ISSN:
2181-3906
2023
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 2 / ISSUE 12 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
901
QORAQALPOGʻISTONDAGI TURKIY TILLARNING ALOQALARI XUSUSIDA
Yu.M.Ibragimov
Ajiniyoz nomidagi NukusDPI
Oʻzbek tili kafedrasi f.f.d., professor
https://doi.org/10.5281/zenodo.10408200
Annotatsiya.
Ushbu maqolada sheva va dialekt xususiyatlarning paydo boʻlishiga uzoq
davrlar davomida madaniy-iqtisodiy aloqalarning oʻrnatib kelgan qoʻshni xalqlar ta'siri va
Qoraqalpogʻiston Respublikasidagi oʻzbeklar tiliga xos boʻlgan shevalarda uchraydi soʻzlar
haqida soʻz yuritiladi.
Kalit soʻz va iboralar
: madaniy aloqalar, dialektlarning paydo boʻlishi, shevalar
oʻrtasidagi farqlar, adabiy tilda uchramaydigan soʻzlar, sheva soʻzlari, umumturkiy soʻzlar.
ABOUT THE RELATIONS OF TURKIC LANGUAGES IN KARAKALPAKSTAN
Abstract.
This article talks about the influence of neighboring peoples who have
established cultural and economic relations for long periods of time on the appearance of dialect
and dialect features, and about the words that appear in the dialects of the Uzbek language in the
Republic of Karakalpakstan.
Key words and phrases:
cultural relations, emergence of dialects, differences between
dialects, words not found in the literary language, words found in dialects, common Turkish words.
О ВЗАИМООТНОШЕНИЯХ ТЮРКСКИХ ЯЗЫКОВ В КАРАКАЛПАКСТАНЕ
Аннотация.
В данной статье говорится о влиянии соседних народов, установивших
культурные и экономические связи на длительные периоды времени, на появление диалекта
и диалектных особенностей, а также о словах, которые появляются в диалектах
узбекского языка Республики Каракалпакстан. .
Ключевые слова и фразы:
культурные связи, возникновение диалектов, различия
между диалектами, слова, не встречающиеся в литературном языке, диалектные слова,
общетюркские слова.
Markaziy Osiyoda Janubiy Orolboʻyi (Qoraqalpogʻiston) mintaqasi qadimdan joʻgʻrofiy
oʻrni, tabiiy sharoiti qulay, tarixiy voqealarga nihoyatda boy, jahon fani va madaniyati taraqqiyoti
xazinasiga oʻzlarining munosib hissalarini qoʻshgan buyuk alomalar, fozilu fuzolalar, olimu
ulomalar, siyosatchilar, sarkardalar etishib chiqqan, odamlar doimiy yashab kelgan goʻshalardan.
Ular muayyan hududda qadimdan oʻtiroq hayot kechirib, chorvachilik, dehqonchilik,
hunarmandchilik, savdo-sotiq ishlari bilan shugʻullanib kelgan. Ushbu muqaddas va tabarruk
maskanga turli tarixiy sabablarga koʻra keyin kelib turkiylashgan koʻchmanchi, yarim
koʻchmanchi urugʻ-qabilalarning aralashuvi natijasida etnik tarkibi murakkablashdi. Bunday
murakkab tarixiy-etnografik jarayon aloqa-aralashuv vositasi boʻlgan tillarida ham ifodasini
topgan. Masalan, oʻzbek xalqi tarkibidagi
qoʻngʻirot, qipchoq, nayman, mangʻit, noʻkis, noʻgʻay,
doʻrman, xitoy, qurbanoq, qiyot, qatagʻon, qargʻasha, qoʻlop, uyshun, kanagas, qangli, kinik,
xonjigʻali, qoʻshtamgʻoli, kerait, jaloyir, juvondir, qirq, bichanak, bolgʻali, bayot, ochamoyli,
avshar, chandir, ming, yuz, mitan, maylibolta, tartuvli, koʻkoʻzakli, sarsan, sagʻir, saxtiyan,
saripoʻstun, uygʻur, taz, qorachekmon, qorapoq
singari urugʻ-qabila nomlarining koʻpi
mintaqadagi qoraqalpoq, qozoq, turkman xalqlari oʻrtasida ham uchraydi.
ISSN:
2181-3906
2023
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 2 / ISSUE 12 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
902
a) oʻzbek adabiy tilidagi oltita unli fonema oʻrnida oʻzbek tili oʻgʻuz-qipchoq lahjasi va
qarindosh turkiy tillarda 9-10 unli fonema mavjud:
ә, a(o), i, i, ', , ү, u, ө, (oʻ);
b) oʻzbek shevalari va turkiy tillarda unlilar tizimi singarmonizm qonuniyatining tanglay
ohangdoshligi qonuniyatiga izchil amal qiladi;
v) oʻzbek tili oʻgʻuz va qipchoq lahjasi hamda turkiy tillarda singarmonizmning lab
ohangdoshligi qonuniyati soʻzning ikkinchi boʻgʻinidan nariga oʻtmaydi:
tүnүmәn
tuni bilan,
qolum//qolim qoʻ
lim,
kүnүm:kunim
uchun kөmәchimә kүl tartaman(maqol). Ommaviy axborot
vositalar, adabiy til ta'sirida singarmonizm qonuniyatining buzilish hollari ortib bormoqda: xoʻj.,
qoʻngʻ.
әdrasman
isirigʻ,
qizmәtkar
xizmatkor,
bәlәqada
baloqazo; qqalp.
arbakesh
aravakash,
xizmetkar,
bәlәqada
bassaң ayaq astinda (maqol).
g) oʻzbek adabiy tilidagi lablangan
oʻ
fonemasi oʻzbek tilining oʻgʻuz-qipchoq shevalari
va turkiy tillarda mustaqil til oldi yumshoq
ө
xamda til orqa qattiq
o
fonemalarga boʻlinadi:
bөz
bez paxtadan toʻqilgan
mota,
bөl
boʻlmoq, ajratmoq,
bөlәk
boʻlak, parcha, oʻzga; shevada til orqa,
qattiq o(oʻ) fonemasi: boz boʻz er, ekin maydoni,
bosh
boʻsh yumshoq, mayin.
bol
(boʻl) tugat,
tamom qil bas qil;
d) mintaqadagi shevalar hamda hozirgi turkiy tillarning konsanantizmi oʻzbek adabiy
tilidan miqdor jihatdan kam farq qilsa ham, sifat jihatdan bir muncha tafovut qiladi: oʻzbek adabiy
tilida soʻz boshida til oʻrta
y
undoshi qoʻllanganda, mazkur shevalarda
dj
affrikati; qoraqalpoq,
qozoq tillarida toq (sof)
j
undoshi qoʻllanadi: shevada
djilqi
yilqi,
djeti
etti,
djorgʻa
yoʻrgʻa,
djambash
yonbosh.
djurt
yurt; qqalp.
jilqi
,
jeti
,
jorgʻa
,
janbas
,
jurt
va boshqalar.
e) soʻz boshida kelgan
l, r
undoshlari oldidan
i, i, ү, u
tor unlilaridan biri (proteza)
orttiriladi:
iri:m
rahim;
uluqsat\uruxsat
ruxsat;
ilay
loy,
ilaqa
laqa baliq,
uluqman
luqmon hokim;
yo) intervokal va anlaut holatda
k-g; q-gʻ
undoshlarining almashinish hodisvsi keng
tarqalgan:
gәzip
kezib,
gүbi
kuvi,
gүnji
kunjut,
kүmish/gүmish
kumush,
gүrәsh
kurash,
gөrәk
koʻsak;
j) soʻzning boshida oʻrta-keng
ө, o(oʻ), e(e)
va lab-lab tor
u, ү
unlilari oʻzbek tilining
qipchoq lahjasi va qoraqalpoq, qozoq tillarida
vo, vө, ye, ie
shaklida diftongdashadi:
votin
oʻtin,
voqlav
uqloq,
voraq
oʻroq:
vөrmәjәk
oʻrgumchak,
vөzәk
oʻzak,
vөtirik
yolgʻon;
yel/iel
el,
yechki\iechki
echki,
yelәk\ielәk
elak va h. Janubiy Xorazm, Samarqand viloyati gʻarbiy shevalari
nayman, gʻallorol, yuqori Qashqadaryo qipchoq tur shevalarida diftonglashish hodisasi salmoqli
oʻrin tutadi. N.A.Baskakovning fikricha, soʻz boshida
o, ө, e(e)
unlilarining diftonglashuvi
qoraqalpoq tilini boshqa turkiy tillardan ajratib turuvchi xususiyat. Bu fonetik hodisa gagauz,
qoʻmiq, qorachoy-bolqar tillarida ham kuzatildi;
z) soʻz boshida jarangli lab-lab
b
undoshi jarangsiz
p
undoshiga almashinadi: oʻzb. xoʻj.,
qoʻngʻ.:
put
but,
pүtin
butun,
pichqi
bichqi,
pichip
bichib: qqalp.
put, pүtin, piship;
k) soʻz boshida
b-m
mosligi keng tarqalgan: oʻzb. xoʻj., qoʻngʻ.:
muңa
bunga.
maqmal
baxmal.,
moyin
(buyun); qqalp.
bugʻan, maqpal, moyin
;
l) b-m mosligi hodisasi affikslarda ham sodir boʻladi:
bagʻman
bogʻbon.
tәrәzman
tarozbon,
miyriman
mehribon, qqalp.
bajman
bojbon bagʻman, bajban, tәrezman, miyirman;
m) oʻzbek adabiy tilida ayrim soʻzar tapkibida
sh
undoshi talaffuz etilganda,
Qoraqalpogʻiston oʻzbek shevalarida
ch
undoshi aytiladi:
bachchi
boshchi,
quchchi
qushchi,
ISSN:
2181-3906
2023
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 2 / ISSUE 12 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
903
qochchi
qoʻshchi; qqalpoq, qozoq. tillarida
s, sh
undoshi qoʻllaniladi: qqalp. sali, qoңsi. samal,
shigin, shimshiq;
n) lab-lab
v
undoshi
y
undoshiga almashinadi: oʻzb. xoʻj., qoʻngʻ.:
sүymәgәngә
sevmaganga
sүykәnmә
; qqalp. sүymegenge sүykenbe va boshqalar.
k) hozirgi oʻzbek adabiy tilidagi
uvol
soʻzi sheva va qoraqalpoq tilida
vobal
tarzida talafuz
etiladi.
Qoraqalpogʻiston oʻzbek shevalari fonetik tizimiga e'tibor qaratsak, ularda soʻz boshida
ham jarangli, ham jarangsiz undoshlarni qoʻlash imkoniyatiga ega. Ammo bu hodisaning oʻrni
turkiy tillarda, shuningdek, oʻzbek tili va shevalarida bir xilda emas. Masalan, Qoraqalpogʻiston
oʻzbek shevalarining sharqiy I tur oraliq guruhida soʻz boshida jarangli undoshni ishlatishga
moyillik kuchli boʻlsa, gʻarbiy va II tur oraliq guruhida, aksincha, jarangsiz undoshni qoʻllash
keng tarqalgan.
Qoraqalpogʻiston oʻzbek shevalarida morfologik shakllarni qoʻllashda koʻpgina oʻziga xos
oʻzgachiliklar oʻrin olgan, u yoki bu shevaning tarkalgan aholi punkiti joylashuv oʻrni, ma'lum
tarixiy sharoiti, aholi etnik tarkibining xilma-xilligiga bogʻlik koʻpgina fonetik hodisalar,
morfologik shakllar, leksik oʻzgachaliklar vujudga keldi. Bularning barchasi oʻrganilayotgan
sheva vakillarining oʻzaro va qardosh turkiy xalqlar bilan asrlar davomida aloqa-munosabatda
birga yashaganliklaridan darak beradi. Shu boisdan, ikki tur lahja vakillari bir xildagi morfologik
shakllarni bemalol qoʻllayveradi:
ulim yeddindjida uoqiydi: sigʻirdi apaң savgʻan bosa, deshana
apchiq; avziңa qarap sollә, kan yigʻliyverme, gөziң qizarip ketadi
va boshqalar. Bu holat
koʻpincha oʻgʻuz va qipchok sheva vakilarining aralash yoki yonma-yon, chegaradosh joylashgan
qishloklarida kuzatildi. Ushbu oʻrinda A.B.Joʻraeveing «sof qorluq, sof qipchoq, sof oʻgʻuz
shevasi yoʻq» - degan fikrini keltirish joiz.
Qoraqalpogʻiston oʻzbek shevalarida egalik affiksi vazifasini
–
jigi
formanti bajaradi.
Uning qoʻllanilish doirasi cheklangan, u faqat
barcha, hamma
belgilash olmoshlari doirasida
uchinchi shaxs egalik affiksi
–si
ning vazifasini bajaradi:
hәmmәjigi
hammasi;
bәrjigi
barchasi;
Qoraqalpogʻistonning toʻrtkoʻl-ellikqal'a shevasida -
chiki
fonetik varianti qoʻllanadi:
bәrchiki
barchasi;
hәmmәchiki
hammasi. Janubiy Xorazm dialektining xeva-urganch shevasi va
Buxoro dialekti qorakoʻl shevasida
–
chiki
; qorakoʻl shevasining Sayot, Ziyorat qishloqlari aholisi
nutqida
-
djigi
:
hәmmәdjigi uxleyen
hammalari uxlagan. I.Shamsuddinov
-djigi
affiksini oʻgʻuzcha
deb hisoblab, uni turk tilidagi erkalash-kichraytirish ma'nosini ifodalovchi –
sigʻ\chigʻ
qoʻshimchasi bilan aloqador, degan fikrni bildiradi. Fors-tojik tilida ham -
chiz
hammasi
ma'nosidadir, uning
-chi
qisqargan shakli ham mavjud. (Rastorgueva 1963, 214). Biroq buni toflar
tilidagi -
cheiche
, fors-tojik tilidagi -
chiz
(narsa,
-chi
formantlarining ayrim oʻzbek shevalaridagi -
djigi\-chiki
bilan aloqadorligini semantik jihatdan izohlash qiyin. Fikrimizcha -
djigi\chiki
formanti III shaxs egalik affiksi
-si
va mavhum egalik shakli
–
niki
qoʻshimchasining birikishidan
hosil boʻlgan. Ma'lumki, mavhum egalikning qadimgi shakli hisoblangan. Soʻzboshida
-si
shaklidagi
s–j
bilan va –
ki
formanti tarkibidagi
k
undoshining
g
jarangli undoshi bilan almashinuvi
roʻy bergan. Chunki almashinuvchi
s, j
undoshlarining qoʻllanilishi va ikki unli tovush orasida
kelgan jarangsiz
k, q
undoshlarining
g, gʻ
shaklida jaranglilashuvi gʻarbiy qipchoq tur shevalar
guruhi uchun odatdagi holat:
s-dj
:
savchi–djavchi, sildji-djilish, sәvkildәp: shәvkildәp:djәvkildәp
hayajonlanib. Shuningdek, shevalarda
-djigi, -chiki
formanti –
djiginiki,
-
chikiniki
hamda
–siniki
ISSN:
2181-3906
2023
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 2 / ISSUE 12 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
904
shaklida yuqorida qayd etilgan olmoshlar tarkibida baravar ishlatiladi. Bu ushbu shakllarning bir
manbadan tarqalganligiga bogʻliq yuzaga kelganligini izohlaydi. Ba'zan orzu-istak, xohish
ma'nolari zaruriyatga aylanadi. Bunday vaziyatda ish harakatni bajarishga istak, zaruriyat
tugʻilganligi boshqa shaxs tomonidan iltimos qilingan ma'no anglashiladi. Oʻzbek tili yangibozor,
gurlan-beruniy shevalarida –
gʻaylii\gәyli; -kәyli/qayli; -mәk+kerәk\maq -kәrek\maq+gerәk
shakllarii orqali ifodalanadi:
aytqayli:
aytish kәrәk, ichqeyli\ichmәk kәrәk
va boshqalar. Hozirgi
qoraqalpoq, qozoq tili shevalarida ham faol qoʻllanadi. A.Nurmagʻambetov qozoq tili gʻarbiy
shevalar guruhidagi
-
gʻayli
qoʻshimchasining mavjudligini qoraqalpok tili ta'siri bilan bogʻlayli.
N.A.Baskakov bu qoʻshimchaning fe'lga qoʻshilganda anglatadigan ma'nosi va uning qadimdan
qoʻllanidib kelayotganligini ta'kidlaydi.
Mazkur ishevalarda
-
gʻayli
qoʻshimchasi bilan gurlan-beruniy.: –
ish\ishkәrәk kәrәk
;
xoʻjayli-qipchoq. –
uv\үv+ kәrәk
; qoʻngʻirot. –
uv\үv+tiyish
; toʻrtkoʻl-elikqala.:
–maq+gәrәk; -
maqliq gәrәk
kabi analitik shakllar baravar qoʻllanadi. Toshovuz viloyatidagi oʻzbek shevalarida
–
mali\mәli
murakkab qoʻshimchasi yuqorida koʻrsatilgan formalarning barchasi oʻrnida qoʻllana
oladi:
aytmali
–aytish kerak;
ichmәli
– ichish kerak kabi. Bu holatda
-mali\mәli
qoʻshimchasi
qoʻshilgan fe'llar, kesim vazifasida keladi, adabiy til nuqtai nazardan olib qaraganda murakkab
kesimning, aniqroq qilib aytganla
-
ish\ish
qoʻshimchasi orqali yasalgan harakat nomi bilan kerak.
zarur modal soʻzlari bilan birikib kelib predikativlashganda anglatadigan ma'nosi oʻrnida
qoʻllanadi. Bu holatda qoʻpincha
–
mali\mәli
qoʻshimchasi III-shaxs shaklida qoʻshiladi-da,
oʻzidan keyin boshqa qoʻshimchalarning birikib kelishini talab qilmaydi.
Xullas, oʻzbek tilining qipchoq lahjasi, xususan, hozirgi turkiy tillar bilan qiyoslash,
taqqoslash natijasida ular oʻrtasida umum etnolingvistik aloqalar mavjudligi aniqlandi.
Birinchidan,
oʻzbek tilining oʻgʻuz-qipchoq lahjasi va hozirgi turkiy tillarda ham singarmonizm
qonuniyatining tanglay qonuniyati saqlangan,
ikkinchidan,
unlilar tizimi ham bir-biriga yaqin, mos
keladi,
uchinchidan,
nutq tovushlari turli xil kombinator-pozision oʻzgarishlarga duch keladi,
toʻrtinchidan,
oʻzbek adabiy tilidagi shevalarda soʻz oxiri jarangli yoki jarangsiz undosh bilan
bitganda, undoshning xarakteriga koʻra kelishik, egalik, affikslar progressiv assimilyasiyaga duch
keladi:
-
tiң/tiң; -diң/diң; --ti/ti; -di/di; -kә/qa; -gә\gʻa tәn//tan; -dәn/dan
kabi. Turkiy tillarning
qadimgi yodgorliklari tilida ham keng qoʻllangan; b
eshinchidan,
nutq jarayonida ikki narsa-
buyum oʻrtasidagi qiyos mantiqan anglashilib turganda
-raq, rәk, -rek; -lav, -lәv, -lev, -sav, -
chil\chil
affikslari qatnashadi,
oltinchidan,
shaxs-son, zamon koʻrsatkichlari anglatgan ma'nolari,
vazifasi ham oʻzaro bir-biriga yaqin. Bunday yaqinliklar, oʻxshashliklar turkiy xalqlarning
qadimiy aloqa munosabatlari natijasidir.
REFERENCES
1.
Abdullaev F.A. Xorazm shevalari. –Toshkent: Oʻzakadnashr.1963.
2.
Backakov N.A. Karakalpakskiy yazik. T.II, ch.1.-M., 1952,411 s.
3.
Valiev M. Naymanskiy govor uzbekskogo yazika: Avtoref. diss.kand.filol.nauk.-
Samarkand. 1963, -28 s.
4.
Djuraev A.B. Arealnaya lingvistika, Sushnost i struktura
. Tyurkologiya.-1988.-№6.
–S.21-27.
5.
Joʻraev B. Yuqori Qashqadaryo oʻzbek shevalari. -Toshkeng: Fan.1969,168 b.
ISSN:
2181-3906
2023
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 2 / ISSUE 12 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
905
6.
Ishaev A. Qoraqalpogʻistondagi oʻzbek shevalari. –Toshkent: Fan. 1977.
7.
Muxamadjonov Q. Janubiy Qozogʻistondagi oʻzbek shevalari morfologiyasi. –Toshkent:
Fan.1983.166 b.
8.
Nurmagʻambetov A. Qazaq tili govorlariniң batis tobi. –Almati: Gʻilim, 1976, 217 b.
9.
Radlov V.V. Vvedenie k izlojeniyu tyurkskix yazikov. SPb. 1906, 45 s.
10.
Reshetov V.V. Oʻzbek shevalarining klassifikasiyasi \\Oʻzbek tili va adabiyoti. 1966. -
№1. –B.11.
11.
Trofimova T.A. Drevnee naselenie Xorezma po dannim planeoantropologii. –M.: Izd-vo.
AN SSSR, 1950. -264 s.
12.
Sherbak Grammaticheskiy ocherk yazika tyurkskix tekstov X-XIII vv. Vostochnogo
Turkestana. –M.: Izd-vo AN SSSR, 1961.- 204 s.
13.
Ibrohimov S. Oʻzbek tilining andijon shevasi. –Toshkent: Fan. 1967. -126 s.
