ISSN:
2181-3906
2023
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 2 / ISSUE 6 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
1236
MONOLOGIK NUTQ TIPLARI HAQIDA
A.Dadajonov
FarDu o‘qituvchisi.
https://doi.org/10.5281/zenodo.8081132
Annotatsiya.
Maqolada monologik nutq turlari, rivoya, tasvir, muhokama nutqlari va
uning o‘ziga xos xususiyatlari yoritib berilgan. Bu boradagi tilshunos olimlar fikri
umumlashtirilgan hamda ana shu nazariy qarashlar asosida nutq tiplarining o‘ziga xos belgilar
aniqlangan.
Kalit so‘z va iboralar:
monologik nutq, nutq tipi, tasvir, rivoya, muhokama, tafakkur, til,
so‘zlovchi niyati, fikrlash jarayoni, nutqiy jarayon, sabab-oqibat munosbati, fikrlashning struktur
birligi, mantiqiy birlik, hukm, xulosa.
ABOUT MONOLOGICAL TYPES OF SPEECH
Abstract.
The article highlights the types of monological speech, narration, image,
discussion speeches and its peculiarities. The opinion of linguistic scientists in this regard has
been generalized, and on the basis of these theoretical views, specific signs of speech types have
been identified.
Key words and phrases:
monological speech, speech type, image, narrative, discussion,
contemplation, language, speaker intention, thought process, speech process, cause-and-effect
correspondence, structural unity of thinking, logical unity, judgment, conclusion.
О ТИПАХ МОНОЛОГИЧЕСКОЙ РЕЧИ
Аннотация.
B статье рассматриваются виды монологической речи,
повествовательная, образная, дискуссионная речь и ее специфика. На основе этих
теоретических взглядов были обобщены взгляды лингвистов и определены специфические
признаки типов речи.
Ключевые слова и фразы:
монологическая речь, тип речи, образ, повествование,
обсуждение, мышление, язык, намерение говорящего, мыслительный процесс, речевой
процесс, причинно-следственная связь, структурное единство мышления, логическое
единство, суждение, умозаключение.
Insonlar o‘zaro munosabatga kirishar ekan, o‘z fikrlarini avvaldan o‘ylangan ma’lum bir
shaklda bayon etadi. Bunday forma dastavval gap shaklida ko‘rinadi. Biroq aloqa-aralashuv gap
doirasi bilan chegaralanmaydi. Chunki inson fikrini, xohish-istagini, maqsadini gapdan ko‘ra
yuqori birlikda ifodalaydi. Tafakkurda ro‘y bergan fikriy jarayon tilda ma’lum bir qolipda o‘z
aksini topadi. Ana shunday forma – qolip vazifasini monologik nutq tiplari bajaradi.
Monologik nutq tiplari mazmun-vazifa jihatdan uchga bo‘linishi va ular tasvir, rivoya,
muhokamadan iborat ekanligi ilmiy adabiyotlarda e’tirof etilsa ham, biroq ular o‘rtasidagi farqli
va o‘xshash tomonlari har doim ham to‘g’ri ajratilmaydi. Shuning uchun nutq tiplarining o‘xshash
va farqli tomonlarini ko‘rsatish monolgik nutq tiplarini aniq tasavvur qilishga yordam beradi.
Nutqning uchta asosiy turini ajratish odatiy holdir: tasvir, rivoya va muhokama yuritish.
Rivoya - bu o‘z vaqtida sodir bo‘lgan voqea, harakat, hodisa haqida hikoya, xabar.
Qalin daraxtlarga burkangan kotta hovlining etak tarafidan yangigina shuvoqdan chiqqan
uy-dahliz, oldi ayvon. Hovli o‘rtasida atrofidan suv aylanib o‘tadigan supa. Ariq bo‘yida
rayhonlar qulf urib yashnab turibdi. Suvi qochib qoqiga aynana boshlagan suxan o‘rib tagi bilan
ISSN:
2181-3906
2023
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 2 / ISSUE 6 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
1237
bitta bo‘lib to‘kilgan. Jannat to‘kilgan o‘ziklarni terib laganga solyapti. Supa ustida pashshaxona
ichida Tursunboy barq urib uxlab yotibdi. Tut tagidagi chogroq so‘riga nonushta tayorlangan.
Oshxona oldida sariq samovar parillab qaynab turibdi.
(Said Ahmad, “Ufq”)
Rivoyada siz odatda harakatning joyi va vaqtini, xarakterini, sodir bo‘layotgan
voqealarning xronologik ketma-ketligini aniqlashingiz mumkin. Bu nima bo‘lganligi haqida
hikoya. Rivoya o‘tgan zamonda mukammal fe'llarni ishlatish bilan tavsiflanadi (garchi shart
bo‘lmasa ham).
Ushbu parchada shu narsa ko‘rinadiki voqealar ketmaketligada joylashtiriladi va bu rivoya
matni qoidalariga to‘la amal qilingan hisoblanadi. Ya’ni voqealar bola tomonidan ketma-ketlikda
bayon qilingan.
Tasvir - bu nutq turi, uning yordamida obekt yoki voqea hodisasi uning doimiy yoki bir
vaqtning o‘zida mavjud bo‘lgan belgilarini yoki harakatlarini ro‘yxatlash orqali tasvirlanadi.
Dadamlarning mahkamasi ulkan savdogar qurgan va endilikda partiya qoʻmitasi
joylashgan koʻrkam binoning shundoq biqiniga joylashgan edi. Men borganimda dadamlar ham
idoradan chiqqan ekanlar. Meni uzoqdan koʻrib darvoza oldida toʻxtadilar. Dadamlar toʻladan
kelgan, novcha, qirraburun, oʻsha davrda rasm boʻlgan toʻmtoq moʻylovli, xushqad, salobatli
kishi edilar. Egnidagi libosi hozir xotiramda yoʻq, agar yanglishmasam oʻsha mahalda Stalinga
taqlidan kiyiladigan koʻkrak choʻntakli yashil kostyum va galife shim kiygan, oyoqlarida ham
oʻsha zamonlarda rasm boʻlgan gʻarch-gʻurch xrom etik.
(Odil Yoqubov. “Muzqaymoq”)
Ushbu parcha qahramonning tashqi qiyofasini tasvirlaydi. Bu tavsif.
Tavsifni bayon qilish bilan taqqoslash mumkin, chunki tavsif - bu voqelikning statik surati,
bayonda esa voqealar dinamikasi haqida hikoya qilinadi.
Ko‘pincha, xarakterning tashqi ko‘rinishi yoki shaxsiy fazilatlari, landshaft, ichki makon,
harakat joyi va vaqti (masalan, shahar va davr) tasvirlangan.
Muhokama -
bu nutq mavzu bo‘yicha bildirilgan fikrlardan iborat bo‘ladi.
Bunday matn
so‘zlovchining nuqtayi nazarini belgilaydi va shu nuqtayi nazarga qarshli yoki unga qarshi
dalillarni keltirib chiqaradi.
Muhokama muallif yoki qahramonlarning nuqtayi nazarini ifodalaydi, voqea yoki
hodisalarning sabab-oqibat munosabatlarini, har qanday fikrni asoslash, isbotlash yoki rad etishni
belgilaydi. Ko‘pincha mulohaza xulosa bilan yakunlanadi.
Ushbu parchada rivoyat shaklidagi matndan tashkil topgan bo‘lib, matn boshida voqea-
hodisalar ketma-ketlikda berilib. Har bir qatorda sabab natija oqibatlari keltirilmoqda. Isbot
dalillar ham shu o‘rinda berilib, matnni muhokamaga mansub ekanligini belgilamoqda.
Davlat
ham ishbilarmon, ham hukmdordir. Lekin davlat hech qachon, hech kimga vafo qilmaydi. Men
umidni ixtiyor qilaman. Chunki umid hech qachon insonga xiyonat qilmaydi, undan ajralmaydi.
Butun jahon undan manfaatdor” – degan ekan. Biz ham o‘sha Taqdirning dono qiziga o‘xshab
Umidni tanlasak, adashmaymiz.
Manashu jumlalar orqali yuqoridagi fikrlarni isbotlash, yani,
Davlat ham ishbilarmon, ham hukmdordir-
bu muhokama mavzusi
. Lekin davlat hech qachon,
hech kimga vafo qilmaydi-
bu esa sabab oqibati.
. Biz ham o‘sha Taqdirning dono qiziga o‘xshab
Umidni tanlasak, adashmaymiz-
ushbu parchada esa xulos yaqqol ko‘zga tashlanadi. Bu
muhokama.
ISSN:
2181-3906
2023
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 2 / ISSUE 6 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
1238
Bir parcha matn va hatto bitta jumla bir vaqtning o‘zida bir nechta nutq turlarini o‘z ichiga
olishi mumkin. Lekin tilda tasvir va rivoya nutqi muhokma nutqida ancha keng tarqalgan.
Muhokama - bu og’zaki taqdimot, fikrni tushuntirish va tasdiqlash. Fikrlash fikrlar,
g‘oyalar rivojlanishini anglatadi va albatta, mavzu obyekti haqida yangi bilimlarni egallashga olib
kelishi kerak, chunki mulohaza qilishning maqsadi atrofdagi dunyo haqidagi bilimlarni
chuqurlashtirishdir.
REFERENCES
1.
Hojiyev A. Tilshunoslik terminlarining izohli lug’ati. – Toshkent: Davlat ilmiy nashriyoti,
2002.
2.
Hojiyev A., Nurmonov A. Hozirgi о‘zbek tili faol so‘zlarining izohli lug’ati. – Toshkent,
1989.
3.
Кожин А.Н., Крылова О.А., Одинцов В.В. Функциональные тыпи русской речи. –
Масква. 1982.
4.
Kuldashev, N., Parviz, A., & Avazbek, D. (2022). Fazli Namangani's “Majmuai Shoiron”
Review Zullisonayn Issue.
Spanish Journal of Innovation and Integrity
,
6
, 429-433.
5.
Xojaliyev, I., & Dadajonov, A. (2021). Muhokamaning so’zlashuv uslubiga xoslanishiga
doir.
Студенческий вестник
, (19-11), 15-16.
6.
Ҳожалиев, И. Т. (2021). Муҳокама нутқининг ўзига хос хусусиятлари.
Студенческий
вестник
, (7-3), 93-95.
7.
Kuldashev, N., Avazbek, D., & Parviz, A. (2022). Opinions of Our Ancestors on Language
and Speech Purity.
Journal of Ethics and Diversity in International Communication
,
2
(4),
10-16.
8.
Dadajonov, A. R., & Hojaliev, I. T. (2021). Muhokama nutqinging o'ziga xos xususiyatlari.
Studencheskiy vestnik.
9.
Kholmatov, D., & Dadajonov, A. Philosophical views and ideological scope of jaloliddin
rumi’s works.
Zbiór artykułów naukowych recenzowanych
,
162
.
10.
DADAJONOV, A. (2021). Concerning the lexical-semantic features of discussion
speech.
THEORETICAL & APPLIED SCIENCE Учредители: Теоретическая и
прикладная наука
,
12
, 378-382.
11.
Jo‘rayev, H., & Nabiyeva, N. N. qizi. (2023). ABDULLA QODIRIY IJODIDA IJTIMOIY
MUAMMOLARNING
IFODALANISHI.
Educational
Research
in
Universal
Sciences
,
2
(3), 1101–1103. Retrieved from
http://erus.uz/index.php/er/article/view/2528
12.
Odiljon o„g„li, U. D. (2023). ADABIY ASAR QAHRAMONI TALQINIDAGI O „ZIGA
XOSLIKLAR. IQRO JURNALI, 2(2), 777-785.
13.
Jo„rayev, H., & Аnvarova, D. (2022). Investitsiya, investitsion muhit, jozibadorlik,
investorlar huquqi, Investitsiya kodeksi, investitsion ombdusman, moliyalashtirish
manbalari, to „g „ridan-to „g „ri investitsiyalar, mahalliy investitsiya. RESEARCH AND
EDUCATION, 1(2), 329-332.
14.
Jo„rayev, H. A., & qizi Maxamadjonova, S. R. (2022). SHEKSPIR
TRAGEDIYALARIDA AFORIZMLAR. INTERNATIONAL СONFERENCE ON
LEARNING AND TEACHING, 1(7), 452-454.
ISSN:
2181-3906
2023
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 2 / ISSUE 6 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
1239
15.
Sayidolimov,
J.
B.
O.
G.
L.
(2023).
AGIOGRAFIK
OBRAZLARNING
MAZMUNMOHIYATIDAGI EVRILISHLAR. Oriental renaissance: Innovative,
educational, natural and social sciences, 3(3), 1318-1322
16.
Jo‘rayev, H., & Nuriddinova, M. (2023). TRADITIONALITY AND UNIQUENESS IN
FURQAT’S CREATION.
Modern Science and Research
,
2
(5), 831–842. Retrieved from
https://inlibrary.uz/index.php/science-research/article/view/20412
17.
.Dehkonova, M. S. (2020). OYBEK’S POETRY THROUGH ANALYSES OF
REPRESENTATIVES OF OYBEK STUDIES SCHOOL. Theoretical & Applied Science,
(2), 13-17.
18.
Dehqonova, Maxsuma, & Mirzagaliyeva, Umidaxon Baxtiyor Qizi (2022). ABDULLA
QAHHORNING HAJVIY XARAKTER YARATISH MAHORATI. International
scientific journal of Biruni, 1 (2), 234-240.
19.
Dehqonova, Maxsuma, & Qosimov, Iqboljon (2022). OYBEK DOSTONLARIDA
MAVZULAR XILMA-XILLIGI VA OBRAZLAR TASVIRI. International scientific
journal of Biruni, 1 (2), 317-322.
20.
Dehqonova, Maxsuma, & Abdurahimov, Muhammadrizo Xasanboy Ogli (2022). SAID
AHMADNING OBRAZ YARATISH MAHORATI "UFQ" ROMANI ASOSIDA.
International scientific journal of Biruni, 1 (2), 206-212.
21.
Dehqonova, Maxsuma, & Muxtorjonova, Zulxumor (2022). MUNAQQID OYBEK VA
O‘ZBEK ADABIY TANQIDCHILIGI. International scientific journal of Biruni, 1 (2),
310-316.
22.
Vosiljonov, A. (2022). Basic theoretical principles of corpus linguistics. Academicia
Globe: Inderscience Research, 3(2), 1-3.
23.
Vosiljonov, A. (2022). LINGVISTIK TАDQIQОTLАRDА KОRPUS О ‘RGАNISH
ОBYЕKTI SIFАTIDА. IJTIMOIY FANLARDA INNOVASIYA ONLAYN ILMIY
JURNALI, 2(11), 176-182.
24.
Vosiljonov,
A.
(2022).
PRAGMALINGVISTIKA
VA
UNING
TAHLILIY
SHAKLLANISH TARIXI. Science and innovation, 1(B8), 99-105.
25.
Vosiljonov, A. (2022). PRAGMALINGUISTICS AND THE HISTORY OF ITS
ANALYTICAL DEVELOPMENT. Science and Innovation, 1(8), 99-105.
26.
Vosiljonov, A., & Isaqova, X. (2023). EFFECTIVENESS OF MOTHER TONGUE
EDUCATION IN THE PRIMARY GRADES. International journal of advanced research
in education, technology and management, 2(2).
27.
KHALIMBOYEVA, F., & VOSILJONOV, A. (2023). MAKTABGACHA YOSHDAGI
BOLALAR
DIQQATINI
RIVOJLANTIRISH
MUAMMOSINI
NAZARIY
OʻRGANILISHI. Journal of Pedagogical and Psychological Studies, 1(5), 94-98.
