ISSN:
2181-3906
2023
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 2 / ISSUE 12 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
808
STEM TA’LIMI VOSITASIDA BOSHLANG‘ICH SINF O‘QUVCHILARINING
TANQIDIY FIKRLASHINI RIVOJLANTIRISH
Tashibekova Munojat Xoshimovna
Namangan Davlat universiteti katta o‘qituvchisi
Annotatsiya.
Ushbu maqolada boshlang’ich sinf o’quvchilarida tanqidiy fikrlashini
rivojlantirish pedagogic, psixologik va metodik xususiyatlari nazariy hamda amaliy jihatdan
yoritib berilgan. Shu bilan birga STEM ta’lim texnologiyasining boshlang’ich maktab
amaliyotiga tadbiq etish muammolari haqida so‘z boradi.
Kalit so'zlar:
Tanqidiy fikrlash, o'qituvchilarning fikrlari, boshlang'ich ta'lim, STEM
ta'lim texnologiyasi tamoyillari, komponentlari. mustaqil fikrlash, kelajak kasblari.
DEVELOPING PRIMARY STUDENTS' CRITICAL THINKING THROUGH STEM
EDUCATION
Abstract.
This article cites the theoretical and practical aspects of the development of
critical thinking processes in teachers in the process of primary education and the features of
their content in them. STEM talks about the problems of providing education to preschool
children based on educational technology.
Keywords:
critical thinking, thoughts of teachers, principles of Primary Education,
STEM education technology, components. independent thinking, future professions.
РАЗВИТИЕ КРИТИЧЕСКОГО МЫШЛЕНИЯ УЧАЩИХСЯ НАЧАЛЬНЫХ
ПЕРВЫХ СРЕДСТВ ЧЕРЕЗ СТЕМАЛЬНОЕ ОБРАЗОВАНИЕ
Аннотация.
В данной статье рассмотрены теоретические и практические
аспекты развития критических мыслительных процессов у педагогов в процессе
начального образования и особенности их структурирования. В основе образовательной
технологии STEM лежат проблемы воспитания и обучения детей дошкольного возраста.
Ключевые слова:
критическое мышление, мнения учителей, начальное образование,
принципы образовательной технологии STEM, компоненты. самостоятельное мышление,
будущие профессии.
Tanqidiy fikrlash bu –XXI asr talablarini muvaffaqiyatli ro’yobga chiqarishimizga
imkoniyat yaratuvchi, o’rganayotgan va bajarayotgan ishimizni yanada chuqurroq anglashimizga
yordam beruvchi ijobiy ko’nikmadir. Tanqidiy fikrlashga o’rgatish ta’limga oid me’yyoriy
xujjatlarda belgilangan yuqori kasbiy bilimdon, mahoratli, ijodiy va ijtimoiy faol xayotda o’z
o’rnini topa oladigan, mustaqil, erkin va tan qidiy fikr la sh malakali kadrlarni
shakllantirish vazifasini hal qilishga ham mos keladi. Xo’sh, shunday bo’lsa tanqidiy
fikrlashning o’zi nima? Adabiyotlarda bu tushunchaga berilgan turli xil ta‟riflarni uchratish
mumkin.
Bu tushuncha haqida gapirishdan oldin, ayrim aqliy faoliyat ko’nikmalarini ko’rib
chiqaylik, lekin ularni tanqidiy fikrlash deb bo’lmaydi. Esda saqlash – eng muhim fikrlash
jarayoni bo’lib, busiz o’quv jarayonini amalga oshirib bo’lmaydi, lekin u tanqidiy fikrlashdan
tubdan farq qiladi. Kompyuterning xotirasi har birimiznikidan anchagina yaxshiroq, lekin esda
saqlash tanqidiy fikrlashni bildirmaydi. Ko’pchilik o’qituvchilar har qanday fikrlashdan ko’ra
ISSN:
2181-3906
2023
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 2 / ISSUE 12 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
809
xotirani rivojlantirishni yuqoriroq qadrlaydilar, nazorat ishlari va imtihonlarda asosan talabalar
xotirasi ko’lamini tekshiradilar. Lekin tanqidiy fikrlash tarafdorlari esa aqliy faoliyatning
murakkabroq turlarini nazarda tutadi.
Tanqidiy fikrlash o’quvchilarning fikrlash qobiliyatini shakllantirish uchun ta'lim tizimini
mustahkamlash muhimligini tan oladi. Bolalarning tanqidiy fikrlash qobiliyati, bir tomondan
faktlarga asoslangan bilimlardan foydalangan holda mulohaza yuritish va ochiq va izlanuvchan
tafakkurni qabul qilish demakdir. Biroq, bunga erishish uchun maktablarda tanqidiy fikrlashni
yaxshilashlari uchun o'quv dasturlari ko’proq amalish mashg’ulotlarga tayangan holda
integratsiya qilinishi kerak. O'qituvchilar, psixologlar va faylasuflar bu borada bir fikrda
bo'lishsa ham tanqidiy fikrlashning ahamiyati, kontseptsiyasi nimani anglatishi haqida hali ham
kelishuv mavjud emas va o'qituvchilarni amaliyotda qo'llash uchun qanday tayyorlanishi
kerakligi haqida bahs muzokazalar olib borilmoqda. Ushbu tadqiqotning asosiy maqsadi
boshlang'ich sinf o'qituvchilari ushbu kontseptsiyani qanday qabul qilishlarini va ular o'zlarining
maktab va maktablarida qanday professional fon tariqasida tanqidiy fikrlash tajribasini olib
kelishlarini o'rganish edi.
STEM ta’limi maktabdan boshlanishi kerak. Bu ta’lim asosida o‘quvchi dunyoda yuz
berayotgan muammolarga yechim topishni o‘rganadi. Ilm-fanni (Sience) yaxshi o‘zlashtirish
o‘quvchiga o‘zini o‘rab turgan atrof-muhitni yaxshi anglashga yordam beradi. Texnologiya fani
insoniyat kelajagi bo‘lgan raqamli dunyoga moslashuvchan qiladi. Muhandislik (Engineering)
bilan o‘quvchi muammolarni hal qilish qobiliyatini shakllantiradi, o‘rgangan bilimlarini yangi
loyihalar yaratish uchun qo‘llay oladi. Matematika esa ma’lumotlarni tahlil qilish, xatolarni
tuzatish, to‘g‘ri yechimlar topish uchun kerak. STEM mana shu 4 ta yo‘nalishni bir tizimga
soladi va jamiyatga innovasiyalar yarata oladigan, muammolarga barqaror yechimlar topa
oladigan kadrlarni tayyorlab beradi.
STEM so‘zi ingliz 4 so‘zning bosh harflaridan tashkil topgan abreviatura bo‘lib, unda: S
– Science –fan, T – Technology – texnologiya, E – Engineering –muhandislik, M – Mathematics
– matematika kabilardir. So’nggi vaqtlarda ushbu qisqartmaga A – Art – San’at bo‘limi ham
qo‘shilgan. Tadqiqotlarning ko‘rsatishicha, STEM(STEAM) ta’lim tizimi orqali bolada
kreativlik, qunt, qiziquvchalik va hozirgi kunda eng muhim bo‘lgan xususiyat – muammoni hal
qilish (problem-solving skills) qobiliyati shakllanadi.
STEAM – ta’lim texnologiyasi – ta’lim oluvchilarning bir nechta fanlarni zamonaviy
usul, vosita va shakllarining o’zaro integratsiyalashuvini xilma xil ko’rinishdagi kontentlar
hamda elektron vositalar yordamida hayotiy bilimlarni egallashga qaratilgan jamoaviy, guruhiy
va individual shakldagi amaliy ijodiy tajribalarga o’rgatuvchi, mustaqil hamda tanqidiy
fikrlashga yo’naltiruvchi o’qitish texnologiyasidir.
Boshlang’ich sinf o’quvchilarida tanqidiy fikrlash shakllantirishda integratsiyalashgan
yangi ta’lim – STEAM - ta’lim texnologiyalaridan foydalanish, ta’lim oluvchilarda san’at
ob’ektlarini o’rganish, moslashuvchanlik, biluv mahsuldorligi, o’qishga mas’uliyat munosabatini
oshirishni ta’minlaydi. Ta’kidlash joizki, o’qitishning bunday zamonaviy yondashuvisiz
o’quvchilar o’rtasida texnik ijodkorlik va matematika fanlariga qiziqishni shakllantirishni
ta’minlab bo’lmaydi. Shu bilan birga mazkur ta’lim texnologiyalari asosida ta’limning tashkil
etilishi o’quvchilar xalqaro baholash dasturlarida ishtirokini ta’minlash va milliy ta’lim tizimiga
ISSN:
2181-3906
2023
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 2 / ISSUE 12 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
810
moslashtirish imkonini beradi. Bizga ma’lumki, o’qitish jarayonida o’quvchilar bilimini nazorat
qilish maqsadida foydalanuvchi shakl test bo’lib, bu usul o’zining adolatliligi, xolisligi,
variativligi va qisqa vaqt ichida barchani baholay olishi bilan muvaffaqiyatli samara beradi.
STEM fanlarini o’qitish o’quvchilarni xalqaro baholash dasturlarining tanqidiy fikrlash
yo’nalishidagi savodxonligini tekshiradi.
STEM ta’limi o’quv jarayoniga qanchalik barvaqt tadbiq etilsa, o’quvchilarda mustaqil,
tanqidiy fikrlash makalalari shunchalik erta shakllanadi. Bola yurishni bilmagan paytida ham
jarayonlarning bog‘liqligi, ketma-ketligi va ehtimollikni tushuna oladi. Ushbu xususiyatlar har
tomonlama rag‘batlantirilishi lozim. Rasmga boy, qiziqarli kitoblar bolani maktabgacha ta’lim
yoshidanoq STEM tizimiga olib kirishida asosiy vosita bo‘la oladi.
Bu yerda muhim jihat STEM tamoyillariga asoslangan kitoblarni ensiklopediya
ko’rinishidagi kitoblari bilan adashtirmaslik lozim.
S-Science turkumidagi kitoblar bolalarni fan olamiga olib kirishda hayvonot olami,
dengiz hayvonlari, o‘simlik, hashoratlar va tabiat bilan tanishtirishga yordam beradi. Bunday
kitoblar bolaga atrof-olam to’g’risidagi ilmiy-nazariy bilimlarni bera oladi.
Bu yo‘nalishdagi o‘qitishda fanni yaxshi o‘rganish, muammoni hal qilish va mantiqiy
fikrlashni o‘zlashtirishga urg‘u beriladi. STEM o‘quvchilarga maktabda, ishda va turli
hobbilarda muvaffaqiyat qozonish imkonini taqdim etadi.
STEAM yondashuvi o’qituvchining kasbiy faoliyatda ma’lum qadriyatlar, maqsadlar,
tamoyillar va usullarni tanlagan holda o’quvchilarni fanlararo bog’lanish asosidagi amaliy
izlanishli faoliyatga, tanqidiy fikrlashga yo’naltiruvchi o’qitish uslubiyotidir. Mazkur yondashuv
uchta asosiy komponentni o’z ichiga oladi:
1. Tushunchalar. Yondashuvning asosiy tushunchalari uning xususiyati, aqliy faoliyati
uchun vosita bo’lib xizmat qiladi. STEAM yondashuviga ko’ra uning tarkibidagi asosiy
tushunchalarning qisqartmasi mazkur yondashuvning mohiyatini ochib beradi.
2. Tamoyillar. STEAM – ta’lim texnologiyasi o’qitishning bir qator tamoyillariga
asoslanadi. Mazkur tamoyillar pedagogik faoliyatning mazmun, usul, shakl va vositalarini
belgilashga imkon yaratadi.
3. Texnologik komponent. STEAM yondashuvning bu komponenti ma’lum bir
yo’nalishga muvofiq tanlangan va amaliy pedagogik faoliyatda qo’llaniladigan usullardan iborat.
Mazkur jihatlarni e’tiborga olgan holda , STEM – ta’lim texnologiyasi o’quvchilarning
tanqidiy fikrlash qobiliyatlarini rivojlantirish,turli muammolarni hal qilish, yuzaga keladigan
qiyinchiliklarni bartaraf etish uchun zarur bo’lgan yechimlarni taklif qilish uchun imkoniyat
yaratib beradi. Mazkur ta’lim texnologiyasi o’quvchilarning tanqidiy fikrlash malakasini
rivojlantirishda quyidagi tamoyillarga asoslanadi:
ISSN:
2181-3906
2023
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 2 / ISSUE 12 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
811
STEM – ta’lim texnologiyasi tamoyillari
Sinergetik faoliyat
Uzluksizlik va yaxlitlik
Ilmiylik
Insonparvarlik
Kognitiv-vizuallik
Integrativlik
Nazariya va amalitning birligi
Erkin faoliyatli yondashuv
Inkorporatsion faoliyat
Ijodiy izlanishli faoliyat
Kolloborativlik
STEM – ta’lim texnologiyasi o’quvchilarga turli muammolarni hal qilish, yuzaga
keladigan qiyinchiliklarni bartaraf etish uchun zarur bo’lgan yechimlarni taklif qilish uchun
mo’ljallangan. STEM fanlarini o‘qish davomida o‘quvchida quyidagi qobiliyatlar shakllanadi:
muammoni hal qila olish, kreativlik, tanqidiy fikrlash, jamoaviy ishlay olish, mustaqil fikrlash,
tashabbuskorlik, kommunikasiya, raqamli savodxonlik, STEM ilm-fan, texnologiya, muhandislik
va matematikani bir-biriga bog‘liq holda yaxshi o‘zlashtirgan, o‘rganganlarini amaliyotda
qo‘llay oladigan, kompyuterda ishlash ko‘nikmalariga ega bo‘lgan, ham jamoaviy yaxshi
ishlashni, ham mustaqil tashabbuslarni qoya oladigan kadrlar tayyorlaydi.
Mazkur qisqartma tarkibidagi fanlarining ahamiyati shundaki, ular kelajak kasblariga
mos kadrlar tayyorlab beradi. Bugungi kunda egallanayotgan kasblarning aksariyati yaqin
kelajakda avtomatik tarzda ishlaydigan robotlar tomonidan bajarilishi yoki butunlay keraksiz
bo‘lib qolishi mumkin. STEM yo‘nalishidagi kasblarda har bir fanni o‘zlashtirish ahamiyatli.
Masalan, arxitektor 10 qavatli bino loyihasini tayyorlash uchun matematik hisob-kitoblar va ilm-
fanni yaxshi bilishi lozim. So‘ng binoning maketini yaratish uchun muhandislik va texnologiyani
ishlatishi kerak bo‘ladi.
STEM o‘qitish tizimi boshqa yo‘nalishlarga qaraganda biroz qiyinroq va mashaqqat talab
qiladi. Sababi 4 ta fanni birday o‘zlashtirmasa, unda kutilgan natijaga erishish qiyin. Jumladan,
robot yaratmoqchisizu, kerakli hamma ko‘nikma bo‘lmasa, unda qanday qilib o‘ylagan
vazifalaringizni bajara oladigan robotni yasash mumkin? Lekin qiyinchiliklariga qaramay baribir
STEM fanlarini o‘rganish qiziqarli hamdir.
Texnologiyalar kundan kunga rivojlanyapti. Lekin shunday bo‘lsa ham, yangi dasturiy
ta’minot yaratish, kosmik kema uchun zarur moddalarni kashf qilish, qayta tiklanuvchi
energiyalarni o‘rganish, hali davosi yo‘q kasalliklarga davo topish kabi qilinmagan ishlarni ham
kimdir bajarishi kerak. STEM fanlarini yaxshi o‘zlashtirish aynan mana shunday qiyin kasblarni
eplay oladigan kadrlar tayyorlaydi. Bu kadrlarda zamonaviy bilimlar bo‘lgani uchun ham ish
ISSN:
2181-3906
2023
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 2 / ISSUE 12 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
812
beruvchilar ham ularga yuqori maoshlar taklif qilishadi. Bular: hisobchi, texnik yozuvchi,
kompyuter dasturchisi, kimyogar, moliyaviy tahlilchi, veb-dasturchi, biolog, atrof-muhit
muhandisi, tizim tahlilchisi, muhandis-quruvchi, mexanik muhandis, statistik, psixolog,
ma’lumotlar bazasi muhandisi, ma’lumotlar bazasi boshqaruvchisi, IT-menejer, shifokor, "data
scientist" kabi kasblardir.
Xulosa qilib aytganda boshlang’ich ta’lim o'qituvchilari boshlang'ich ta'limda buni
targ'ib qilish uchun yetarli darajada tayyor bo'lishlari, mavjud amaliyotlar orqali tanqidiy
fikrlashga o'rgatish bo'yicha maxsus didaktik ta’minot yaratish zarur. Mazkur
tadqiqot
boshlang'ich sinf o'qituvchilarining kasbiy rivojlanishi kontekstida “Tanqidiy fikrlashga oid
amaliy kontekstlar”ni targ'ib qilish asoslarini aniqlashga yordam beradi. Natijalarning
dolzarbligi “Tanqidiy fikrlashga oid amaliy kontekstlar” bo'yicha innovatsion o'qitish
usullari bilan shug'ullanadigan turli manfaatdor tomonlar o'rtasida kelajakdagi ta'lim
tadqiqotlari va dizayni uchun ishlatilishi mumkin.
REFERENCES
1. Nishonov A, Xaydarov B, Nuriddinov B. va boshqalar. Baholash metodlari. O‟quv
metodik qo‟llanma. T., 2003.
2. Pol, R. V., Elder, L. & Bartell, T. (1997). Kaliforniya o'qituvchisini tanqidiy
fikrlash bo'yicha o'qitishga tayyorlash: Tadqiqot natijalari va siyosat bo'yicha
tavsiyalar. O'qituvchilar malakasini oshirish bo'yicha Kaliforniya komissiyasi
Sakramento: Kaliforniya.
3. Avliyakulov N.X., Namozova N.J. Muammoli o‘qitish texnologiyalari. – T.: “Fan va
texnologiyalar” nashriyoti, 2008.
4. Muslimov N. va boshqalar. Innov0atsion ta'lim texnologiyalari – Toshkent: 2015.
