256
SHAXSIY IRODANING SHAKILLANISH DINAMIKASI
Baxronova Komila Yadgorovna
p.f.d.,(PhD), dotsent, Buxoro innovatsion tibbiyot instituti.
Email:
Maxamadiyeva Dildora Urinovna
Magistr, Osiyo Xalqaro Universiteti.
Email:
dildoramaxamadiyeva48@gmail.com
Tel: 97-283-70-60
Annotatsiya.
Tezisda iroda psixologiyasi, irodaning O`zbekiston olimlari tomonidan
o`rganilganlik darajasi, bu borada amalga oshirilayotgan ishlar mazmuni, olib borilgan
tadqiqotlar va natijalari keltirilgan. Irodani tarbiyalash.
Kalit so’zlar:
shaxs sifat, iroda, insoniy fazilatlar, psixologiya, iroda psixologiyasi,
tavakkalchilik, abuliya, iroda akti, zamonaviy, jamiyat, shaxs, borliq, faoliyat.
DYNAMICS OF THE FORMATION OF PERSONAL WILL
Abstract.
The thesis presents the psychology of Will, the degree of study of Will by
scientists of Uzbekistan, the content of the work carried out in this regard, the studies and results
carried out. To educate the will.
Keywords:
personality quality, will, human qualities, psychology, psychology of will, risk,
Abulia, act of Will, modern, society, person, being, activity.
ДИНАМИКА ФОРМИРОВАНИЯ ЛИЧНОЙ ВОЛИ
Аннотация.
В статье описывается психология воли, уровень изученности воли
узбекскими учеными, содержание проводимых в этом направлении работ, проведенные
исследования и полученные результаты. Воспитание воли.
Ключевые слова:
качества личности, Воля, человеческие качества, психология,
психология воли, риск, абулия, волевой акт, современность, общество, личность,
существование, деятельность.
Kirish
Ijtimoiy-ruhiy eshtiyojga asoslangan holda mamlakatimiz yoshlarini komil inson qilib
kamol toptirish uchun ularni o’zini o’zi uddalashga o’rgatishdan ish boshlamoq zarur. Shaxsning
o’z faoliyatini va xulq-atvorini shaxsiy xoshish irodasiga bo’ysundirish, ro’yobga chiqarish
mustaqil fikrlashni barqarorlashtiradi, ko’zlangan maqsadni amalga oshirishga puxta zamin
257
shozirlaydi, har xil xususiyatli qiyinchiliklar oldida matonat, sabr-toqat tuyg’ularini namoyish
etishga chorlaydi. Buning natijasida mustashkam irodali, prinsipal, qat'iyatli, uzoqni ko’zlovchi,
teran fikrlovchi, aql-zakovatli, vatan tuyg’usi bilan yonuvchi shaqiqiy milliy vatanparvar
yoshlarni ijtimoiy shayotida, ta'lim-tarbiya jarayonida shakllantiradi.
Insonga tug’ilishdan beriladigan tabiiy mayllardan, aqliy va axloqiy imkoniyatlardan
unumli foydalanmasdan turib, yuksak ma'naviyatli, farosatli, ijodiy izlanuvchan shaxslarni
voyaga yetkazib bo’lmaydi. Xuddi shu boisdan, insonning bolaligidan tortib to ijtimoiylashuviga
qadar davr oralig’ida o’zini o’zi boshqarish usullari, vositalari bilan tanishtirish qat'iyatlilikni
vujudga keltiradi. Odatda iroda inson tomonidan o’z xulqi va faoliyatini ongli ravishda
boshqarish sifatida basholanadi, maqsadga yo’naltirilgan xatti-harakat va xulq- atvorning amalga
oshishida tashqi, ichki qiyinchiliklarni yengib o’tish tariqasida ta'riflanadi.
Yoshlarning irodasi, eng avvalo shaxsning ijtimoiy faolligida, mehnat faoliyatida,
ijtimoiy tajribasida va ta'lim jarayonida namoyon bo’ladi.
Mazkur faollikdan uning mazmunini va shaklan tuzilishini farqlash mutlaqo zarur. Shaxs
faolligining mazmundor tomoni- uning ijtimoiy xislatlarida o’z ifodasini topadi, chunki bunda
ijtimoiy ko’rsatma (attityud), e'tiqodlar, ma'naviy shis-tuyg’ular, qiziqishlar dominantlik
xususiyatini kasb etadi. Shaxs faolligining shakli faoliyatni amalga oshirishda ishtirok etuvchi
ruhiy jarayonlar, ichki, tashqi va anglashilgan irodaviy xatti-harakat, intilish namoyon bo’lishi
orqali aniqlanadi. Shaxs uchun qiyin haroitlarda o’zini o’zi ongli ravishda boshqara olish
imkoniyati irodaviy zo’r berishning yordami bilan yuzaga keladi va belgilangan muayyan aniq
maqsad, reja hamda uni ro’yobga chiqaruvchi xatti-harakatlar ularning ijrosiga yo’naltiriladi.
Barkamol avlod shaxsining psixologik xususiyatlari markaziy rolining motivasiya doirasi
bajaradi va u eshtiyojlar, qiziqishlar, e'tiqodlar va ma'naviy shis-tuyg’ularda o’z aksini topadi.
Shaxslarning shayoti va faoliyatida, shuningdek, ijtimoiy tarbiyasiga asta-sekin ustuvor va
barqaror motivlar vujudga kela boshlaydi, ular inson ijtimoiy hartlangan yo’nalganligi va
shayotiy pozisiyasini qat'iy belgilash uchun xizmat qiladi.
Aksariyat shollarda inson shaxsining ijtimoiy hartlangan xususiyatlari uning irodaviy
faolligi yo’nalishini gavdalantiradi. Ijtimoiy yo’nalganlik shaxsning motivasion-irodaviy xislati
shisoblanmish sobitqadamlikda o’z ifodasini topadi. Inson shaxsining irodaviy jarayonlari,
holatlari, xislatlari faoliyatning motivlari va maqsadini amalga oshirishning o’ziga xos usuli
sifatida yuzaga keladi. Aqliy faoliyatda irodaviy jarayonlar irodaviy xatti-harakatlar kechishining
aynan ichida, ya'ni maqsad belgilashdan tortib to uning bajarilishigacha oraliqda ko’zga
tashlanadi. Ongli xulq-atvorda, ixtiyoriy diqqatda, eslab qolishda, esga tushirishda, tafakkurda,
258
xayolda ifodalanadi, murakkab muammolarni yechish, irodaviy zo’r berishni safarbar etish
uchun mutlaqo zarur, chunki busiz mehnat va o’quv faoliyatida shech qanday natijaga erishish
mumkin emas. Ularning o’zaro uyg’unlashuvi samaralar keltirish majmuasi sifatida ikkiyoqlama
xususiyat kasb etadi. Mehnat faoliyatidagi va ta'lim jarayonidagi irodaviy holatlar-bu vujudga
kelgan qiyinchiliklarni muvaffaqiyatli bartaraf etishning usullari, inson shaxsining omilkor, oqil
ichki haroitlarining muvaqqat ruhiy hodisasidir. Ularning qatoriga birtalay shayotiy hart-haroitlar
ta'siri ostida vujudga keluvchi optimizm va umumiy faollik, qiziquvchanlik, motivasion,
mobilizasion tayyorgarlik, qat'iyatlilik xususiyatlari kiradi.
Asosiy qism
Odamning shaxs sifatidagi faollik xususiyati shundan iboratki, o’z ehtiyojlarini
qondirishga yordam beradigan harakatlari instinktiv harakatlar emas, balki asosan oqilona, ongli
harakatlardir.
Bu onglilik shundan iboratki, odam oldindan biron-bir maqsadni ko’zlab harakat qiladi,
shu maqsadga yetishish uchun yordam bera oladigan vositali yo’l va usullarni oldindan qidirib
topadi, to’sqinlik va qiyinchiliklarni yengish uchun ongli ravishda kuch-g’ayratini ishlata oladi.
Odam tevarak - atrofdagi narsalarni o’zgartirib o’ziga moslashtirar ekan, yangilik yaratadi,
ijod qiladi, shu yangilikni tevarak-atrofdagi voqelikka qo’shadi, voqelikni o’zgartiradi va
to’ldiradi. Umuman odam har doim harakat qilmasdan tura olmaydi. Ana shu jihatdan olganda
odamning barcha harakatlarini ikki 250 turkumga bo’lish mumkin. Ulardan birinchisi ixtiyorsiz
harakatlar bo’lsa, ikkinchisi ixtiyoriy harakatlardir. Odamning ixtiyorsiz harakatlari qat'iy bir
maqsadsiz, ko’pincha impul'siv tarzda, ya'ni reflektor tarzda yuzaga keladi.
Shuni ta'kidlash kerakki, to'siqni engib o'tishga qaratilgan har bir harakat ixtiyoriy emas.
Masalan, itdan qochgan odam juda qiyin to'siqlarni engib o'tishi va hatto baland daraxtga
chiqishi mumkin, ammo bu harakatlar ixtiyoriy emas, chunki ular birinchi navbatda tashqi
sabablar insonning ichki munosabatlaridan ko'ra shunday qilib, to'siqlarni yengib o'tishga
qaratilgan ixtiyoriy harakatlarning eng muhim xususiyati - bu kurashish kerak bo'lgan
maqsadning ahamiyatini anglash, unga erishish zarurligini anglash. Inson uchun maqsad
qanchalik muhim bo'lsa, u shunchalik ko'p to'siqlarni yengadi. Shuning uchun ixtiyoriy
harakatlar nafaqat murakkablik darajasi, balki xabardorlik darajasi bilan ham farq qilishi
mumkin.
Odatda biz boshqa harakatlarni nima uchun qilayotganimizni ko'proq yoki kamroq aniq
bilamiz, biz erishishga intilayotgan maqsadni bilamiz. Inson nima qilayotganidan xabardor
bo‘lib, lekin nima uchun qilayotganini tushuntira olmaydigan holatlar ham bo‘ladi. Ko'pincha bu
259
odamni kuchli his-tuyg'ularga duchor qilganda, hissiy qo'zg'alishni boshdan kechirganda sodir
bo'ladi.
Bunday harakatlar impulsiv deyiladi. Bunday harakatlardan xabardorlik darajasi sezilarli
darajada kamayadi. Shoshilinch harakatlar qilgan odam ko'pincha qilgan ishidan tavba qiladi.
Ammo zamonning irodasi shundan iboratki, inson affektiv portlashlar paytida o'zini
toshma harakatlar qilishdan tiya oladi. Shuning uchun iroda bilan bog'liqdir aqliy faoliyat va his-
tuyg'ular.
Shaxsning irodaviy sifatlari ya’ni iroda kuchi, mustaqilligi jihatidan ayrim hollarda turlicha
namoyon bo‘ladi. Irodaviy sifatlarning klassifikatsiyasi sxema tarzida quyidagicha ifodalanadi.
Irodaviy sifatlar:
Har bir kishida irodaning ayrim sifatlari umr bo‘yi mustahkamlanib, shu odamning
xususiy sifatlari (ya’ni doimiy xislatlari) bo‘lib qolishi mumkin. Shaxsning bu o‘ziga xos
xususiyatlari xarakter xislatlari deb ataladi. Har bir kishidagi biron bir irodaviy sifatlarning har
qanday namoyon bo‘lishi shu kishi xarakterining xislati bo‘lavermaydi.
Ayrim hollarda hatto tasodifiy ravishda kishi kuchli iroda ko‘rsatishi mumkin, ayrim
hollarda mazkur kishining irodasi, umuman kuchli iroda kuchi shu kishi xarakterining xislati
ekanligidan dalolat beravermaydi. Bu kishining irodasi kuchli deb aytish uchun uning iroda
kuchini bir marta emas, bir necha marotaba namoyon qilganini bilmoq kerak.
Kishining xarakterini ta’riflaganimizda falon kishi dadillik qildi, rost gapirdi demasdan,
balki bu odam dadil, rostgo‘y, to‘g‘riso‘z deb ataymiz. Buning ma’nosi shuki dadillik va
260
rostgo‘ylik, to‘g‘riso‘zlik shu odamning xususiyatlaridir, xarakter xislatlaridir, tegishli sharoitda
bu kishi dadillik, rostgo‘ylik, to‘g‘riso‘zlik xislatlariga ega ekanligini namoyon qildi deb aytamiz.
Kishi xarakterini, xislatlarini bilib olgach, uning biron ish-harakatda qanday yo‘l tutishini
ancha aniq bilib olamiz, oldindan aytib bera olamiz.
Iroda kuchi va xarakter qat’iyati. Iroda ma’lum kuch bilan yuzaga chiqadi: ba’zi hollarda
kishining irodasi kuchli sur’atda namoyon bo‘lsa, boshqa hollarda kuchsiz namoyon bo‘ladi.
Iroda kuchi irodaning muhim sifatidir.
Iroda kuchi avvalo ehtiyojlarni his qilishda va intilishda ko‘rinadi, biz kuchli hamda
kuchsiz intilishlarni, kuchli hamda kuchsiz hoxishlarni farq qilamiz. Iroda kuchi ravshan va aniq
maqsad qo‘yishda, shuningdek mazkur maqsadga etishishga yordam beradigan yo‘l, vosita va
usullarni ochiq tasavvur qilishda namoyon bo‘ladi. Bu ochiq ravshanlik darajasi esa kishining
turmush tajribasiga, bilimiga va umumiy saviyasiga bog‘liq. Aniq maqsad qo‘yishda inson
tafakkuri va ayniqsa real xayollar (fantaziya) ning taraqqiy etishi xususiyatlari katta rol o‘ynaydi.
Iroda kuchi tezlik bilan qarorga kela olishda va qarorni mustahkamligida, sabotlilikda
ko‘rinadi. Yuksak g‘oyaviy tamoyillarga asoslangan oqilona qat’iyatlik va sabotlik kuchli iroda
belgilaridandir. Qat’iyatsizlik ikkilanish, qabul qilingan qarorning bajarilishiga shubha bilan
qarash va sabotsizlik kuchsiz iroda belgilaridandir. Iroda kuchi jasorat deb ataladigan dadillikda
ayniqsa ravshan ko‘rinadi. Jasorat kishining shunday holatiki, bunda kishi tez qarorga keladi va
uni bajarishga ahd qiladi. Hatto salomatligini va hayotini xavf ostida qoldirishi mumkinligi
hayoliga ham kelmaydi.
Jasorat kishining boshqa kishilarga emas, balki o‘ziga bergan amridir. Kishi ahloqiy
burchining talabiga ko‘ra, buyuk maqsadga erishish uchun bir zumda hayot bilan o‘limdan birini
tanlab olsa, bunday jasorat iroda kuchi ekanligini ko‘rsatadi.
Jasorat shunday qarorki, u go‘yo ish-harakatga aylanadi. Bu ish-harakat esa kuchli zo‘r
berishni talab qiladi. Xarakter xislati bo‘lgan dadillikda odamning qanchalik puxta o‘ylab ish
ko‘rishiga qarab, bu dadillik maxsus tusga kiradi. Puxta o‘ylab ish ko‘rishni o‘zi yuksak
g‘oyaviylikka va kishining axloqiy tamoyillariga asoslangan taqdirda ijobiy xislat hisoblanadi.
O‘ylab, shoshmasdan bir qarorga keladigan kishilarni mulohazakor kishilar deb ataymiz.
Professor E.G’.G’ozievning "Umumiy psixologiya " darsligida iroda-bu tashqi va ichki
qiyinchiliklarni yengishni talab qiladigan qiliqlarni va harakatlarni inson tomonidan ongli
boshqarilishidir, deb keltiriladi. Umuman olganda iroda shaxs faolligining ko’rinishi hisoblanadi.
261
Shu bois uning yuzaga kelishi bir qator harakatlarni amalga oshirilishi bilan izohlanadi.
Maqsad va unga erishishiga intilish Maqsadga erishish imkoniyatlarini topish Motivlarni paydo
bo'lishi va imkoniyatlarni mustahkamlash.
Maqsadlilik deganda, faoliyatning ma'lum bir natijasiga erishish uchun shaxsning ongli
va faol yo'nalishini tushunish odatiy holdir. Ko'pincha, ular maqsadlilik haqida gapirganda, ular
qat'iyatlilik kabi tushunchadan foydalanadilar. Bu kontseptsiya maqsadlilik tushunchasi bilan
deyarli bir xil bo'lib, insonning eng qiyin sharoitlarda ham maqsadga erishish istagini tavsiflaydi.
O'jarlikni qat'iyatlilikdan ajratish odat tusiga kiradi. Ko'pincha o'jarlik salbiy sifat odam.
O'jar odam, bu harakatning nomaqbulligiga qaramay, har doim o'z-o'zidan turib olishga
harakat qiladi. Qoidaga ko'ra, o'jar odam o'z faoliyatida aqlning dalillari bilan emas, balki
muvaffaqiyatsiz bo'lishiga qaramay, shaxsiy istaklari bilan boshqariladi. Darhaqiqat, o'jar odam
o'z irodasini nazorat qilmaydi, chunki u o'zini va nafsini qanday boshqarishni bilmaydi.
Salbiylikni mustaqillikdan ajratish kerak. Negativizm boshqa odamlarga qarama-qarshi
harakat qilish, ularga qarama-qarshilik qilish uchun asossiz, asossiz tendentsiyada namoyon
bo'ladi, garchi oqilona mulohazalar bunday harakatlar uchun asos bermasa ham. Negativizmni
ko'pchilik psixologlar o'z harakatlarini aql dalillariga, xulq-atvorning ongli motivlariga
bo'ysundira olmaslikda, o'z xohish-istaklariga qarshi tura olmaslikda, bekorchilikka olib
keladigan va hokazolarda ifodalangan irodaning zaifligi sifatida baholaydilar. Ko'pincha
bekorchilik. dangasalik bilan bog'liq. Aynan dangasalik irodaning ijobiy sifatlariga ma'no
jihatdan qarama-qarshi bo'lgan sifatlarning har tomonlama xarakteristikasi hisoblanadi.
Bu haqda akademik I.P.Pavlov shunday deb yozgan edi: "Mening tasavvurimcha, ong
ayni shu chog’da xuddi shu sharoitning o’zida ma'lum darajada optimal (har holda o’rtacha
bo’lsa kerak) qo’zg’alishga ega bo’lgan bosh miya katta yarim sharlarining ayrim joylaridagi
nerv faoliyatidan iborat". Bundan tashqari irodaviy harakatlar ongli harakatlar sifatida ikkinchi
signallar tizimining faoliyati bilan bog’liqdir.
Shuni ta'kidlash kerakki, inson tomonidan ko'rsatilgan tashabbus, mustaqillikdan tashqari,
har doim irodaning yana bir sifati - qat'iyat bilan bog'liq. Qat'iylik motivlar kurashida, o'z vaqtida
va tez qaror qabul qilishda keraksiz ikkilanish va shubhalarning yo'qligidadir. Eng avvalo,
qat'iyatlilik dominant motivni tanlashda, shuningdek, maqsadga erishish uchun adekvat
vositalarni tanlashda namoyon bo'ladi. Qat'iylik amalga oshirishda ham namoyon bo'ladi qaror.
Hal qiluvchi odamlar harakatlar va vositalarni tanlashdan harakatni amalga oshirishgacha tez va
baquvvat o'tishlari bilan ajralib turadi.
262
Qat'iylikdan, ijobiy irodaviy sifatdan, qaror qabul qilishda shoshqaloqlik, harakatlarning
o'ylamasligi bilan ajralib turadigan impulsivlikni ajratish kerak. Impulsiv odam harakat qilishni
boshlashdan oldin o'ylamaydi, qilgan ishining oqibatlarini hisobga olmaydi, shuning uchun u
ko'pincha qilgan ishidan pushaymon bo'ladi. Bunday odamning qaror qabul qilishdagi
shoshqaloqligi, qoida tariqasida, uning qat'iyatsizligi, u uchun qaror qabul qilish juda qiyin va
og'riqli jarayon ekanligi bilan izohlanadi, shuning uchun u imkon qadar tezroq undan xalos
bo'lishga intiladi.
Insonda xulq-atvorning irodaviy sifatlarini rivojlantirish bir necha yo'nalishda amalga
oshiriladi.
1. ixtiyorsiz psixik jarayonlarni ixtiyoriy jarayonlarga aylantirish;
2. shaxsning o'z xatti-harakati ustidan nazoratni egallashi;
3. shaxsning irodaviy sifatlarini rivojlantirish.
Bu jarayonlarning barchasi ongli ravishda, Inson nutqni o'zlashtirgan va undan aqliy va
xatti-harakatlarning o'zini o'zi boshqarishning samarali vositasi sifatida foydalanishni o'rgangan
paytdan boshlab ongli ravishda boshlanadi.
Irodani rivojlantirishning yana bir yo'nalishi shundaki, inson ongli ravishda o'z oldiga
tobora qiyinroq vazifalarni qo'yadi va etarlicha uzoq vaqt davomida sezilarli irodaviy
harakatlarni qo'llashni talab qiladigan uzoqroq maqsadlarga erishadi.
Masalan, bir talaba o'z oldiga shunday qobiliyatlarni rivojlantirish vazifasini qo'yishi
mumkin, ularning shakllanishi uchun u tabiiy moyilliklarga ega emas. Shu bilan birga, u
kelajakda murakkab va obro'li faoliyat bilan shug'ullanishni o'z oldiga maqsad qilib qo'yishi
mumkin, uni muvaffaqiyatli amalga oshirish uchun bunday qobiliyat zarur.
Iroda tushunchasida biz chidamlilik va irodaning qat'iyatliligini ajratib ko'ramiz, ular
baquvvat faoliyat insonning maqsadga erishishga intilayotgan hayotining uzoq davrlarini qamrab
olishi bilan tavsiflanadi. Tartibsizlik va nomuvofiqlikdan farqli ravishda printsipial izchillik va
irodaning doimiyligini farqlash kerak. Bu asosiy ketma-ketlik shundan iboratki, insonning
barcha harakatlari uning hayotining yagona asosiy tamoyilidan kelib chiqadi, unga inson
ikkinchi va ikkinchi darajali hamma narsani bo'ysundiradi.
irodaning tanqidiyligini farqlash, uning oson taklif qilinishi va o'ylamasdan harakat qilish
tendentsiyasiga qarshi. Bu xususiyat ularning barcha harakatlarini chuqur o'ylash va o'z-o'zini
tanqidiy baholashdadir. Bunday odamni o'zi tomonidan qabul qilingan xatti-harakatlar chizig'ini
o'zgartirishga faqat asosli dalillar bilan ishontirish mumkin.Motivlar kurashida keraksiz
263
ikkilanishning yo'qligi, tezkor qaror qabul qilish va ularni dadil amalga oshirishdan iborat
bo'lgan qat'iylikni ajratib ko'rsatish.
Iroda o'zining shaxsiy, individual intilishlarini jamoa irodasiga, shaxs mansub bo'lgan
sinf irodasiga bo'ysundira olish qobiliyati bilan tavsiflanadi.
Insonda irodaning rivojlanishi quyidagi harakatlar bilan bog'liq:
1. ixtiyorsiz psixik jarayonlarni ixtiyoriy jarayonlarga aylantirish;
2. shaxs tomonidan o'z xatti-harakatlari ustidan nazoratni olish;
3. shaxsning irodaviy fazilatlarini rivojlantirish;
4. shuningdek, inson ongli ravishda o'z oldiga tobora qiyinroq vazifalarni qo'yishi va uzoq
vaqt davomida sezilarli ixtiyoriy sa'y-harakatlarni talab qiladigan ko'proq va uzoqroq
maqsadlarga intilishi bilan.
Iroda - bu insonning to'siqlarni yengib o'tish, maqsadga erishish qobiliyatidir. Xususan, u
xarakter, maqsadlilik, qat'iyatlilik, qat'iyatlilik, jasorat kabi fazilatlarda namoyon bo'ladi. Ushbu
xarakter xususiyatlari ijtimoiy foydali va jamiyatga zid maqsadlarga erishishga yordam berishi
mumkin.
Xulosa
Butun jahonda insonlarning o’z imkoniyatlaridan samarali foydalanishi, biror faoliyatga
qat‘iylik bilan kirishishi qiynchiliklarga va to’siqlarga qaramasdan mazkur ishni amalga
oshirishda shijoat ko’rsatishi, tirishqoqlik va tashabbuskorlikni namayon etishi bu har bir
shaxsning irodasi mustahkamligidan dalolat beradi.
Iroda uchun irodaviy xatti-harakatlar motevasiyasi muhim ahamyat kasb etadi. Xuddi
shu bois irodaning negizini shaxsning xatti-harakatlariva ishlarning ko’lamli, rang-barang
xususiyatlari o’zlashtirilishiga turtki bo’ladi. Insonlarda xulq-atvorni ixtiyoriy tartibga solishni
takomillashtirish ularning umumiy intellektual rivojlanishi, motivatsion va shaxsiy aks
ettirishning paydo bo'lishi bilan bog'liq. Shuning uchun Insonning irodasini uning umumiy
psixologik rivojlanishidan ajratilgan holda tarbiyalash amalda mumkin emas. Aks holda,
shubhasiz ijobiy va qimmatli shaxsiy fazilatlar sifatida iroda va qat'iyatlilik o'rniga ularning
antipodlari paydo bo'lishi va o'z o'rnini topishi mumkin: masalan, maqsadga erishish yo'lida duch
keladigan to'siqlarni engib o'tish qobiliyatidan iborat qaysarlik, shiddatlilik yoki iroda kuchi.
Xullas ko’zguga nazar solganimizda tashqi ko’rinishimizda qanday o’zgarisg bo’lsa,
aqliy faoliyatimizda ham xuddi shunday o’zgarish hosil bo’ladi. Biz bu jarayonda har kuni o’z-
o’zinimizni ham jismonan ham ruhan tarbiyalamog’imiz lozim. Mana shu tarbiya jarayonida
ham irodaning o’z ahamyati, o’z o’rni bor. Bir so’z bilan aytganda bu holatdan chiqishimiz,
264
yangi hayot boshlashimiz, teran fikrlay olishimiz, qalban pok bulmog’imiz uchun hayotimizda
bo’ladigan har kungi yangi o’zgarishlar-u mashaqqatlarni yengmog’imiz uchun bizdan juda katta
iroda talab qiladi. Ruhan sog’lom insongina o’zini hayotning pastu-u balandligi, og’ir-u
yengilligiga qiyinchilik bilan bo’lsada tarbiya qila oladi.
REFERENCES
1. Maklakov A.G. Umumiy psixologiya. Sankt-Peterburg: 2008 yil - 583 b.
2. Rubinshtein S. L. Umumiy psixologiya asoslari. - Sankt-Peterburg: Pyotr, 1999 yil.
3. Ilyin E. P. Iroda psixologiyasi. - Sankt-Peterburg: Peter, 2000. - 712 p.
4. Fedoseenkov A.V. Hayot falsafasi: ijtimoiy marginallikning ekzistensial jihati. - Rostov n /
D, 2014. - 138 p.
5. Ғозиев Э.Ғ. Умумий психология. –Тошкент: Ўзбекистон файласуфлари миллий
жамияти. 2010 й.
6. Умаров Б.М., Шойимова Ш.С., Рўзиева Д.И. Педагогика.Психология, Дарслик.
Тошкент. 2019 й.
7. 2. G`.B.Shoumarov, I.O.Haydarov, N.A.Sog`inov Oila psixologiyasi Toshkent2015
