ISSN:
2181-3906
2023
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 2 / ISSUE 12 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
894
ELEKTRON LUG’ATLAR VA AN’ANAVIY LUG’ATLAR USTIDA ISHLASH
Abdunazarova Muqaddas Bahodir qizi
Terdu o’zbek filologiyasi
3-bosqich 421-guruh
95-535-71-02
https://doi.org/10.5281/zenodo.10408129
Annotatsiya.
Ushbu maqolada elektron lug’atlar hamda an’anaviy lug’atlarning turli xil
usullar yordamida foydalanish , mustaqil o’rganuvchilar uchun asosiy yordam usullari keltirib
o’tilgan.
Kalit so’zlar:
Elektron lug’atlar , elektron axborot, texnologiyalar , an’anaviy lug’atlar,
elekrton dastur va hokazolar.
WORK ON ELECTRONIC DICTIONARIES AND TRADITIONAL DICTIONARIES
Abstract.
In this article, the use of electronic dictionaries and traditional dictionaries using
different methods, the main methods of support for independent learners are mentioned.
Key words:
Electronic dictionaries, electronic information, technologies, traditional
dictionaries, electronic software, etc.
РАБОТА НАД ЭЛЕКТРОННЫМИ СЛОВАРЯМИ И ТРАДИЦИОННЫМИ
СЛОВАРЯМИ
Аннотация.
В данной статье рассмотрено использование электронных словарей и
традиционных словарей с использованием различных методов, упомянуты основные
методы поддержки самостоятельного обучения.
Ключевые слова:
Электронные словари, электронная информация, технологии,
традиционные словари, электронное программное обеспечение и др.
KIRISH
Keyingi yillardagi axborot - kommunikatsion texnologiyalarning jadal rivoji
tilshunoslik, xususan, leksikografiya sohasida ham yangi tipdagi lug‘atlarning paydo
bo‘lishiga zamin yaratmoqda. Kompyuter tarjimasi, tahriri, tahlili, electron lug‘atlar va
tezaurus ( til xazinasi )larning yaratilishi fikrimizning dalili. Ayniqsa, zamonaviy electron
lug‘atlar tuzish va undan foydalanish madaniyatini shakllantirish til imkoniyatini egallashda
samarador ekanligini asoslashga hojat yo‘q.
Elektron lug‘at – so‘zlar, iboralar tarjimalarini lug‘atlardan qulay va oson izlash
imkonini beruvchi, qidiruv dasturi asosida ishlovchi lug‘at. Bunday lug‘atlar оn-line yoki
off-line ko‘rinishda bo‘lishi mumkin. Hozirgi paytda chet tillarni o‘rganish jarayonida
yangicha yondashuv sifatida electron lug‘atlardan foydalanish ta’lim jarayonining
samaradorligini oshirishda qo‘l kelmoqda. Shu sababdan ham o‘zbek, rus va ingliz tillari
bo‘yicha umumiy electron lug‘atlar dasturini ishlab chiqish dolzarb masalalardan biri.
Elektron lug‘atlar an’anaviy lug‘atlarga qaraganda bir qator afzalliklarga ega. Zamonaviy
elektron lug‘atlar nafaqat o‘zining so‘z boyligi bo‘yicha, balki lug‘atdagi mavjud so‘zlarni
tezda qidirib topish imkoniyatining mavjudligi bilan ham ajralib turadi.
Kompyuter va lug‘atshunoslik o‘rtasidagi o‘zaro muvofiqlashuv o‘tgan asrning 60-
yillaridan boshlangan. Bu yillarda Brown korpusi , 1978-yilda avtomatik tekshiruvchi hamda
ISSN:
2181-3906
2023
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 2 / ISSUE 12 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
895
tilni qayta ishlash uchun maxsus kodlangan zamonaviy ingliz tilining Longman lug‘ati (
Longman Dictionary of Contemporary English ) yaratildi. Ma’lumotlar qidirish, avtomatik
referatlash va mashina tarjimasiga mo‘ljallangan avtomatik lug‘atlar foydalanuvchi uchun
lug‘atdagi maqolalarning strukturasi va interfeysiga ko‘ra alohida ko‘rinishga ega bo‘ladi.
Elektron lug‘atlardan foydalanish dasturiy ta’minot sifatida ( offline dictionary ) hamda
Internet tizimida ( online dictionary ) avtomatik qidiruv tarzida foydalaniladi, ularning har biri
foydalanuvchining kuchini tejaydi. An’anaviy lug‘atda u yoki bu so‘zlarning tuzilish
kompozitsiyasi aks etgan izohlar qay holatda berilishi qamrab olinsa, electron ( avtomatik,
kompyuter ) holatdagi lug‘atni yaratish tamoyillariga ko‘ra foydalanuvchilar uchun maxsus
kompyuter formatida yoki muayyan tarkibiy qism dasturi sifatida yaratish masalalari nazarda
tutadi (masalan, mashina tarjimasi ). Shuningdek, hozirgi kunda elektron ko‘rinishdagi
chastotali lug‘atlar ham yaratilmoqdaki, ulardan biror matnning so‘zlari sonini hisoblashda
hamda kompyuter lingvistikasiga oid tadqiqotlarni olib borishda foydalanilmoqda. Bundan
tashqari, internet hamda elektron lug‘atlar ham foydalanuvchilarga qulaylik yaratishi bilan
muhim. Internet lug‘atlariga ziyonet, google translator hamda bir tildan ikkinchi
1
bir tilga
online rejimida ishlaydigan dasturlar kiradi. Elektron lug‘atlarning turi va soni ko‘p, ular
bir tilli, ikki tilli hamda ko‘p tilli lug‘atlarni tashkil etadi. Ana shunday lug‘atlardan biri
Toshkent axborot texnologiyalari universitetida M.Ravilov, Sh.Tog‘ayev, Sh.Baxshullayevlar
hammullifligada “e-lug‘at” nomi bilan yaratildi. Mazkur lug‘at 3 tilda: o‘zbek, rus va ingliz
tillarida ishlaydi . Ushbu dastur asosida 6 ta yo‘nalish: o‘zbek-ingliz, ingliz-o‘zbek, o‘zbek-
rus, rus-o‘zbek, ingliz-rus, rus-ingliz bo‘yicha so‘zlarni tarjima qilish imkoniyati mavjud.
1
Elektron lug‘atning bazasi 145 000 dan ortiq so‘z va atamadan tashkil topgan. Barcha
so‘zlarning tarjimasi misollar orqali ko‘rsatilgan. Mazkur lug‘atning shaxsiy kompyuterlar
uchun Windows tizimida ishlovchi hamda mobil qurilmalar uchun Android va iOS
muhitlarida ishlovchi dasturlari yaratilgan. Dasturning iOS muhitida ishlovchi versiyasi
https://itunes.apple.com/app/id894894288 internet manziliga joylashtirilgan. Hozirda dastur iOS
tizimiga ega bo‘lgan qurilmalar uchun mobil dasturlar joylashtirilgan AppStore tizimida
yuqori ko‘rsatkichlarni egallab turibdi. Dasturning IOS va Android muhitlar uchun tuzilgan
versiyalarida dastur qurilmada yengil ishlash uchun bir necha ishlar amalga oshirilgan, ya’ni
dasturning bazasi to‘liq faol holatda ( operativ xotiraga ) yuklanmaydi. Dastur qurilmada tez
ishlashi, so‘zlarni qidirishda qiyinchilik tug‘dirmasligini hisobga olib, faqatgina faol holatda
“A” harfidan boshlangan so‘zlarni ko‘rishi mumkin. Keyingi so‘zlarni ko‘rish uchun so‘zning
bosh harfini bosish kerak bo‘ladi. Bu bilan dasturning tez va faol ishlashi ta’minlangan.
Lug‘atning asosiy xususiyatlari quyidagicha:
1)
lug‘at bazasining barcha bo‘limlarida ingliz tilidagi so‘zlarning o‘qilishi yozilgan.
Foydalanuvchilarga dastur bo‘yicha qo‘llanma ham ishlab chiqilgan. Mazkur dasturlar
testdan o‘tkazilib , ular normal ishlashi uchun talablar shakllantirilgan.
2)
dastur orqali Windows muhitida tarjima qilingan misollardagi notanish so‘zlarning teskari
tarjimasini va uning qo‘llanilishi haqidagi ma’lumotlarni ham olish mumkin. Buning uchun
1
1 http://uz.infocom.uz/2014/11/04/e-lugat-dasturining-imkoniyatlar
ISSN:
2181-3906
2023
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 2 / ISSUE 12 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
896
tarjima oynasidagi notanish so‘z belgilansa, so‘zning tarjimasi oynaning pastki qismida paydo
bo‘ladi;
3)
dasturning keyingi imkoniyatlaridan yana biri bu - foydalanuvchining doimiy ravishda,
so‘z boyligini oshirib borish imkoniyatini yaratuvchi qismi. Bu qism dastur ishga
tushirilganda Windows operatsion tizimi masalalar panelining o‘ng tomonida kichik axborot
oynasi ko‘rinishida ishlaydi va bu oynada ma’lum bir vaqt intervalida so‘zlarni ketma-ket
ko‘rsatib turadi)
4)
dasturning afzalliklaridan yana biri, mobil qurilmalar uchun iOS va Android versiyalari
mobil qurilmada ishlashida qiyinchilik tug‘dirmaydi. D
2
asturning bazasi optimallashtirilgan,
har bir qidirilgan so‘z bir necha misollarda namoyon etiladi.
Yaratilgan dasturdan o‘rta maxsus va kasb-hunar ta’limi tizimida, oliy ta’limda chet
tili fanini o‘qitishda yordamchi material sifatida foydalanish mumkin. Bundan tashqari,
chet tilini mustaqil o‘rganuvchilarga ham tavsiya etiladi. Tarjimaga asoslangan bunday
elektron lug‘atlar sirasiga shu vaqtgacha yaratilgan quyidagi lug‘atlarni kiritish mumkin:
2
Ruscha-o‘zbekcha lug‘at (≈108 000 so‘z va iboralar);
O‘zbekcha-ruscha lug‘at (≈82 000 so‘z va iboralar);
Ruscha-qozoqcha lug‘at (≈85 000 so‘z va iboralar);
Qozoqcha-ruscha lug‘at (≈59 000 so‘z va iboralar);
Ruscha-qirg‘izcha lug‘at (≈49 000 so‘z va iboralar);
Qirg‘izcha-ruscha lug‘at (≈34 000 so‘z va iboralar);
Ruscha-turkmancha lug‘at (≈90 000 so‘z va iboralar);
Turkmancha-ruscha lug‘at (≈93 000 so‘z va iboralar);
Ruscha-tojikcha lug‘at (≈9000 so‘z va iboralar);
Tojikcha-ruscha lug‘at (≈42 000 so‘z va iboralar);
Inglizcha-o‘zbekcha lug‘at (≈17 000 so‘z va iboralar);
Elektron lug’atlar so’zlarning ta’riflari, tarjimalari va tilga oid boshqa ma’lumotlarni
taqdim etadigan raqamli qurilmalar yoki ilovalar hisoblanadi . Ular ko’chma va smartfonlar,
planshetlar, elektron o’quvchilar yoki maxsus elektron lug’at qurilmalari kabi elektron
qurilmalarida foydalanish uchun mo’jallangan. Elektron lug’atlar odatda foydalanuvchilarga
so’z va iboralarni qidirish imkonini beruvchi qulay interfeysga ega. Ular ko’pincha tez va
aniq ta’riflar, tarjimalar va misollarni taqdim etib, ularni til o’rganuvchilar, sayohatchilar va til
yordamiga muhtoj bo’lganlar uchun foydali vositalarga aylantiradi. An'anaviy lug'atlar turli
formatlarda keladi va turli maqsadlarga xizmat qiladi. Anʼanaviy lugʻatlarning bir nechta keng
tarqalgan turlari:
1. Monolingual lug'atlar: Bu lug'atlar bitta tildagi so'zlarning ta'riflari, tushuntirishlari va
foydalanish misollarini taqdim etadi. Ular ma'lum bir tildagi so'zlarning ma'nosini aniqlash va
tushunish uchun keng qo'llaniladi.
2. Ikki tilli lug'atlar: Ikki tilli lug'atlar ikki til o'rtasida so'z va iboralarning tarjimalarini taklif
qiladi. Ular til o‘rganuvchilar, tarjimonlar va turli tillar orasidagi bo‘shliqni bartaraf etishga muhtoj
bo‘lganlar uchun foydalidir.
2
2 https://www.translatos.com/uz/ru-uz/
ISSN:
2181-3906
2023
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 2 / ISSUE 12 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
897
3. Tezauruslar: Tezauruslar soʻzlarning sinonimlari va antonimlarini taqdim etib, soʻz boyligini
kengaytirishga va oʻxshash yoki qarama-qarshi maʼnoli muqobil soʻzlarni topishga yordam beradi.
4. Entsiklopedik lug'atlar: Bu lug'atlar so'z ta'riflaridan tashqariga chiqadi va turli mavzular,
jumladan, tarix, fan, geografiya, san'at va boshqalar haqida batafsil ma'lumot beradi. Ular keng
doiradagi fanlar boʻyicha bilim olish uchun toʻliq maʼlumotnomalardir.
5. Ixtisoslashgan lug'atlar: Ixtisoslashgan lug'atlar tibbiy, yuridik, texnik yoki ilmiy terminologiya
kabi muayyan sohalar yoki mavzularga qaratilgan. Ular oʻsha sohalarga tegishli batafsil
tushuntirishlar va taʼriflarni beradi.
6. Etimologik lug'atlar: Etimologik lug'atlar so'zlarning kelib chiqishi va tarixiy rivojlanishini
kuzatib, ularning til ildizlari va vaqt o'tishi bilan evolyutsiyasi haqida tushuncha beradi.
7. Talaffuz lug'atlari: Bu lug'atlar fonetik transkripsiyalarga qaratilgan va so'zlarni to'g'ri talaffuz
qilish bo'yicha ko'rsatmalar beradi.
Mavjud an'anaviy lug'atlar turlariga bir nechta misollar. Har bir tur muayyan maqsadga
xizmat qiladi va turli ehtiyojlarni qondiradi, foydalanuvchilarga tilni tushunish, tarjima qilish, so‘z
boyligini kengaytirish va maxsus bilimlarni egallashda yordam beradi.
REFERENCES
1.
Leksikografiya asoslari . Sultonbek Normamatov O’quv qo’llanma -TOSHKENT-2020 103-
sahifa
2.
https://www.translatos.com/uz/ru-uz/
3.
ZIYONET
4.
WWW.UZ.
