ISSN:
2181-3906
2023
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 2 / ISSUE 12 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
777
HUQUQIY ONG VA HUQUQIY MADANIYATNI YUKSALTIRISHDA HUQUQIY
TARBIYANING AHAMIYATI.
Mamedova Zarifa Xakimjonovna
Jizzax viloyati yuridik texnikumi o‘qituvchisi
Annotatsiya.
Ushbu maqolada huquqiy ong va huquqiy madaniyatni jamiyatimiz
aʼzolarining ongida shakllantirish va bu toʻgʻrisida tushunchaga ega boʻlishini taʼminlashda
huquqiy tarbiya muhim vosita ekanligi yoritilgan. Shuningdek, huquqiy davlatni shakllantirishda
ham, huquqiy ong, madaniyat va huquqiy tarbiyaning ahamiyati koʻrsatilgan.
Kalit so'zlar:
Madaniyat, huquq, adolat, axloq, qadriyat, qoida.
IMPORTANCE OF LEGAL EDUCATION IN RAISING LEGAL AWARENESS
AND LEGAL CULTURE.
Abstract.
This article explains that legal education is an important tool in forming legal
consciousness and legal culture in the minds of members of our society and ensuring that they
have an understanding of it. Also, the importance of legal awareness, culture and legal
education in the formation of a legal state is shown.
Keywords:
Culture, Law, Justice, Morals, Values, Rules
ЗНАЧЕНИЕ ПРАВОВОГО ОБРАЗОВАНИЯ В ПОВЫШЕНИИ ПРАВОВОГО
СОЗНАНИЯ И ПРАВОВОЙ КУЛЬТУРЫ.
Аннотация.
В данной статье объясняется, что юридическое образование
является важным инструментом формирования правового сознания и правовой культуры
в сознании членов нашего общества и обеспечения его понимания. Также показано
значение правосознания, культуры и правового образования в формировании правового
государства.
Ключевые слова:
Культура, Закон, Справедливость, Мораль, Ценности, Правила.
KIRISH.
“Har qanday jamiyat, davlat ma’lum adolatni himoya etuvchi, huquqiy qonunlar asosida
idora etiladigan,adolatsizlikka yo‘l qo‘yilmaydigan,qonun ustuvor bo’lgan adolatli jamiyat
ta’limotini yaratishga, uni rivojlantirishga katta hissa qo‘shadi”- degan buyuk mutafakkir Abu
Ali Ibn Sino. Hozirgi vaqtda O’zbekistonning shiddat bilan o’sib, tobora rivojlanib borayotgan
mamlakatga, inson, uning huquqlari, manfaat va erkinliklarini haqiqiy qadriyat deb biladigan
demokratik, ijtimoiy- siyosiy va fuqarolik institutlariga ega bo’lgan mustaqil va suveren davlatga
aylanishini ta’minlab bergan ko’plab hal qiluvchi omillarni misol qilib keltirish mumkin. .
O’zbekistonning mustaqil rivojlanish davrida nafaqat umume’tirof etilgan inson
huquqlari va erkinliklarining butun kompleksini qonuniy mustahkamlagan barqaror huquqiy
baza tashkil etildi, balki inson huquqlari sohasida inson huquqlari va erkinliklarini himoya
qilishga rioya etishni o’rnatuvchi tartib va mexanizmlar ham yaratildi. O‘zbekiston Respublikasi
Prezidentining “Jamiyatda huquqiy ong va huquqiy madaniyatni yuksaltirish tizimini tubdan
takomillashtirish to‘g‘risida”gi farmoni qabul qilindi.
Hujjatda qayd etilishicha, huquqiy ong va huquqiy madaniyatni yuksaltirishda shaxsiy
manfaatlar hamda jamiyat manfaatlari o‘rtasidagi muvozanatni saqlash g‘oyalarini aholi ongiga
ISSN:
2181-3906
2023
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 2 / ISSUE 12 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
778
singdirish ishlarining yetarli olib borilmasligi ham qonun ustuvorligini ta'minlashga o‘zining
jiddiy salbiy ta'sirini ko‘rsatmoqda.
Quyidagilar jamiyatda huquqiy ong va huquqiy madaniyatni yuksaltirishning asosiy
vazifalari etib belgilandi:
-aholiga mamlakatimizda amalga oshirilayotgan ijtimoiy-iqtisodiy islohotlar, qabul
qilinayotgan qonun hujjatlari va davlat dasturlarining mazmuni va mohiyatini izchil yetkazish
tizimini shakllantirish,fuqarolar ongida “Jamiyatda qonunlarga hurmat ruhini qaror toptirish ‒
demokratik huquqiy davlat qurishning garovidir!” degan hayotiy g‘oyani mustahkamlash;
-jamiyatda huquqiy ong va huquqiy madaniyatni yuksaltirishda, eng avvalo, ta'lim-
tarbiyaning tizimli va uzviy ravishda olib borilishiga alohida e'tibor qaratish, maktabgacha ta'lim
tizimidan boshlab, aholining barcha qatlamlariga huquqiy ong va huquqiy madaniyatni chuqur
singdirish, shaxsiy manfaatlar hamda jamiyat manfaatlari o‘rtasidagi muvozanatni saqlash
g‘oyalarini keng targ‘ib qilish;
-yosh avlod ongiga huquq va burch, halollik va poklik tushunchalarini hamda odob-axloq
normalarini chuqur singdirib borish, Konstitutsiyaning muhim jihatlarini ularga bolaligidan
boshlab o‘rgatish;
-aholi o‘rtasida huquqiy madaniyatni shakllantirish bo‘yicha huquqiy-ma'rifiy tadbirlarni
xalqimiz tarixi, dini, milliy qadriyatlarini o‘rgatish bilan uyg‘un holda tashkil qilish, shuningdek,
har bir fuqaroda davlat ramzlari bilan faxrlanish tuyg‘ularini shakllantirish orqali mamlakatga
daxldorlik, vatanparvarlik hissini kuchaytirish;
-davlat xizmatchilarining huquqiy ongi va huquqiy madaniyatini yuksaltirib borish,
ularda korrupsiya va boshqa huquqbuzarliklarga nisbatan murosasizlik munosabatini
shakllantirish;
-davlat hokimiyati va boshqaruvi organlari, shu jumladan, huquqni muhofaza qiluvchi
organlar hamda fuqarolik jamiyati institutlarining manzilli huquqiy targ‘ibotni amalga oshirish
borasidagi o‘zaro hamkorligini mustahkamlash;
-jamiyatda huquqiy ong va huquqiy madaniyatni oshirishga doir tadbirlarni tashkil
etishda ijtimoiy sheriklik prinsiplaridan keng va unumli foydalanishni tizimli asosda yo‘lga
qo‘yish;
-ommaviy axborot vositalarining huquqiy axborot bilan ta'minlashdagi rolini oshirish,
huquqiy targ‘ibotning innovatsion usullaridan keng foydalanish, shu jumladan, veb-
texnologiyalarni qo‘llashni kengaytirish;
-yuridik ta'limni takomillashtirish, shuningdek, yuridik kadrlarni tayyorlash, qayta
tayyorlash va ularning malakasini oshirish tizimini rivojlantirish;
-jamiyatda huquqiy ong va huquqiy madaniyatni yuksaltirishning ilmiy asoslarini chuqur
tadqiq etish.
“Yuksak huquqiy madaniyat – mamlakat taraqqiyoti kafolati” degan kontseptual g‘oya
asosida aholining barcha qatlamlari huquqiy savodxonlikka erishishlari, yuksak darajadagi
huquqiy ongga ega bo‘lishlari hamda huquqiy bilimlarini kundalik hayotda qo‘llay olishlari
uchun tizimli va keng qamrovli huquqiy targ‘ibot tadbirlarini tashkil qilish davlat organlari va
tashkilotlarning ustuvor vazifalaridan biri etib belgilanadi.
ISSN:
2181-3906
2023
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 2 / ISSUE 12 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
779
Belgilab qo‘yilishicha, jamiyatda huquqiy ong va huquqiy madaniyatni yuksaltirish
“shaxs – oila ‒ mahalla ‒ ta'lim muassasasi ‒ tashkilot ‒ jamiyat” prinsipi bo‘yicha tizimli va
uzviy tashkil etiladi.
Huquqiy ong - bu ommaviy va individual ongning bir qismi bo'lib, uning ob'ekti umuman
qonunchilik, individual harakatlar va normalar, shaxs va boshqa huquqiy munosabatlarning
boshqa ishtirokchilarining huquqlari, erkinliklari va majburiyatlari, huquqni muhofaza qilish
aktlari, qonuniy va noqonuniy xatti-harakatlar, qonuniylik va boshqalar. Huquqiy ong - bu
fuqarolarning amaldagi qonunga, huquqiy tushunchalar va toifalarga, yuridik amaliyotga,
huquqlarga, erkinliklarga, burchlarga va boshqa kerakli narsalarga munosabatini ifodalovchi
huquqiy tuyg'ular, hissiyotlar, qarashlar, baholash, munosabat, vakillik va boshqa namoyishlar
tizimidir.
Huquqiy ong funktsiyalari qatoriga quyidagilarni kiritish mumkin: kognitiv, tartibga
soluvchi, huquqiy modellashtirish funktsiyasi, baholovchi, huquqiy ta'lim funktsiyasi, prognostik
funktsiya.
Huquqiy ongning baholash funktsiyasi har qanday ijtimoiy-huquqiy hodisalarning
o'xshashligi (o'ziga xosligi) va ushbu hodisalarning tegishli shaxsiy yoki ijtimoiy foydaliligi
(qiymati) to'g'risida o'zlarining fikrlarini o'rnatishda ifodalanadi. Huquqiy ongning kognitiv
funktsiyasi jamiyatning rivojlanish darajasiga va shaxsning ushbu bilimlarni o'zlashtirish va
amalda qo'llash qobiliyatiga mos keladigan huquqiy bilimlarni olish va tizimlashtirishda
ifodalanadi.
Huquqiy ongni tartibga solish funktsiyasi uning sub'ektlari (huquqiy ongni tashuvchilar)
xatti-harakatlariga tartibga soluvchi va samarali ta'sirida namoyon bo'ladi.
Huquqiy ongning tuzilishi va turlari. Huquqiy ong ikki asosiy tarkibiy qismdan iborat:
huquqiy mafkura va huquqiy psixologiya. Huquqiy mafkura nazariy shaklda ijtimoiy hayotning
huquqiy hodisalarini aks ettiradigan qarashlar va g'oyalar tizimidir. U jamiyatda shakllanadigan
va davlat va uning organlariga qonun ijodkorligi va huquqni muhofaza qilishda ulardan samarali
foydalanishga imkon beradigan ilmiy g'oyalar, qoidalar, ta'limotlar, nazariyalar bilan ifodalanadi.
Huquqiy psixologiya - bu turli xil ijtimoiy guruhlar, jamoalar, ayrim shaxslarning
huquqqa, jamiyatda faoliyat ko'rsatayotgan huquqiy institutlar tizimiga munosabatini ifodalovchi
tuyg'ular, odatlar, kayfiyatlar, an'analar majmui. Huquqiy psixologiya nihoyatda murakkab va
inson hayotining namoyon bo'lishiga xos ko'p qirrali ko'rinishga boy. U psixologik va huquqiy
hodisalarning kombinatsiyasidan iborat. Bularga huquqiy ehtiyoj, huquqiy munosabat, huquqiy
mentalitet, huquqiy motiv, qiymat va huquqiy yo'nalishlar, huquqiy kayfiyat, huquqiy tuyg'ular,
yuridik ko'nikmalar, yuridik odatlar, huquqiy birdamlik va boshqalar kiradi.
Huquqiy ongni bir necha xil asoslarga ko'ra tasniflash mumkin. Jamiyat darajasi bo'yicha:
ommaviy (millatning, xalqning huquqiy ongi), guruh (ijtimoiy guruhlarning, rasmiy va norasmiy
jamoalarning huquqiy ongi) va individual (jismoniy shaxslarning huquqiy ongi, shaxslarning
huquqlari to'g'risidagi hislar va g'oyalar).
Tarkib jihatidan: kundalik (odamlarning kundalik, oilaviy, mehnat, ijtimoiy va boshqa
sohalarda qonun bilan aloqada bo'lish huquqi to'g'risida har kungi, ba'zan o'ta yuzaki g'oyalar),
professional (yuridik mutaxassislar ishida foydalaniladigan maxsus huquqiy bilimlarga asoslanib)
ISSN:
2181-3906
2023
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 2 / ISSUE 12 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
780
va ilmiy (keng va chuqur huquqiy umumlashtirish yoki huquq va huquqiy hodisalarga nazariy
munosabat asosida shakllangan).
Huquqiy madaniyat, huquqiy ta'lim va huquqiy sotsializatsiya. Agar huquqiy ong inson
faoliyatining ichki tomonidan huquqqa munosabatni tavsiflasa, unda bunday munosabatning
tashqarida ifodalanishi huquqiy madaniyatdir. Ushbu toifalar bir-biri bilan chambarchas
bog'liqdir. Huquqiy madaniyat - bu jamiyat taraqqiyotining iqtisodiy, siyosiy, ijtimoiy va
ma'naviy darajasi bilan belgilanadigan, insoniyat to'plagan huquqiy qadriyatlarni rivojlantirish va
ulardan foydalanishning nasldan naslga o'tadigan o'lchovi bo'lgan umumiy madaniyatning bir
turi.
Tarqalish (samaradorlik) darajasiga qarab, jamiyat, guruhlar va jamoalarning huquqiy
madaniyatini, shuningdek, shaxsning huquqiy madaniyatini ko'rib chiqish mumkin.Huquqiy
madaniyatning ijtimoiy maqsadi uning bajaradigan funktsiyalarida ifodalanadi. Ularga
quyidagilar kiradi: qiymat, kognitiv, prognostik, tartibga solish, kommunikativ, huquqiy
sotsializatsiya funktsiyalari va uning ijtimoiy va huquqiy haqiqatga ta'sirining boshqa
yo'nalishlari. Huquqiy madaniyatni shakllantirish jarayonining asosiy yo'nalishlari huquqiy
tashviqot, huquqiy targ'ibot, huquqiy tarbiya, yuridik ta'lim va tarbiya shaklida qonuniy xatti-
harakatlarning ko'nikmalari va odatlarini shakllantirishdir. Shaxsning huquqiy ongi asosan
huquqiy sotsializatsiya orqali shakllanadi.
XULOSA
Huquqning tarixiy rivojlanish jarayoni e’tiborga olinsa, madaniy unsurlarga e’tibor
bermaslik natijasida yaratilgan huquqiy qoidalar bilan jamiyatda tartib va adolatni
ta’minlash mumkin emasligi ko’rinadi. Shu sababli, jamiyatning madaniy tushunchasi qonun
qoidalariga statik emas, balki dinamikroq tarzda kiritilishi kerak. Madaniy elementlarni
qonundan tashqarida saqlash huquqning ijtimoiy mahsulot ekanligini yashiradi.Bu huquqni
siyosiy hokimiyat uchun qonuniylik quroliga aylantiradi.
Madaniyat va huquq jamiyatlarning tarixiy taraqqiyotida birga vujudga kelishini inobatga
oladigan bo‘lsak, shakllanadigan yoki o‘zgartiriladigan huquqda madaniy unsurlardan
foydalanish ham huquqning jamiyat tomonidan qabul qilinishini osonlashtiradi, ham shaxsning
qonunga bo‘lgan ishonchini mustahkamlaydi. ijtimoiy hayotning asosiy tartibga soluvchisi,
ijtimoiy voqelikni ifodalovchi madaniyatdan ajralib turadi, Ijtimoiy muammolarga begona
qoidalarni olib kirish qonun maqsadiga zid bo'lgan vaziyatni yuzaga keltiradi.
Qonun ijtimoiy hayotni tartibga solar ekan, nima bo'lishi kerakligi borasida ijtimoiy
qadriyatlardan albatta foydalanishi kerak.Chunki qonunning shaxs uchun o'zida mujassam etgan
asl qadriyat "nima bo'lishi kerak", ya'ni "adolat tuyg'usi"dir. Huquq o'zining qisman statik
tuzilishi tufayli jamiyatda sodir bo'layotgan o'zgarishlarga javob berishda qiynaladi. Qolaversa,
ijtimoiy hayotda sodir bo‘layotgan o‘zgarishlarni faqat huquqiy me’yorlar bilan nazorat qilib
bo‘lmaydi.Shuning uchun ham bu vaziyatda madaniyat unsurlarini birinchi o‘ringa olib chiqish
qonunning ta’sirchanligi uchun muhimdir.
Zamonaviy jamiyatlarda siyosiy hukumatlar qonun asosida yotgan qadriyatni chetga surib,
o‘zlari chiqargan qonunlar bilan shaxsga faqat majburiyat va buyruqlarni yuklaydi, shu bilan
ijtimoiy tuzumni himoya qilishga shoshiladi.Bu holat qonunning asta-sekin aks ettirish
qobiliyatini yo‘qotishiga sabab bo‘lmoqda. Chunki zamonaviy jamiyat bilan shaxs tomonidan
ISSN:
2181-3906
2023
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 2 / ISSUE 12 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
781
talab qilinadigan huquqlar asta-sekin o‘sib, xilma-xil bo‘lib bordi.Ammo bu o‘sish sharoitida
huquqiy qoidalar talabni qondirish qiyinlashdi.Bizning tadqiqotimizda bu salbiy vaziyatning
oldini olish uchun madaniyatning huquqqa ta’sirini kuchaytirish zarurligi ta’kidlangan. Chunki
qonun jamiyat va shaxsning qadr-qimmatini aks ettirish va qo‘llab-quvvatlashda juda muhim rol
o‘ynaydi.
Zamonaviy jamiyatga o'tish bilan odamlar o'rtasidagi munosabatlar yanada rasmiylashdi,
bu jamiyatdagi shaxslar va ijtimoiy guruhlar o'rtasidagi masofaning kuchayishiga olib keldi.Bu
masala shaxs va jamiyatda axloqiy tashvish va mas’uliyatning rivojlanishiga salbiy ta’sir
ko‘rsatib, shaxsning xulq-atvori boshqa omillar ta’sirida boshqariladigan bo‘lib qoldi. Biroq, bu
nazorat kundan-kunga yetarli bo'lmay,shaxsning adolat izlashda yanada orqaga chekinishiga
sabab bo'ladi.Shuning uchun huquq normalari o'z ichiga olishi kerak bo'lgan qadriyat idrokiga
erishish uchun ular odob-axloq bilan uyg'unlikda paydo bo'lishi kerak.
REFERENCES
1. Sh.A. Sadullayev. Davlat va huquq nazariyasi. – T.: “Yuridik adabiyotlar publish”, 2022.
2. X.T. Odilqoriyev (tahriri ostida) – Davlat va huquq nazariyasi. – T.: Oʻzbekiston
faylasuflari milliy jamiyati nashriyoti, 2010.
3. Huquqiy madaniyat va huquqiy tarbiya asoslari – Maʼruza matni. Guliston, 2021.
4. Huquqiy madaniyat va huquqiy tarbiya asoslari. Maʼruzalar matni. Namangan, 2022.
5. “Jamiyatda huquqiy ong va huquqiy madaniyatni yuksaltirish tizimini tubdan
takomillashtirish tizimini tubdan takomillashtirish toʻgʻrisida”gi 09.01.2019 yilgi PF –
5618 sonli farmonidan. 1 – ilova. 10 – band.
6. Huquqiy madaniyat va huquqiy tarbiya asoslari. Maʼruzalar matni. Guliston, 2021.
7. Z. M. Islomov. Davlat va huquq nazariyasi. Toshkent.: Adolat, 2007.
