Ta‘lim jarayoniga raqamli texnologiyalarni joriy etish aspektlari
Taylakova Guli Bekmuratovna
University of Tashkent for Applied Sciences
Informatika kafedrasi mudiri, PhD, dotsent v.b.
https://doi.org/10.5281/zenodo.10449332
Bilimli avlod, professional kadrlar — bu jamiyatning rivojlanishining garovidir.
Sh.M.Mirziyoyev
Kalit so‘zlar:
Raqamli texnologiyalar, innovatsion ta’lim, ta’lim texnologiyalari, masofaviy ta’lim.
Annotatsiya:
Bugun jamiyatda raqamli texnologiyalarning ahamiyati tobora ortmoqda. Ta'limning texnologik
yaxshilanishi talabalar hayotini osonlashtirdi. Bugungi kunda talabalar qalam va qog'ozdan foydalanish o'rniga taqdimotlar va
loyihalarni yaratish uchun turli xil dasturiy ta'minot va vositalardan foydalanadilar, og'ir kitobdan farqli o'laroq, elektron kitobni
olib yurish osonroq, ular o’zlariga kerakli bo’lgan ma’lumotlarni gadjetlari orqali bevosita internet tarmog’idan ko’rib chiqishlari
yoki bir vaqtni o’zida ikkita va undan ortiq oliy o’quv yurtlarida ta’lim olishlari imkoniyati yaratilyapti. Ushbu maqola ta'limda
raqamli texnologiyalarga bo'lgan ehtiyoj haqida qisqacha ma'lumot beradi va ta'limdagi asosiy dasturlar va muammolarni
muhokama qiladi.
1.
KIRISH
Bugungi kunda o‘quv jarayoniga raqamli
texnologiyalarni joriy etish oliy ta’lim tizimida
mutaxassislarni
kasbiy
tayyorlashning
dolzarb
yo‘nalishlaridan bo‘lib, ta’lim sifatini oshirish, bo‘lajak
mutaxassislarning
mehnat
bozorida
raqobatbardoshlik darajasini sezilarli darajada oshirish
imkonini beradi va o‘quv jarayonida interfaol sharoit
yaratishga yordam beradi.
Mamlakatimiz rahbari Sh.M.Mirziyoyev
“Taraqqiyotga erishish uchun raqamli bilimlar va
zamonaviy axborot texnologiyalarini egallashimiz
zarur va shart. Bu bizga yuksalishning eng qisqa
yo‘lidan borish imkoniyatini beradi. Zero, bugun
dunyoda barcha sohalarga axborot texnologiyalari
chuqur kirib bormoqda. Albatta, raqamli iqtisodiyotni
shakllantirish kerakli infratuzilma, ko‘p mablag‘ va
mehnat resurslarini talab etishini juda yaxshi bilamiz.
Biroq, qanchalik qiyin bo‘lmasin, bu ishga bugun
kirishmasak, qachon kirishamiz?! Ertaga juda kech
bo‘ladi”, deya ta’kidladilar.
Raqamli texnologiyalar-bu axborotni kodlash
va uzatish usullariga asoslangan diskret tizim bo‘lib, u
eng qisqa vaqt ichida juda ko‘p turli xil vazifalarni
bajarishga imkon beradi. Aynan ushbu sxemaning
tezligi va ko‘p qirraliligi IT-texnologiyalarga talab
katta bo‘ldi.
Ta’lim tizimining hozirgi holati noan’anaviy
ta’lim texnologiyalarining roli ortib borayotgani bilan
tavsiflanadi. Ta’lim oluvchi tomonidan ularning
yordami bilan bilimlarni o’zlashtirish an’anaviy
texnologiyalarga qaraganda ancha tezdir. Ushbu
texnologiyalar bilimlarni rivojlantirish, egallash va
tarqatish xarakterini o’zgartiradi, o’rganilayotgan
fanlarning mazmunini chuqurlashtirish va kengaytirish,
uni tezda yangilash, samaraliroq o’qitish usullarini
qo’llash, shuningdek, har bir kishi uchun ta’lim olish
imkoniyatini sezilarli darajada kengaytirish imkonini
beradi. Raqamli texnologiyani o’zi nima degan savolga
quyidagicha javob beramiz: bu – xo’jalik yuritishning
bir zamonaviy shakli bo’lib. unda ishlab chiqarish va
boshqarishning
asosiy
faktori
sifatida
raqamli
ko’rinishdagi katta ma’lumotlar majmui va ularni qayta
ishlash jarayoni xizmat qiladi. Olingan natijalarni
amaliyotda ishlatish esa an’anaviy ho’jalik yuritish
shakllariga nisbatan ancha katta samaradorlikka
erishishga imkon beradi.
Oliy
ta’limni
raqamlashtirish
haqida
gapirganda, biz zamonaviy universitetda raqamli
texnologiyalardan foydalanishning uchta jihati haqida
gapiramiz:
➢
raqamli texnologiyalar yordamida o‘qitish;
➢
raqamli texnologiyalarni shaxs va ta’lim
muassasasining ta’lim boshqaruvida qo‘llash (shu
jumladan
materialni
o‘zlashtirish
darajasini,
kompetentsiyalarni baholash, ta’lim treklarini qurish va
sozlash);
➢
professional
maqsadlar
uchun
raqamli
o‘qitish.
2.
MUHOKAMA VA NATIJALAR
Raqamli texnologiyalarni o’zlashtirish insoniyat
tarixidagi boshqa innovatsiyalarga qaraganda tezroq sodir
bo’lmoqda: bor-yo’g’i yigirma yil ichida raqamli
texnologiyalar rivojlanayotgan mamlakatlar aholisining
qariyb 50 foizini qamrab olishga va ularning yordami bilan
jamiyatlarni o’zgartirishga muvaffaq bo’ldi. Masalan,
sog’liqni saqlash sohasida sun’iy intellektdan foydalanishga
asoslangan ilg’or texnologiyalar inson hayotini saqlab qolish,
kasalliklarni aniqlash va umr ko’rish davomiyligini
oshirishga xizmat qilmoqda. Ta’lim sohasida virtual o’quv
muhiti va masofaviy ta’limning ta’minlanishi talabalarga
boshqa imkoniyatga ega bo’lmagan dasturlarda qatnashish
imkonini berdi. Bundan tashqari, blokcheynga asoslangan
tizimlardan
foydalanish
orqali
davlat
xizmatlaridan
foydalanish qulay bo’ladi, ularni ta’minlovchi institutlar
mas’uliyatini oshiradi va sun’iy intellektdan foydalanish
natijasida jarayonlar kamroq byurokratik bo’ladi.
Mutaxassislarning fikriga ko‘ra, zamonaviy
o‘qituvchi zamonaviy axborot texnologiyalari va
multimediyadan foydalana olishi kerak. Raqamli
texnologiyalar o‘qituvchilarning bir qator vakolatlarini
shakllantirishda katta yordam beradi, ulardan biri
raqamli vakolatdir.
Raqamli
texnologiyalar
-
axborot
ko‘nikmalarini shakllantirish sohasidagi istiqbolli
yo‘nalish bo‘lib, qo‘llash jarayonida eng xilma-xil
ma’lumotlarni tezkor qidirish va talabalarning o‘quv
jarayonida kompyuter texnologiyalarini qo‘llash
intensivligini oshiradi.
Ta’limdagi raqamli texnologiyalarning
afzalliklari quyidagilarni o‘z ichiga oladi:
1)
masofaviy ta'limni qo'llash orqali ta'lim
olishning keng imkoniyatlarini ochish;
2)
o'qituvchiga bir qator vazifalarni bajarishni
avtomatlashtirish yoki soddalashtirishga yordam
berish;
3)
kerakli ma'lumotlarga istalgan joydan kirishni
ta'minlaydi va manbalar bilan ishlashda muhim
ko'nikmalarni rivojlantiradi.
Ilm-fanni jadal rivojlantirish jarayonida
ko‘plab korporatsiyalar yangi texnologiyalardan
foydalangan holda ishlab chiqarishning barcha
darajalarida ishlashga tayyor bo‘lgan xodimlarni
talab qiladi va maxsus ko‘nikmalarga ega bo‘lmagan
xodimlarga bo‘lgan ehtiyoj ortda qolmoqda. Albatta,
bu muammolarni hal qilish uchun ta’lim jarayonini
modernizatsiya qilish zarur.
Hozirgi
axborotlashgan
jamiyatda
o‘qituvchining asosiy vazifalaridan biri yoshlarni bilim
olish va yutuqlarga erishishga jalb qilishdir.
Talabalarning
faol
ishtirokisiz
yoki
qiziqish
uyg’otmasdan o‘qitishga yordam beradigan ta’lim
kashfiyotlari va tadqiqotlarga olib kelishi mumkin
emas. Ilmiy tadqiqotlardan
foydalangan holda ta’lim va
muammoni hal qilish turli xil va muhim bilim va aqliy
qobiliyatlarni rivojlantiradi.
Hozirgi kunda jahondagi yetakchi oliy ta’lim
muassasalari va biznes maktablari o‘rtasidagi
hamkorlikni turli jihatlarda moliyaviy qo‘llab-
quvvatlaydigan bir qator dasturlarni amalga oshirib
kelmoqda bular:
➢
jismoniy shaxslarning o‘quv harakatchanligi
(talabalar va o‘qituvchilar uchun yangi mobillik
imkoniyatlari);
➢
universitetlarning innovatsiyalar va ilmiy
tatqiqot institutlari bilan hamkorliklari.
Raqamli texnologiyalarning ta’lim tizimida
joriy etilishi ham ijobiy, ham salbiy jihatlarga ega.
Ta’lim jarayonida raqamli texnologiyalardan
foydalanishning afzalligi, butun o'quv dasturini
bajarish uchun texnologiyadan foydalanadigan va
talabalarga tez o'rganish imkonini beruvchi o'rganish
strategiyasidir. Talabalar noutbuklar, planshetlar va
shu kabi texnologik yoki internetga ulangan
gadjetlardan foydalanadilar. O‘qituvchi o‘rgatgan
narsalarni qayd qilish o‘rniga, o‘quv dasturining
aksariyati o‘quvchilarga qiziqarli va interaktiv
platforma
orqali
onlayn
tarzda
yetkaziladi.
O’rganilgan bilimlar ya’nada yaxshi o’zlashtirilishi
uchun kompyuter orqali quiz testlar orqali o’tgan
mavzularni bilish darajasini mustahkamlaydilar.
Yangi aloqa kanallarining paydo bo'lishiga olib keldi,
bu esa ta'lim jarayonida ma'lumotlarini uzatish va
ulardan foydalanish imkoniyatlarini kengaytirdi
hamda boshqa davlatning nufuzli universitetlari o’quv
dasturini o’rganish, bilimlarni shakllantirish kabi
imkoniyatlarni yaratadi.
Ta'lim texnologiyalari ilovalari davomatni
kuzatish va ishlash monitoringi kabi kundalik
operatsiyalarni avtomatlashtirish yoki qisman
avtomatlashtirish orqali ko'p vaqt va energiyani
tejash imkonini beradi. Raqamli texnologiyalar
talabalarga texnologiyadan mas'uliyatli va strategik
foydalanishni o'rgatadi va bu ularga qaror qabul
qilishda va o'z-o'zini intizomni rivojlantirishda
yordam beradi.
Salbiy jihatlari talabalar tomonidan jiddiy qabul
qilinishdan to‘xtadi va ko‘pchilik buni rasmiyatchilik
deb hisoblaydi. Haddan tashqari ko’p foydalanilgan
ekran
vaqti,
o'qituvchilarning
texnologiyadan
foydalanish samaradorligi bilan bog'liq muammolar
ham ko'tariladi. O'qituvchilar onlayn ta'lim
mazmunini yaratishi va sharhlashi, talabalarni
mavzuni turli tomonlardan tahlil qilishga undashi
kerak.
O'quv inqirozining ba'zi sabablaridan biri bu
o'qitish sifatining pastligi. Ba’zi malakali professorlar
ko’p funksiyali dars o’tish uchun mo’ljallangan
qurilmalarni
yaxshi
tushunishmaydi
va
muammolarga duch kelishadi va ya’na ba’zi yoshi
kattaroq o’qituvchilarning sog’ligi ekran qarshisida
ko’p o’tirishga yo’l qo’ymaydi. Bunday
muammolarga kundalik hayotda ko’p duch kelishadi.
Millionlab yoshlar uyda Internetga kirish imkoniga
ega emas va buayrim talabalarning o’qishdan qolib
ketishlariga sabab bo’ladi.
Ta`limda raqamli texnologiyalarni o'qitish
sifatini saqlab qolgan holda samarali qo'llash uchun
nimalar qilish kerak?
Birinchidan, albatta mamlakatimizda Internet
infratuzilmasini yaxshilashimiz, mobil` operatorlar
tomonidan
ko'rsatilayotgan
xizmatlar
sifatini
oshirishimiz va eng muhiki aholining, ayniqsa talaba
yoshlarni
zamonaviy
axborotkommunikatsiya
texnologiyalarining so'ngi yutuqlarini o'zlashtirishga
shartsharoitlar hamda imkoniyatlar yaratib berishimiz
lozim.
Ikkinchidan, o'quv jarayonini tashkil etishda
raqamli texnologiyalardan foydalanish ko'lamini
kengaytirish va axborot resurslari, o'qitish vositalari va
masofaviy o'qitish texnologiyalarini rivojlantirish,
ijodkor
talabalarni
universitetni
raqamlashtirish
loyihalariga jalb qilish bilan oliy ta`lim muassasalari
faoliyatini
tartibga
soluvchi
normativ-huquqiy
hujjatlarga o'zgartirish kiritish bo'yicha vakolatli
organlarga takliflar berish, yuqori samaradorlikka ega
raqamli qurilmalar bilan jihozlangan tuzilmalar, o'quv
xonalari,
laboratoriyalar,
mediastudiyalar
va
boshqalarni o'z ichiga olgan markazlarni tashkil etish
hamda unda orttirilgan tajribani ta`lim muassasalarida
qo'llash.
Uchinchidan,
zamonaviy
axborot-
kommunikatsiya
texnologiyalari
va
ta`lim
texnologiyalarining
mustahkam
integratsiyasini
ta`minlash, bu borada pedagog kadrlarning kasbiy
mahoratini
uzluksiz
rivojlantirib
borish
uchun
qo'shimcha sharoitlar yaratish.
To'rtinchidan, interfaol taqdimot tizimlaridan
foydalanish, ma`ruza va seminar darslari uchun internet
bilan bog'liq holda interfaol va mul`timediali
taqdimotlarni ishlab chiqish kabi mavzular bo'yicha
o'qituvchilarning malakasini oshirish uchun kurslarni
tashkil qilish va o'tkazish.
Beshinchidan, real vaqt rejimida interfaol
taqdimot tizimlari, videokonferentsaloqa tizimlari,
virtual zallar, elektron resurslardan foydalanib istalgan
vaqtda masofaviy o'qitish jarayonini amalga oshirish.
Oltinchidan, bulutli texnologiyalar, virtual
voqelik, kengaytirilgan voqelikdan foydalanish hamda
didaktik materiallar va tajriba dizaynlarini ishlab
chiqishda 3D printerini qo'llash, raqamli didaktika va
raqamli ta`lim modellarini qo'llash, o'qituvchilar va
talabalar uchun loyihalar, diplom ishlari, ilmiy
izlanishlar va boshqalarini muhokama qilish uchun
ilmiy veb-saytlar ishlab chiqish lozim. Shundagina, biz
raqamli texnologiyalardan foydalanib ta`lim sifatini
tushirmagan holda talaba-yoshlarga bugungi kun talabi
darajasida bilim olishlariga erishamiz.
XULOSALAR
Bu muammolarni bartaraf qilish uchun
avvalo mamlakatda raqamli texnologiyalar ishlab
chiqarilishi, davlatda eng so’nggi modeldagi raqamli
qurilmalar importi ko’paytrilishi, rivojlanayotgan
davlatlar bu borada rivojlangan davlatlar bilan
muzokaralar olib borishlari muammoga yechim bo’la
olishi mumkin. Bizning hayotimizning har bir sohasi,
boshqalar bilan aloqamiz, ish faoliyatimiz va o'qish
jarayonimiz dastlabki raqamli texnologiyalardan
foydalanishga muhtoj.
Shunday qilib, samarali ta'lim hamma uchun
va hamma joyda mavjud bo'lishi uchun ilg'or
raqamli texnologiya imkoniyatlaridan foydalanish
o'quv dizaynerlari va pedagoglarga bog'liq bo'ladi.
Raqamli ta'lim ijodkorlikni rivojlantiradi va
o'quvchilarga muvaffaqiyat tuyg'usini beradi,
an'anaviy usullardan tashqari fikrlash orqali
qo'shimcha o'rganishni rag'batlantiradi. Barcha
davlatlar televidenie, radio, onlayn va mobil
platformalar kombinatsiyasidan foydalangan holda
masofaviy ta'lim texnologiyalarini o'zlashtira oldi, bu
tahsinga sazovor. Bular axborotga oson kirishni,
axborotni oson saqlashni, axborotni saqlashni
oshirishni va axborotni taqdim etishni yaxshilashni
ta’minlaydi, ta'lim yanada interaktiv bo'lib, bilim
almashishni osonlashtiradi va o'rganishga bo'lgan
ishtiyoqni
oshiradi.Texnologiyadan
ta'lim
maqsadlarida samarali foydalanilsa, ta'lim sifati
yaxshilanadi, yangi smart qurilmalar bilan
moslashtirish raqamli ta'limdan foydalanish
talabalarda qiziqish uyg'otadi.
Xulosa sifatida aytish mumkinki raqamli
texnologiyalarni turli sohalarga nafaqat ta’lim tizimiga
joriy etilishi mamlakat ta’lim tizimini modernizatsiya
qilishda katta rol o`ynaydi. Zamonaviy ta’limni tashkil
etish va ta’lim samaradorligini ortishiga xizmat qiladi.
FOYDALANILAGAN ADABIYOTLAR
1.
O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2022-yil
28-yanvardagi “2022-2026-yillarga mo‘ljallangan yangi
O‘zbekistonning
taraqqiyot
strategiyasini
tasdiqlash
to‘g‘risida”gi PF-60-son Farmoni.
2.
Tillayev A.I. Axborot texnologiyalari kurslari
bo„yicha elektron darsliklar yaratish va ularni taʼlimda
qo’llash //Amaliy matematika va informatsion
texnologiyalarning dolzarb muammolari –Al-xorazmiy
xalqaro ilmiy anjuman.
3.
Murodov
Sh.N.
Ta’limda
raqamli
texnologiyalardan foydalanish – davr talabi. Pedagogs Jurnali
//
https://www.pedagoglar.uz/index.php/ped/article/view/871
4.
M.M.Xolmuxammedov.
“Professional
ta‟lim
tizimini zamonaviy yondashuvlar asosida modernizatsiya
qilish”. Uzluksiz ta‟lim ilmiy-uslubiy jurnal. 2021. 6-son.
