ISSN:
2181-3906
2023
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 2 / ISSUE 12 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
690
ҲАКАМЛАР БЎЙИЧА ТУШУНЧА, ҲАКАМЛАРНИНГ СПОРТДАГИ ЎРНИ
ВА УЛАРНИНГ РИВОЖЛАНИШИ
Бекназаров З.Қ.
ЎзДЖТСУ
Аннотация.
Мазкур мақолада футбол хакамлигини тарихи ва уларнинг харакат
фаолиятларига оид манбаларни умумлаштиришга қаратилган воситалар хақида
маълумотлар ёритиб берилган.
Калит сўзлар:
хакам, футбол, тўп, спорт, қарор, техника.
UNDERSTANDING OF REFEREES, THE ROLE OF REFEREES IN SPORTS
AND THEIR DEVELOPMENT
Abstract.
In this article, information about tools aimed at summarizing sources related to
the history of football refereeing and their activities is highlighted.
Key words:
referee, football, ball, sport, decision, technique.
ПОНИМАНИЕ СУДЕЙ, РОЛИ СУДЕЙ В СПОРТЕ И ИХ РАЗВИТИЯ
Аннотация.
В данной статье выделена информация о инструментах,
направленных на обобщение источников, связанных с историей футбольного судейства и
их деятельности.
Ключевые слова:
судья, футбол, мяч, вид спорта, решение, техника.
Ўзбекистон
Республикаси
Президентининг
оммавийфутболни
келгусида
ривожлантириш мақсадида “Ўзбекистонда футболни ривожлантиришни мутлақо янги
босқичга олиб чиқиш чора-тадбирлари тўғрисида”ги 2019-йил 4-декабрдаги ПФ-5887-сон
Фармони ижросини таъминлаш ҳамда футбол соҳасини ривожлантириш, Ўзбекистон
Республикаси Президентининг 2023-йил 7 апрелдаги ПҚ-115сон «Ўзбекистонда оммавий
ва профессионал футболни ҳар томонлама ривожлантиришнинг қўшимча
чора-
тадбирлари тўғрисидаги» қарорининг
чиқарилиши, Ўзбекистон футболининг янада
ривожланишида катта аҳамият касб этмоқда,футбол клублари фаолиятининг
самарадорлигини ошириш мақсадида, ўзбекистон футболнинг янада ривожланишида
катта ахамият касб этди.
Спортнинг ҳар бир турида муайян қоидалар мавжуд бўлиб, ҳакамлар уларга мос
равишда спортчиларнинг кураш олиб бориш, харакатларига бахо бериб, натижа асосида
ғолибни аниқлашади. Спорт мусобақаларида иштирок этувчи спортчилар томонидан ана
шу қоидаларга риоя қилиниши спорт ҳакамлари томонидан кузатилади. Спортнинг айрим
турларида спортчи томонидан кўрсатилган натижаларни белгилашда имкон қадар
аниқликка эришиш ва уларнинг харакатларини объектив бахолаш мақсадида замонавий
техник воситалардан фойдаланилади. Ҳозирда дэярли барча чемпионат ва мусобақаларда
(ВАР) “Видео Ассистант Рэфереэ” тизимидан фойдаланилмоқда.Ва бу қулайликлар
ҳакамлар учун ўйинда анча енгилликлар яратмоқда. Бироқ, спорт сохасида тараққиётнинг
шиддатли кечишига қарамасдан, бугунги кунда бир қатор спорт турларида
спортчиларнинг харакатларини, фақат ҳакамларнинг обэктив қарорлари орқали бахолаш
мумкин.
ISSN:
2181-3906
2023
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 2 / ISSUE 12 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
691
Тадқиқотнинг мақсади:
Хакамлик фаолиятига оид илмий манбалардаги
махълумотларни умумлаштириш.
Тадқиқотнинг вазифалари:
-
Мусобақа
шароитида
хакамларнинг
харакатланиш
фаолияти
бўйича
маълумотларни тахлил килиш;
- Ҳакамларнинг жисмоний тайёргарлик даражасини аниқлаш усуллари.
Футбол спорт турида ҳам ҳакамларнинг қарорлари мухим хисобланадиган
ўйинлардандир. Футбол тараққиётининг ҳозирги босқичида ўйин шиддати ўсиб боряпти,
бу ўйинчидан, энг аввало, кутилмаганда ўзгарадиган вазият, чегараланган вақт ва макон
шароитида техник-тактик усулларни тез ва самарали бажара билишни талаб этади. Футбол
ўйини миллионлар ўйини хисобланади ва жуда кўплаб мухлисларга эга. Жисмоний тарбия
ижтимоий ходиса сифатида инсоният тарихида доим мухим ўринни эгаллаб келган.
Ижтимоий муносабатлар ўзгаришига мос равишда жисмоний тарбиянинг мохияти ва
хусусиятлари ҳам ўзгариб борган. Жисмоний тарбиянинг ривожланишида, хозирги кунга
келиб, дунёнинг барча спортчилари учун жуда ҳам ахамиятли бўлиб қолган "Олимпиа"
харакати мухим ўрин касиб этади. Инсонни тарбиялашдаги энг мухим омиллардан бири
бўлган, инсонлар хаётининг хиссиётларга бой бўлишига сабабчи бўлувчи, уларнинг
характери ва иродасини шакллантиришда ёрдам берувчи спортнинг ривожланиши жамият
хаёти учун катта ютуқ саналади(12,15,18).
Спортнинг ривожланиши ва спорт мусобақаларининг эволюсияси ҳакамлар
институтини яратишдек ижтимоий зарурат юзага келишига сабаб бўлди. Бугунги кунда
"мусобақалардаги ҳакамлик" деган тушунча анча серқирра бўлиб, унинг таркибида
қуйидагилар мавжуд: ҳакамлар Умумий
тайёргарликни ошириш мақсадида
қўлланиладиган кўпгига машқлар организмга ҳар томонлама таъсир кўрсатишни,
жумладан, баланд-паст жойларда узоқ муддат югуриш кўпроқ чидамлиликни, қисқа
масофаларда жадал югуриш тезликни ривожлантиришга, гимнастик машқлар
чаққонликни ўстиришга қаратилишни эътироф этишади, уларни тайёрлаш тизими,
мусобақа қоидалари ва этика меъёрларини ишлаб чиқувчи мутахассислар,
мусобақаларнинг ташкилотчилари, низоли вазиятларни хал қилиб берувчи турли қўмита
ва комиссиялар, ҳакамларнинг профессионал уюшмалари.
Мусобақаларнинг ташкилотчилари, низоли вазиятларни ҳал қилиб берувчи турли
қўмита ва комиссиялар, ҳакамларнинг профессионал уюшмалари ғолибларини
аниқлашнинг умумий тамойилларини ишлаб чиқувчи мутахассислар (13,18,20) Спорт
мусобақаларидаги ҳакамликнинг шаклланиш жараёнида даставвал рақибларнинг ўзлари
ҳакамлик қилишган, кейинчалик бу функцияни томошабинлар бажаришган ва ниҳоят
спорт ҳакамлари пайдо бўлганлар. Қадим замонларда мусобақаларга ҳакамлик қилиш
айрим одамлар ёки гурухларнинг муайян идрок мэъёрлари асосида амалга оширилган.
Кейинчалик ҳакамлик қилувчилар тоифаси юзага келди, шуни таъкидлаб ўтиш зарурки,
одатда, бу вазифани юқори ижтимоий мақомга эга бўлган одамлар бажарар эдилар. Ана
шунинг учун хам хозирги кунда ҳакамлик қилиш шарафли ва обрўли хисобланади.
Тарихшунослар аксарияти ҳакамлик институтининг шаклланиши Қадимги олимпиада
ўйинларининг вужудга келиши ва ривожланиши билан боғланади.
ISSN:
2181-3906
2023
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 2 / ISSUE 12 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
692
Ўша даврда ҳакамлик пассив бўлиб, ҳакамлар мусобақа жараёнига бевосита таъсир
кўрсата олмас эдилар. Хозирги кунда ҳакамликдаги фаоллик, мусобақани бошқаришдаги
ваколат доирасининг кенглиги катта ахамият эга бўлмоқда. Улар спортчилар фаолиятини,
спорт мусобақасининг муайян қоидаларига риоя қилишини назорат қиладилар. Ҳакамлик
институтининг ривожланиш жараёнида унинг функциялари хам шаклланиб борди.
Бугунги кунга келиб ана шундай функциялардан бири бу мусобақа ғолибини ва бошқа
иштирокчиларнинг эгаллаган ўринларини аниқлашдир.
Шунинг учун спортнинг баъзи турларида нафақат кўрсатилган натижаларни. Балки
мусобақа жараёнини тўлиқлигича бахолаш зарур бўлади, Шунинг учун хам якуний
ҳукмни ҳакамлар чиқарадиган ва эълон қиладиган спорт турларида, масалан, бокс, спорт
ва бадиий гимнастикаси, акробатика, сувга сакраш, батутда сакраш, фигурали учиш ва
спорт ўйинларининг барчасида спортчилар ҳакамларнинг нохолисликларидан кўп азият
чекадилар. Мутахасислар фикрича спортнинг аксарият турларида ҳакамларнинг иштирок
этиши шарт эмас.
У монитор экранларида боксчиларнинг курашини кузатадиган, тахлил қиладиган,
берилаётган зарбаларни хисоблайдиган ва уларнинг якуний суммасини чиқарадиган ёки
фигурали учишда спортчи техникасидаги барча кўз илғамас камчиликларни хисобга
оладиган кейинчалик эса мусиқа ва дастур хамоханглигини бахолаб якуний натижаларни
эълон қилиш имкониятига эга компютер дастурини ишлаб чиқиш керак деб таъкидлайди.
Олимлар фикрича, спорт мусобақалардаги натижаларга ишлов беришнинг хозирги
кунда қабул қилинган услубияти зарур бўлган тезкорликка эга бўлмаган ва йўл
қўйиладиган хатоларнинг мавжудлиги сабабли замонавий спорт талабларига жавоб бера
олмайди.
Футболда ҳакамлик эволютсиясига разм соладиган бўлсак, у холда “ФИФА”
фаолиятидаги асосий йўналишларига эътиборимизни қаратишимиз зарур бўлади: аксарият
холларда бахсларга сабаб бўлувчи вазиятлардан четроқда бўлишга интилиш: Футболдаги
субъективлардан холи бўлишга интилиш: Футбол ўйининг томошабоблик даражаси
юқорироқ бўлиши учун йўл қўйилган "хато" ўйиннинг боришига таъсир кўрсатмайдиган
вазиятларда ҳакам хуштаги чалиниши иложи борича камайтириш: Бу ўйин қоидаларига
киритилган бир қатор ўзгартиршлар мисолида тасдиқланаяпти(23,27,32,36).
Кейинчалик ҳакамлик қилувчилар тоифаси юзага келди, шуни таъкидлаш зарурки,
одатда, бу вазифани юқори ижтимоий мақомга эга бўлган одамлар бажарар эдилар. Ана
шунинг учун ҳам хозирги кунда ҳакамлик қилиш шарафли ва обрўли хисобланади.
Хозирги кунда ҳакамликдаги фаоллик, мусобақани бошқаришдаги ваколат
доирасининг кенглиги катта ахамиятга эга бўлмоқда. Улар спортcҳилар фаолиятини,
спорт мусобақасининг муайян қоидаларига риоя қилинишини назорат киладилар.
Халқ хўжалиги ривожланишининг замонавий шароитларда ишлаб чиқаришнинг
механизатсиялашган ва авотматлашган комплекслари тадбиқ этилишини, электрон-
хисоблаш машиналарининг кенг қўлланилиши тақазо қилади. Ижтимоий ишлаб
чиқаришнинг барча тармоқларида меҳнат қилувчи ишчилар, илм-фан ва маданият
сохасида фаолият кўрсатувчи ходимларнинг профессионал тайёргарлигида янги сифат
ўзгаришлар содир боълди. Бунда умумтаълим ва касб-ҳунар ўқув муассасаларининг
ISSN:
2181-3906
2023
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 2 / ISSUE 12 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
693
ахамияти - ҳакамлар тайёрлаш жараёнини тартибга солувчи мақсадли йўналиш сифатида
намоён бўлувчи футбол ҳакамининг кўп ўлчамли моделининг тузилиши ва мазмуни;
- ҳакамлар тайёрлашнинг ташкилий-мазмуний жихатлари;
-ҳакамлар тайёрлашнинг бошлангъич босқичи бўйича ишлаб чиқилган ўқув
режасининг татбиқ этилиши ҳакамлар тайёргарлигининг мўлжалланган модел даражасига
етказилишини таъминлайди(23,27,32,36).
Ана шунинг учун ҳам ёшларни хаётга, фаол меҳнат қилишга, касбни тўғри
танлашга тайёрлаш энг мухим масала хисобланади.
REFERENCES
1. Ўзбекистон Республикаси Президенти Ш.М.Мирзиёевнинг 2019 йил 4 декабрдаги
“Ўзбекистонда футболни ривожлантиришни мутлақо янги босқичга олиб чиқиш
чора-тадбирлари тўғрисида”ги ПФ-5887-сонли фармони. Халқ сўзи газетаси.6-
декабр 252-сон.
2. Будогосский, А. Д. Проблемы взаимоотношений судьи сучастниками матча и ее
взаимосвязь с качеством арбитража в футболе / А. Д. Будогосский // Теория и
практика футбола. - 2004. - №1. - С.16-20.
3. Мяконьков В.Б. Психологическая подготовка судей. - Офици¬альный сайт
Коллегии футбольных арбитров: www.
4. Мяконьков В.Б., Николаев А.Н. Профессионально важные качест¬ва судей
премьер-лиги по футболу и методики их изучения // Теория и прак¬тика
физической культуры. - 2003. - №7. - С. 23-26.
5. Соловьев, М.М. Мониторинг двигательной деятельности футбольных арбитров
различной квалификации / М.М. Соловьев, А.В. Масленников // Лёгкая атлетика: сб.
научно-методических трудов; НГУ им. П.Ф. Лесгафта, Санкт-Петербург. -
СПб.:[б.и.], 2016. - C. 117-121.
6. Қутлимуратов И.Х. Чидамкорликни устувор ривожлантириш асосида футбол
ҳакамларининг махсус жисмоний тайёргарлигини такомиллаштириш. монография.
Чирчиқ. 2023.- с.
