Yosh Khivalik movement" began to turn into a
politically oriented revolutionary movement. Their main goal was to get rid of the tyranny of the
Russian tsar and establish a democratic state. Thus, they wanted to help the Bolsheviks, who
changed the direction of the movement to achieve their goals. This article analyzes the social,
economic and political situation in the Khanate of Turkestan under the Russian regime.
Key words:
Timurids, political situation, trade, population statistics, demographic
situation, revolutions, movement of young Khiva people.
БУХАРА И XIV НАПАДЕНИЕ НАКАНУНЕ СОВЕТСКОГО ВТОРЖЕНИЯ.
ДЕЯТЕЛЬНОСТЬ МОЛОДЕЖИ
Аннотация.
Хивинское ханство было важным фактором раздробленной
политической структуры Туркестана после периода Темиридов. В 1873 году
ISSN:
2181-3906
2024
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 3 / ISSUE 3 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
286
оккупированные Россией территории Западного Туркестана перешли под российский
мандат. Реформистское движение джадидизма в Туркестане после технических,
социальных и политических реформ сначала сосредоточило свое внимание на
образовательных и культурных реформах, и, естественно, это движение также оказало
влияние на Хивинское и Бухарское ханства. Джадидистское движение в Туркестане,
находившееся под сильным влиянием восстаний 1905 и 1907 годов в России, оказало влияние
на демократические движения в исламском мире. Под влиянием османского движения
Иоанна Тюрка (Молодых Османов) движение в Туркестане получило название
«Деятельность Йоша Хивалика», а под влиянием большевиков «движение Йоша Хивалика»
начало превращаться в политически ориентированное революционное движение. Их
главной целью было избавиться от тирании русского царя и создать демократическое
государство. Таким образом они хотели помочь большевикам, изменившим направление
движения для достижения своих целей. В данной статье анализируется социально-
экономическая и политическая ситуация в Туркестанском ханстве при российском
режиме.
Ключевые слова:
Тимуриды, политическая ситуация, торговля, статистика
населения, демографическая ситуация, революции, движение хивинской молодежи.
Kirish.
Temuriylar davlati parchalanganidan keyin Turkiston geografiyasida tarqoq siyosiy
tuzilma vujudga keldi. Turkiston geografiyasining diniy, iqtisodiy, ijtimoiy va madaniy tuzilishiga
salbiy ta’sir ko‘rsatgan bu siyosiy tuzilma turli jarayonlar orqali taxminan 400 yil davom etdi va
bu yerlarning ruslar va xitoylar tomonidan bosib olinishiga yo‘l ochdi. Xonlik davri deb ataladigan
va 1920-yil 2-sentyabrda bolsheviklar tomonidan Buxoro shahrini bosib olishi bilan yakunlangan
bu davrdan so'ng G'arbiy Turkistonda bolsheviklar Rossiyasi ta'sirida Buxoro va Xorazm
respublikalari tashkil topdi.
Turkiston geografiyasida vujudga kelgan jadidchilik harakati tarafdorlarining ko'pchiligi
bu davlatlarni boshqarishda qatnashgan. Bu davlatlar Turkistonni modernizatsiya qilish va
demokratlashtirish tarixida ilk respublikalar bo‘lgani uchun muhim o‘rin tutadi. Ikki respublikadan
biri bo'lgan Xorazm Sho'ro Respublikasining vujudga kelishiga sabab bo'lgan siyosiy harakat
“Yosh xivaliklar harakati” deb nomlangan. Xiva xonligidagi Yosh Xivaliklar harakati Turkistonda
vujudga kelgan jadidchilik harakati bilan chambarchas bog'liq.
Bu tadqiqotda jadidchilik har tomonlama muhokama qilinmay, faqat Xiva xonligida
vujudga kelgan va rivojlanib, keyinchalik yosh Xivaliklar nomini olib siyosiylashib ketgan
qismiga alohida urg‘u berilgan. Xivadan tashqarida jadidchilik harakati haqida ko'plab tadqiqotlar
mavjud bo'lsada, Buxoro va Xivada mavjud xonlik va amirlik ma'muriyatlariga qarshi siyosiy
harakatga aylangan jadidlar harakati sho'rolarning salbiy ta'siri va vasiyligiga qaramay, yangi
tashkil etilgan Buxoro va Xorazm respublikalarida konstitutsiyaviy boshqaruvni e'lon qilishga
muvaffaq bo'ldi.
Bu jumhuriyatlarda konstitutsiyaviy asosda ishlab chiqilgan demokratik boshqaruv
Turkiston geografiyasining demokratiya nuqtai nazaridan jahon andozalariga yetishi uchun
pog‘ona bo‘lishi mumkin edi. Biroq jadidchilik harakatining siyosiylashuv jarayoniga aralashgan
ISSN:
2181-3906
2024
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 3 / ISSUE 3 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
287
sotsializm g‘oyasi va sovet omili demokratlashtirish nomi bilan boshlang‘ich bosqichida bo‘lgan
bu harakatni izdan chiqardi. Bu jarayonda bu respublikalar Sovet Ittifoqi tarkibiga kiritildi va
jadidchilarning aksariyati sovet ma'muriyati tomonidan yo'q qilindi. Bunday salbiy holatga
qaramay, Sovet davrida olib borilgan tadqiqotlarda sovet ta'siri ijobiy baholandi.
Biroq 1934-1938 yillardagi Katta Terror (Repressiya) yillarida Stalin kommunistik
partiyaga qo‘shilgan minglab mahalliy kadrlarni turli sabablarga ko‘ra jadidchi millatchilar safidan
chiqarib yubordi, ularni qonundandan og‘ishda aybladi. Garchi Stalin davrida o'ldirilgan jadidchi
ziyolilarning bir qismi Xrushchev davrida oqlangan bo'lsada, jamiyatni intellektual hayotda
yetakchilik qiladigan ziyoli qatlam asosan yo'q qilindi. Shuningdek, sovet davrida Sh. Inayetov,
G. Nepesov, N. X. Kalenderov kabi tarixchilar asarlarida umumiy Turkistondagi jadidchilikni,
shuningdek, Yosh buxoroliklar va Yosh xivalik harakatini mahalliy burjua harakati sifatida,
xalqdan ajralgan, bir tomonlama hukmronlik ostida ko‘rsatishga harakat qilingan.
Jadidchilarning siyosiy g‘oyalari haqida sovet davri adiblaridan biri bo‘lmish
Babaxo‘jayev shunday deydi: 20-asr boshlarida Rossiyada burjua millatchilik harakati jadidchilik
nomini oldi. Panturkizm va panislamizm maqsadlariga qaratilgan sedidizm. Bunday munosabat
faqat sovet davri bilan chegaralanib qolmadi. Sovet Ittifoqidan oldingi Rossiya hukumati,
shuningdek, rus turklari orasidagi har qanday ilg'or harakatni milliy, diniy yoki madaniy
panislomistik deb atagan. U bu harakatlarga ergashdi, ularni jinoiy javobgarlikka tortdi va ularni
kurash nishoni deb bildi.
Bunday munosabatning sababi, Rossiya musulmonlari orasida rivojlanish va taraqqiyotga
imkon beradigan fikriy harakatlar, oxir-oqibatda Rossiya gegemonligidan qutulishni maqsad
qilgan siyosiy harakatga aylanish salohiyatiga ega edi. Adeep Xolid jadidchilarning siyosiy
tushunchasi haqida quyidagi fikrlardan foydalanadi: ...Jadidchilik tushunchasini oddiy
“panturkizm” yoki “panislomizm” emas, balki etnik kelib chiqishi bilan “mahalliy musulmon
millatchiligi” deb tushunish mumkin.
Bu harakatdagi milliy va diniy xususiyatlar doimo bahs mavzusi bo'lib. Turkistonning
Rossiya tomonidan bosib olinishi davrida Xiva xonligi Buxoro va Qo‘qonga nisbatan ishg‘olga
nisbatan chidamliroq pozitsiya ko‘rsatdi. 1717 yilda yuborilgan ekspeditsiyaning Xiva xonligi
tomonidan vayron qilingani ruslar xotirasida chuqur iz qoldirdi. Bu voqea Rossiyaning xalqaro
siyosiy maydonda buyuk davlat sifatida qabul qilina boshlagan Pyotr I hukmronligi davriga to‘g‘ri
kelgani rus-xiva munosabatlarida burilish nuqtasi bo‘lishiga sabab bo‘ldi.
Bu voqeaga tayinlangan Aleksandr Bekovich Cherkaskiy o‘zining taklifiga binoan 3500
askar bilan Xiva shahriga kirishga muvaffaq bo‘ldi; Biroq, Xiva xoni Sher G'ozixon (1715-1727)
rus askarlarini uylarga taqsimlashni taklif qildi va ular tarqatilgan uylarda barcha rus askarlarini,
shu jumladan Cherkaskiyni ham yo'q qilishni ta'minladi. Ruslar 122 yildan so'ng, o'zlarining
bosqinchilik harakatlarini qayta boshlashga muvaffaq bo'ldilar. Xiva xonligi tarixidagi eng muhim
tanaffus 1873 yilda sodir bo'ldi.
Chunki Girshfeld, M.N.Galkin va V.Labocheskiylarning tadqiqotlariga asoslanib, ular
Xiva xonligi aholisini 400-900 ming kishi, yer maydonini esa 62237,2 kv.km Arxiv hujjatlariga
ko'ra, 1910-yillarda mamlakat aholisi taxminan 1 million 200 ming kishini tashkil etgan.
M.Y.Yo‘ldashevdan Q.Rahmonov yetkazgan ma’lumotlarga ko‘ra, Xiva xonligi aholisi 800 ming
kishi bo‘lib, aholining 64,7 foizi o‘zbeklar, 26,8 foizi turkmanlar, 3,8 foizi qoraqalpoqlar, 3,4 foizi
ISSN:
2181-3906
2024
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 3 / ISSUE 3 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
288
qozoqlar. boshqa xalqlar 21 % ni tashkil etgan. Respublika hududi va aholisi haqida aniq
ma'lumotlar yo'q.
Xiva xonligining aholisi va sur'atlari haqida manbalarda turli raqamlar keltirilgan. Shu
sababli Xorazm tarixining 19-asr oxiri 20-asr boshlarini qamrab olgan davri ustida ish olib
boruvchilar; Rus qo'shinlari 1873-yil 29-mayda Xiva shahriga kirib, uzoq yillar davom etgan
loyihani yakunlab, Xiva xonligini Rossiyaga bog'ladilar. O'sha yilning 12 avgustida Kaufman va
Said Muhammad Rahim Xon II. Ikki davlat o'rtasida imzolangan shartnomasi bilan Xivada to'liq
mustamlakachilik tartibi o'rnatildi.
Mamlakatni boshqarish xonga topshirilgan bo'lsada, Xiva xonlari rus imperatorlarining
sodiq xizmatkorlariga aylantirildi. Xiva xonligiga Rossiyaning ruxsatisiz boshqa davlatlar bilan
aloqa o‘rnatish taqiqlangan edi. Bir tomondan og'ir urush tovonlari xalq zimmasiga soliq yukini
oshirayotgan edi. Ichki ishlarda erkin, tashqi ishlarda esa Rossiyaga qaram bo'lgan Xivada
an'anaviy davlatchilik tushunchasi Rossiya tomonidan davom ettirildi. Rossiyadagi podshoh
tuzumi Xivada podshoh tuzumining davom etishini ta'minlagan bo'lsada, Rossiyada sodir
bo'layotgan voqea va o'zgarishlar yarim mustaqil Xivaga bevosita ta'sir ko'rsatdi.
Xiva xonligi 1873-yildan boshlab Rossiyaga tobe bo'lganidan so'ng to u to'xtamaguncha
uni Said Muhammad Rahimxon II (1864-1910), Isfendiyorxon (1910-1918) va Said Abdullaxon
(1818-1920) ismli uch hukmdor boshqargan. Xiva xonligi taqdirini belgilab bergan ijtimoiy-
madaniy voqealar rivojlangan bu davrda Rossiyada sodir bo‘lgan har bir siyosiy voqea Xiva
xonligiga ham chuqur ta’sir ko‘rsatdi.
Markazi Rossiya bo'lgan Xiva xonligining 1920-yilgacha, ya'ni Xiva xonligi parchalangan
sanagacha ta'sir qilgan muhim voqealar 1905 va 1917 yillarda sodir bo'lgan inqiloblardir. 1905-
yilda Rossiyada boshlangan siyosiy harakatlar birinchi jahon urushi davrida fevral va oktyabr
inqilobiga sabab bo'lgach, chor tuzumi boshqargan Xiva xonligi ham bu siyosiy o'zgarishlardan
o'z ulushini oldi.
Xulosa
Turkiston xalqining haqli va insonparvar talablarini bildiruvchi ziyolilar harakati sifatida
xalq vijdoniga qanday ta’sir ko‘rsatishini, uning siyosiy harakatga aylanish imkoniyatlarini
hisobga olgan Sovet ma’muriyati Turkiston geografiyasida bu g‘oyani obro‘sizlantirishga harakat
qildi. Biroq har qancha sa'y-harakatlarga qaramay, bu harakat va uning vakillari Sovetlar
parchalanganidan keyin vujudga kelgan mustaqil turk respublikalarida qo'llab-quvvatlandi. Vaqt
o‘tishi va sho‘ro ma’muriyati olib kelgan vayronagarchiliklarga qaramay, jadidchilikning bugungi
Turkistonda o‘z bag‘riga olishi bu g‘oyaning yaqin Turkiston tarixi va ma’rifiy hayotidagi muhim
ulushidan kelib chiqadi.
REFERENCES
1.
Andican, Ahat, Turkiston tashqarisida kurash, Sedidizmdan Mustaqillikka, Emre nashrlari,
Istanbul 2003
2.
Bekker, Seymur, Rossiyaning Markaziy Osiyodagi protektoratlari (Buxoro va Xiva, 1865-
1924, RoutledgeKurzon, Nyu-York 2004 yil
3.
Dalimov, Ulug'bek, Turkistonda Cedit Mektepleri, Universitit Publications, Toshkent 2006
ISSN:
2181-3906
2024
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 3 / ISSUE 3 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
289
4.
Kanlidere, Ahmet, “Sovet va turk tarixshunosligida rus musulmonlarining fikrlash tarixi”,
Turkshunoslik adabiyoti jurnali, 2-jild, 1-son, (2004), 149-181-bet
5.
Matkarimova, Nezaket Maqsudovna, Xorazmdagi demokratik harakatlar tarixi, 1900-
1924, Urganch davlat universitetida tarix fanlari magistri ilmiy darajasini olish uchun
dissertetya, Urganch 2002 yil.
6.
Sadikov, A., Hive Halk Revolitsiyesining Galabesi, O'zbekiston SSR Fan Nashriyati,
Toshkent 1967
7.
Toshpo’latova, S. (2024). ETHNOLINGUISTICS OF ETHNOLOGIES OF
BUKHARA. Modern Science and Research, 3(2), 1004–1011. Retrieved from
https://inlibrary.uz/index.php/science-research/article/view/29523
8.
Toshpo’latova, S. (2024). ETHNOLINGUISTICS. Modern Science and Research, 3(2),
500–507.
Retrieved
from
https://inlibrary.uz/index.php/science-
9.
Toshpo’latova, S. (2024). RELIGIOUS ANTHROPOLOGY. Modern Science and
Research, 3(1),
504–510.
Retrieved
from
https://inlibrary.uz/index.php/science-
10.
Shakhnoza Shuhratovna, T. (2023). M. S. ANDREYEV’S WAY OF LIFE. American
Journal of Language, Literacy and Learning in STEM Education (2993-2769), 1(10), 655–
659. Retrieved from https://grnjournal.us/index.php/STEM/article/view/2280
11.
Toshpolatova Shakhnoza Shuhratovna. (2023). ETHNOLOGICAL ANALYSIS OF
NATIONAL COSTUMES AND RITUALS OF TAJIKS IN THE WORKS OF M. S.
ANDREYEV. International Journal Of History And Political Sciences, 3(12), 42–47.
https://doi.org/10.37547/ijhps/Volume03Issue12-08
12.
Toshpo’latova , S. (2023). M. S. ANDREYEV-SCIENTIFIC CAREER. Modern Science
and Research, 2(12), 801–807. Retrieved from
https://inlibrary.uz/index.php/science-
13.
Sh.Sh.Toshpo‘latova, & I.N.Naimov. (2023). M.S. ANDREYEV – O’RTA OSIYO
XALQLARI ETNOGRAFIYASINING YIRIK OLIMI. Innovations in Technology and
Science
Education, 2(8),
1214–1222.
Retrieved
from
https://humoscience.com/index.php/itse/article/view/698
14.
Toshpulatova Shakhnoza Shuhratovna. (2023). ETYMOLOGY OF TAJIK MARRIAGE
CEREMONY. International Journal Of History And Political Sciences, 3(11), 17–23.
https://doi.org/10.37547/ijhps/Volume03Issue11-05
15.
Toshpo‘latova , S. S. (2023). TOJIKLAR MILLIY KIYIM-KECHAKLARI VA
“BESHMORAK” MAROSIMINING ETNOLOGIK TAHLILI. SCHOLAR, 1(28), 395–
401. Retrieved from
https://researchedu.org/index.php/openscholar/article/view/5071
16.
Naimov, I. & Toshpo‘latova, S. . (2023). MARRIAGE CEREMONY OF TAJIKS IN THE
WORK OF MIKHAIL STEPANOVICH ANDREYEV “TADJIKI DOLINI
KHUF”. International Journal of Intellectual Cultural Heritage, 3(1), 12–16. Retrieved
from
https://ihm.iscience.uz/index.php/ijich/article/view/205
17.
Toshpo’latova, S. (2023). ETHNOLOGICAL ANALYSIS OF CALENDRICAL
CALCULATION AND LENGTH MEASUREMENTS OF KHUF VALLEY TAJIKS IN
ISSN:
2181-3906
2024
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 3 / ISSUE 3 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
290
THE RESEARCHES OF M.S. ANDREYEV. Modern Science and Research, 2(10), 291–
299. Retrieved from
https://inlibrary.uz/index.php/science-research/article/view/25092
18.
Toshpo’latova, S. & Ashurova, G. (2023). THE HISTORY AND DESCRIPTION OF THE
WORK OF M. S. ANDREYEV - "ARK BUKHARI". Modern Science and Research, 2(9),
404–409.
Retrieved
from
https://inlibrary.uz/index.php/science-
19.
Toshpo’latova, S. (2023). A STUDY OF THE WEDDING CEREMONY OF THE
TAJIKS OF AFGHANISTAN. Modern Science and Research, 2(9), 84–89. Retrieved
from
https://inlibrary.uz/index.php/science-research/article/view/23903
