Qadimgi turk bitigtoshlaridagi o‘zlashma harbiy istilohlar
Ma’rufjon Dustmurodov
Filologiya fanlari bo‘yicha falsafa doktori (PhD), University of Science and Technologies
E-mail:
https://doi.org/10.5281/zenodo.10439753
Kalit so‘zlar:
harbiy terminlar, o‘zlashma qatlam, O‘rxun-Yenisey bitiglari, Turk xoqonligi.
Annotatsiya:
Turkiy xalqlarning mushtarak tarixida ilk o‘rta asrlarning dastlabki davrlarida hukm surgan, shonli
o‘tmishning tarkibiy qismi bo‘lmish Turk xoqonligi Markaziy Osiyo xalqlari, jumladan, o‘zbek xalqi
davlatchiligi tarixida muhim o‘rin egallaydi. Ushbu maqolada O‘rxun-Yenisey bitigtoshlardagi ba’zi o‘zlashma
harbiy terminlar xususida mushohadalar yuritilgan.
KIRISH.
O‘zbekiston
o‘z
mustaqilligini
qo‘lga
kiritgach,
Respublika
rahbariyati
tomonidan
ajdodlardan meros bo‘lib qolgan turli moddiyma’naviy
yodgorliklarni tadqiq etish ishlarini qo‘llabquvvatlash,
teran ildizi qadim moziyga borib taqaladigan o‘zbek
tilining mavqeini yuqori darajaga olib chiqish
maqsadida ulkan ishlar amalga oshirildi. Jumladan,
Sh.Mirziyoyevning 2019 yil 21 oktyabrdagi “O‘zbek
tiliga davlat maqomi berilganligining o‘ttiz yilligiga
bag‘ishlangan tantanali marosim”da so‘zlagan nutqi
fikrmizni dadillaydi: “Turkiy tillarning katta oilasiga
mansub bo‘lgan o‘zbek tilining tarixi xalqimizning ko‘p
asrlik
kechmishi,
uning
orzu-intilishlari,
dard-u
armonlari, zafarlari va g‘alabalari bilan chambarchas
bog‘liqdir. O‘zbekiston “Turkiy tilli davlatlar
hamkorlik kengashi”ga a’zo bo‘ldi. Bu o‘z navbatida,
nafaqat o‘zaro iqtisodiy hamkorlikni kuchaytirishga,
balki turkiy tillar, jumladan, o‘zbek tilining xalqaro
maqomini yuksaltirishga xizmat qiladi” (1).
MAVZUGA OID
ADABIYOTLAR TAHLILI.
Turk xoqonligining harbiy davlat tuzumi va
uning terminologik tizimni kasb etishini ilmiy tadqiq
etish bir qancha tadqiqotchilarning ishlarida o‘z aksini
topgan. Shavann, G.Dörfer, G.J.Ramstedt, O.Pritsak,
N.Bernshtam,
L.N.Gumilev,
N.A.Baskakov,
S.G.Klyashtorny,
I.N.Shervashidze,
Yu.A.Zuyev,
B.Ogel, A. Bombachi va boshqalar o‘tgan asrda o‘z
tadqiqot ishlarida Turk xoqonligining harbiy boshqaruv
tizimini o‘zida aks ettirgan termin va unvonlarga oid
masalalar bilan shug‘ullangan yoki qadimgi turkiy
unvonlarning ayrimlarini alohida ko‘rib chiqqan.
S.G.Klyashtorny, I.V.Kormushin, A.Donuk, F.Shumer,
S.Gomecha, I.Togan, E.Erkocha, H.Sh.Foydalanuvchi,
P.B.Oltin, F.Rybatskiy, X.Dadaboyev, M.Is'hoqov,
Sh.Kamoliddin, G‘.Boboyorov va boshqalar soha
terminologiyasiga oid tadqiqotlar olib borgan. Olimning
ishiga moddiy, Baqtriya so‘g‘diy hujjatlari yetarli
darajada jalb qilingan.
TADQIQOT
METODOLOGIYASI.
Turkiylarning
qadimgi
davri
bo‘lmish
xoqonlikning
ijtimoiy-siyosiy
va
etnomadaniy,
shuningdek, harbiy hayotiga oid bir qansha izlanishlar
olib borilgan va tadqiqotlar shor etilgan. Mavjud
ishlarda qadimgi turkiy til harbiy terminologiyasining u
yoki bu darajada tarixiy va lingvistik tahlili berilgan,
ammo ularning genezisi va taraqqiyoti hali to‘liq
aniqlashtirilmagandir. Qolaversa, Turk xoqonligi davlat
boshqaruv tizimiga bag‘ishlangan tadqiqotlarda saltanat
harbiy ish va mudofaa sohasida qo‘llanishda bo‘lgan
harbiy terminlarning aniq miqdori ham berilmagan. Shu
jihatdan, qadimgi turkiy tildagi harbiy terminlarni
diaxron asrektda atroflisha o‘rganish nafaqat til tarixi,
balki qadimgi turklarning davlatshiligi, boshqaruv
an'analari va harbiy qurilishi ushun ham katta
ahamiyatga egadir. Shu bilan birga, xoqonlikda harbiy
terminlar tizimi qanday shakllanganligi, ularning kelib
shiqishi, etimologik jihatlarini aniqlash hozirgi turkiy
tillarning harbiy terminologiyasi tizimida sodir bo‘lgan
jarayonlarni yanada oydinlashtiradi.
TAHLIL VA NATIJALAR.
Xitoycha o‘zlashmalar.
Bitiglardagi xitoycha
harbiy-idoraviy
terminlardan
biri
“qo‘mondon”
maʼnosidagi
säŋün
”dir.
“ku säŋün bašadu tört tumän sü
kälti –
Ku Sangun boshliq to‘rt tuman askar keldi”;
“
Tay
Säŋün …tu….. bäs yüz bašï –
Tay Sangun … besh yuz
boshi” (Tar, 6).
säŋün
xitoycha
tsic-kyn, tsiang-kün –
“general” unvonining turkcha shaklidir. Xitoy
manbalariga ko‘ra, “Sharqiy Turk xoqonligi qulagandan
so‘ng (630-yil) turkiy qabilalar Tabg‘ach xoqoniga tobe
bo‘ladi. Shunda Tabg‘ach imperatori 500 qabila
boshliqlariga
säŋün
unvonini beradi”[1, 101]. “Unvon
bitiglarda 23 o‘rinda qayd etiladi va qadimiy turkiy tilli
matnlardan boshqa biror davriy manbalarda ko‘zga
tashlanmaydi”
[21, 261].
H.Hausig, G.Ramsted va K.Menges
tudun
istilohining etimologiyasini xitoycha
tu-t’uŋ
, yaʼni
“askariy bo‘lmagan hokim” leksemasi bilan bog‘laydi
[12,
169].
G.Dyorfer
ushbu
nomning
Volga
bulg‘arlarida
turun
(tudun ˃ tuδun ˃ tuƶun ˃ turun)
ko‘rinishida mavjud bo‘lganligini qayd etadi
[7, 207-
210]. “Xitoyning “Tang-shu” yilnomasida Choch
hukmdorlari
tu-tun
unvoni bilan tilga olingan”
[4, 41-
42].
Harbiy voliy –
tutuγ
ning zamonaviy xitoycha
tuo-tok,
qadim xitoycha
tu-tu
(du du) dan kelib
chiqqanligi qayd etilgan
[2, 35-44]. Dastlabki
izlanishlarga ko‘ra, unvonning juan-juanlar tomonidan
xitoychadan o‘zlashtirilgani va keyinchalik turkiy tilga
o‘tganligi ilgari surildi. Unvonning turkcha asosli
ekanligi haqidagi qarashlar ilk marta turkiyalik olimlar
tomonidan o‘rtaga tashlangan. Jumladan, O‘tgan asrda
D.Sinor va A.Donuklar istilohning sof turkcha
tut-
“tutmoq, ushlamoq” feʼli bilan aloqador ekanligini
aytishdi. H.Shirin User ham ushbu qarash tarafdori
o‘laroq, istilohning hozirgi turkiy tillardagi
tutmoq
feʼli
anglatgan maʼno bilan aloqadorlikda
bitiglarda 20
o‘rinda qayd etilishini aytadi
[21, 258]. Lekin ushbu
so‘zning ildizlarini xitoy tili bilan bog‘lash nisbatan
haqiqatga yaqinroq bo‘ladi. Xususan, J.Kloson ham
ushbu istiloh xitoycha
tu-tu (dudu)
so‘zidan olingani va
uning
tutuk
shaklida o‘qimaslik kerakligi hamda boshqa
bir qancha unvonlar qatori Xitoy imperatori tomonidan
berilganini yozadi
[5]. Shuningdek, “unvon tuput
(tibet)larda
to-dok,
sug‘dlarda
twtwk’n
va xo‘tanlarda
tuttū, ttāttāha, ttāttāhï
shakllarida uchraydi”
[9, 188].
Taryat bitigtoshining 10-satrida tilga olingan
čigsi / čiksi
istilohi manbalarda asosan “harbiy
yo‘lboshchi” maʼnosida tilga olinadi:
“Täŋirim
qanïm: ... qan atlïγ čigsi aqunču
” (Tar, 10).
Shuningdek, Yenisey bitiglaridan Chaa Xol I (4-5),
Chaa Xol VII (1), Qamchiq Qoyaboshi (7) bitiglarida
uchraydi.
čigši / čikši
istilohi xitoycha
chig chi
(qadimgi
xitoychada
chi-chi [jixi]
[10, 14])
so‘zining turkcha
talaffuzli shakli sifatida qaraladi
[2, 39]. X.Eksedy
ushbu istilohni xitoycha “voliy; yuksak rutbali
qo‘mondon” anglamidagi
Tz’ü-shih [Cishi]
bilan
aloqalantiradi va turkchaga VII-VIII yuzyilliklarda
o‘zlashganini qayd etadi
[9, 188]. J.Kloson ham ushbu
istilohning xitoychadan o‘zlashganini, xitoy tilining
o‘rta davrlarida
ts’yek syi
– “tuman sudyasi” maʼnosini
anglatgani va aynan imperator tomonidangina tuhfa
etiladigan unvon bo‘lganligini keltiradi
[5, 417]. Ushbu
qarashlar so‘zning xitoychadan o‘zlashtirilganini to‘la
dalillaydi. Ammo ushbu istiloh etimologiyasi xususida
o‘zgacha qarashlar ham o‘rtaga tashlangan
1
.
Sanskritcha o‘zlashmalar
.
Manbalardagi
qadimgi
hindcha
o‘zlashma
istilohlardan
biri
maqarač
dir. Sanskritcha o‘zakli
maqarač (maharaja)
istilohi “ulug‘ hukmdor” maʼnosidagi harbiy unvon
bo‘lib, yuqoridagi jumlada Kul Teginning janoza
marosimiga O‘n o‘q qabilasidan kelgan bir
muhrdorning nomini anglatmoqda. Ushbu “unvon
qadim hindcha
maqa
va
rača
so‘zlarining o‘zaro
birikuvidan tashkil topgan. So‘z oxiridagi
a
ning
bitigtoshlarda talaffuz etilmasligi qadimgi turkiy til
qonuniyati bilan izohlanadi”
[18, 64].
Bitiglarda
qo‘llangan
sanskritcha
o‘zlashmalardan yana biri
ïšbara
harbiy istilohidir.
“Beg, shahzoda” maʼnosidagi ushbu unvonning ko‘plik
shakli
ïšbaras
bo‘lib, qadimgi turkchaga toxarcha orqali
sanskrit tilidan (
ïšvara –
“aslzoda, shahzoda”) o‘tgan”
[6, 13]. M.O‘lmazga ko‘ra, Vang so‘zni eski inglizcha
spearwa
– “nayza”, eski mo‘g‘ulcha
šibagun
– “qush”,
dagurcha
soo
/
sogo
– “burgut”, manjchurcha
šibähu
–
“qaldirg‘och” bilan taqqoslaydi. Bundan tashqari xitoy
manbalariga ko‘ra, turklar jasur va kuchli odamlarni
šbara
deb atashgan
[16, 184-185]. А.Donuk ushbu
so‘zni qadimgi turkcha
čap-, čapar
so‘zlari bilan
bog‘lashga harakat qiladi
[8, 18]. Boshqa manbalarga
ko‘ra
ïšbara
qadimgi turkcha
äš
(yo‘ldosh) va
böri
(qashqir) so‘zlarining birikuvidan tashkil topgandir
[29,
85]. Lekin leksemani turkchadagi o‘zlashmalar qatoriga
kiritish maqsadga muvofiq bo‘ladi. Aytish lozimki,
ïšbara
so‘zi xitoy manbalarida
šabolo
tarzida qayd
etilgan. Bulg‘or podshosi
Asparuh
(643-701)ning ismi
ham ushbu so‘z bilan aloqador. Shuningdek, o‘rta asr
manbalarida
tilga
olingan
Aspara
(Ashpara
–
Qozog‘iston Jambul viloyati maʼmuriy markazi)
va
1
Bu uchun qarang: ДТС, 156; Tekin T. Kuzey
Moğolistan’da yeni bir uygur anıtı: Taryat (Terhin)
kitabesi, Belleten XLVI/184, 1983. – S. 836.; Orhon
Türkçesi Grameri, – Ankara: Sanat Kitabevi, 2000. – S.
242.; Şirin User H. Köktürk ve Ötüken uygur... – S.
258.; Aydin E. Uygur Kağanlığı Yazıtları, – Konya:
Kömen, 2011. – S. 160-161.
Isfara
(Tojikiston Sug‘d viloyatidagi tuman
2
)
toponimi
ham ushbu so‘z bilan bog‘liq.
Sug‘dcha o‘zlashmalar
. Bitigtoshlar matnida,
asosan, yetti yuz kishini birlashtira olgan shaxsga
nisbatan qo‘llangan “ulus boshlig‘i, xoqonzoda”
maʼnolaridagi
šad
unvoni tilga olinadi.
ДТСga ko‘ra,
ushbu leksema qadim so‘g‘d
(’χšyδ)
tili bilan
aloqalantirilgan.
S.Klyashtorniy
va
V.Livshits
xoqonlikka tegishli ilk manbalardan bo‘lgan Bugut
bitigtoshida tilga olingan
šadapït
so‘zidagi
šad
ni
so‘g‘dcha
γš’yδ
,
γšyδ, xšyδ
bilan bog‘laydi hamda uni
qadimgi forscha
xšaita
(“Avesto”da
xšaeta –
“boshliq,
yetakchi” (
ǝxšēδ
dan
)
, arab va fors manbalaridagi
ixšid
,
ixšäd
bilan qiyoslaydi
[33, 121-146]. A.Bombachi va
A.Gaben ham uni qadim eron tillaridagi
šah (shoh),
“Avesto”dagi
xšaeta
so‘zlari bilan bog‘liqligini qayd
etadi. Unga ko‘ra,
šad
Turk xoqonligi tashkil topishidan
avval turklarga juan-juanlardan kirib kelgan
[21, 210].
A.Jafero‘g‘li ushbu leksemani eski uyg‘urchadagi
šatu
–
“lider, rahbar, maʼmur” so‘zining qisqargan shakli
sifatida ko‘rsatadi
[3, 216]. Shuningdek, “Devonu
lug‘otit-turk”da “jurʼat, jasorat” anglamidagi
šat
so‘zi
borki (DLT, I, 310), ushbu leksema yuqoridagi
so‘zlarning eski turkiy tildagi shakli bo‘lsa kerak.
Xulosa va takliflar.
Demak, bitigtoshlar matnidagi o‘zlashmalar
asosan xitoycha, sanskritcha, sug‘dcha elementlardan
iborat. O‘zlashma qatlamning asosiy qismini (3 %)
xitoycha so‘zlar tashkil qiladi. Bu holat qadimgi
turklarning Xitoy sulolalari bilan harbiy-siyosiy va
boshqa sohalardagi aloqalari, bir muddat Tan (618-907)
sulolasiga qaram bo‘lib, uning boshqaruvi ostida
bo‘lganligi, shuningdek, o‘zaro mafkuraviy ta’sir bilan
izohlanadi. O‘zlashmalarning muayyan (2 %) qismi
sanskritcha bo‘lib, ularning o‘zlashtirilishi turklarning
qadimgi hind va tibet xalqlari bilan o‘zaro harbiy va
iqtisodiy aloqalari mahsuli sifatida izohlanadi. Sug‘dcha
o‘zlashma (1 %) esa o‘sha davrdagi sug‘d tilining
mavqeyi bilan baholanadi.
ADABIYOTLAR
[1]
Aydin E. Uygur Kağanlığı Yazıtları, – Konya:
Kömen, 2011. – S. 160-161.
2
Shahar birinchi marta X asrda “Tabariylar tarixi”da
Исфара //
Словарь собственных имён русского языка.
Ударение. Произношение. Словоизменение. – М.:
Мир и Образование.
–
Оникс, 2010. – C. 880.
[2]
Bazin L. Pre-Islamic Turkic Borrowings in Upper
Asia, Diogenes 43/3, 1995. – P. 35-44.
[3]
Caferoğlu A. Eski Uygur Türkçesi Sözlüğü
... –
S.
216.
[4]
Chavannes E. Documents sur les Tou-kiue ... – S.
141-142.
[5]
Clauson G. An Etymological Dictionary of
Pre-Thirteenth-Century Turkish. – Oxford, 1972.
[6]
Clauson G. Tryjarski E. The Inscription at Ikhe
Khushotu, Rocznik Orientalistyczny, 34/l, – Vvkrszava, 1971.
– Р. 13.
[7]
Doerfer G. Türkische und mongolische… – S. 207-
210.
[8]
Donuk A. Eski türk yazıtlarındakı ... – S. 18.
[9]
Ecsedy H. Çin Menşeli Eski Türk Unvanları,
Türkçeye çev.: E. B. Özbilen, Türk Dünyası Araştırmaları,
1996. – S. 188
[10]
Erhan A. Yenisey yazıtlarında geçen unvanlar ve
unvan niteleyicileri. – Malatya, 2011. – S. 14.
[11]
Gabain A. V. Alttürkische Grammatik… – S. 345;
Haussig H. V. Theophylakts Exkurs über die skythischen
Völker, – Byzantion. VIII, 1954. – S. 426; Karl H. Menges.
The Turkic Languages ... 1968. – S. 169.
[12]
Gabain А. von. Eski Türkçenin Grameri. Türkçe çev. M.
Akalın. – Ankara: TTK, 1988. – 313 s.
[13]
Golden P. B. Hazar Çalışmaları. Çev. E. Ç. Mızrak. –
İstanbul: Selenga, 2006. – 384 s.
[14]
Kaşıkçı O. Eski Türklerde Devlet Başkanlığı – Hakanlık //
TÜRKLER. ‒ Ankara, 2002. ‒ Сilt 2. ‒ S. 888.
[15]
Luo X. Studies on the Titulary of Medieval Inner Asian Peoples.
‒ Peking University Press, 2009.
[16]
Mehmet Ö. Eski Türk Yazıtlarında Yabancı Öğeler
(3) Türk Dilleri Araştırmaları 9, – Tokyo, 1999. – S. 64.
[17]
Memmedli Y. Eski türkçe şahıs adları ve unvanları...
– S. 101.
[18]
Ölmez M. EskiTürkYazıtlarında... – S. 184-185.
[19]
Orhon Türkçesi Grameri, – Ankara: Sanat Kitabevi,
2000. – S. 242.
[20]
Saffet Yilmaz. Eski Türk Runik Harfli Metinlerdeki
Askerî ve Siyasî Terimler ile Unvan Niteleyicilerin Özbek
Türkçesindeki İzleri. International Journal of Humanities and
Education. 260-296, 271
[21]
Şirin H. Kül Tigin yazıtı... 261
[22]
Şirin User H. Köktürk ve Ötüken uygur... – S. 258.
[23]
Şirin, H. (2006), “Eski Türkçede Bazı Unvanların
Yapısı Üzerine”,
Bilig
39, 219- 238.
[24]
Tekin T. Kuzey Moğolistan’da yeni bir uygur anıtı:
Taryat (Terhin) kitabesi, Belleten XLVI/184, 1983. – S. 836.
[25]
Yoshida Y. On the Origin of the Sogdian Surname Zhaowu and
Related Problems // JA. – Paris, 2003. ‒ Tom 291. ‒ P. 35–67.
[26]
Абдураҳмонов Ғ., Рустамов А. Қадимги
туркий тил. – Т.: Ўқитувчи, 1982. – 166 б.
[27]
Агеенко Ф. Л. – Исфара // Словарь собственных
Словоизменение. – М.: Мир и Образование. – Оникс,
2010. – C. 880.
[28]
Бартольд В. В. Древнетюркские надписи и арабские
источники // Сочинения, V. – М., 1968. – С. 284311; Новые
исследования об орхонских надписях // Сочинения. – М., 1968. – Том
V. – С. 312–328.
[29]
Бобоёров Ғ. Ўзбек тили тарихи. Т. – Фан. 2022. –
Б.85.
[30]
Бобоёров Ғ., Ғарбий турк хоқонлигининг давлат
тизими. Тарих фанлари док. дис. – Тошкент, 2012. – 380 б.
[31]
Гумилев Л. Н. Қадимги турклар. – Т., 2007. – 498
б.
[32]
Древнетюркский словарь. ‒ Л., 1969. ‒ С. 168–169.
[33]
Кляшторный С. Г., Лившиц В. А. Согдийская
надпись из Бугута. – М.: Наука, ГВРЛ, 1971. – С. 121-146.
[34]
Кошғарий, Маҳмуд. Туркий сўзлар девони
(Девону-луғотит-турк) / Таржимон ва нашрга тайёрловчи
С. М. Муталлибов. 3 томлик. – Т.: Фан, 1960–1963. I, 83-3;
79-19; 336-17; II , 32-23
[35]
Курганов
А.М.,
Ҳарбий
терминларнинг
ишлатилиши ва улардаги ўзгаришларнинг ўзига хос
хусусиятлари. “Ўзбекистонда хорижий тиллар” илмий-
методик электрон журнал № 4 (23)/ 2018. Б.77
[36]
Марков Г. Е. Кочевники Азии. – М.: Изд-во
Московского университета, 1976. – С. 47–48.
[37]
Мирзиёев Ш.нинг 2019 йил 21 октябрдаги “Ўзбек тилига
давлат мақоми берилганлигининг ўттиз йиллигига бағишланган
тантанали маросим”да сўзлаган нутқи.
[38]
Ўзбек тилининг изоҳли луғати.– Т.:
Ўзбекистон миллий энциклопедияси, 2006. II. – 671 б.
[39]
Шевчук
В.Н.
Военно-терминологическая
система в статике и динамике: Дис. . д-ра филол. наук. –
М., 1985. – 488 с. Б. 19
