Бошланғич она тили таълимида ўқувчиларнинг нутқий
компетенцияларини ривожлантириш
Умарова Машрабхон Ахмадовна
Тошкетн шаҳар Яккасарой туманидаги
144-мактабнинг бошланғич синф ўқитувчиcи
https://doi.org/10.5281/zenodo.10458979
Калит сўзлар:
нутқ, оғзаки нутқ, ёзма нутқ, коммуникатив компетенция, тўғри талаффуз, сўз бойлиги,
саводхонлик, матн устида ишлаш, матн яратиш
Аннотация.
Мазкур мақолада нутқ ўстириш билан боғлиқ муҳим жиҳатлар, хусусан, бошланғич таълим она тили
дарсларида ўқувчиларнинг нутқий компетенцияларини такомиллаштиришнинг лингвистик, педагогик хусусиятлари
таҳлил қилинган. Муҳим илмий-методик қарашлар, таклиф-тавсиялар илгари сурилган.
Кириш
.
Нутқ инсон тафаккури, онг маҳсули
бўлиб, у мулоқот-муносабатни йўлга қўювчи
асосий
восита,
инсон
тафаккури
ва
дунёқарашининг бевосита ифодаси саналади. Шу
жиҳатдан нутқий ривожланиш инсоннинг шахс
сифатидаги ривожланишини тўлалигича акс
эттиради. Инсон маънавиятининг шакланиши ва
такомили ҳам бутун борлигича унинг нутқида
намоён бўлади. Тил (нутқ)нинг, биринчидан,
инсондаги ақлий қобилиятларни ўстиришдаги,
иккинчи томондан эса, унинг бевосита ҳиссий-
тарбиявий, маънавий жиҳатларига кучли таъсир
кўрсатиши фанда эътироф этилган ҳақиқатлар
силсиласига киради. Бироқ уларни ўзаро зид
қўйиш тўғри эмас. Тилдаги ижтимоий, бадиий-
эстетик функциялар бир-бирини инкор этиш
ҳисобига эмас, балки ўзаро ҳамкорлик ва
яхлитлик эвазигагина ўз зимасига юкланган
вазифаларни амалга оширади.
Инсон нутқи у туғилиши билан
шаклланиб,
такомиллашиб
борса-да,
уни
ривожлантириш эҳтиёжи мавжуд. Бу бевосита
таълим жараёнида амалга оширилади. Хусусан,
она тили таълими нутқ ўстириш билан
шуғулланувчи махсус фан сифатида бу борада
салмоқли ўрин тутади.
Ўқувчилар нутқини ўстириш уларга ўз
халқи адабий тилини ўргатиш демакдир.Уларни
адабий тили талаффуз меъёрларида сўзлашга
одатлантира бориш нутқ ўстиришнинг асосий
мақсади саналади.
Ўқувчилар сўз бойлигини ошира бориш,
адабий тил меъёрларини эгаллатиш, ўқувчи учун
янги бўлган ҳар бир сўзнинг талаффузини,
фикрни оғзаки ва ёзма ҳолда тингловчи (ўзга)га
етказа олиш малакаларини ҳосил қилиш она тили
ўқитишнинг асосий вазифаси саналади.
Ўқувчиларнинг нутқини ўстириш иши
уларнинг биринчи синфга боришидан бошланади.
Нутқни шакллантириш ва ривожлантириш учун
грамматиканинг ҳамма бўлимларида ишлаш
натижасида нутқий кўникмалар шакллана боради.
Нутқий кўникмаларга нутқнинг ихчам, содда,
равон бўлиши киради: ўқувчиларни тўғри
талаффузга ўргатиш, сўз бойлигини ошириш
ишлари биринчи даражали вазифа қилиб
қўйилади.
Замонавий таълимда Она тили фанини
ўқитишнинг асосий мақсади: “ўз фикрини оғзаки
ва ёзма тарзда тўғри ва равон баён қиладиган,
китобхонлик маданияти шаклланган, мустақил ва
ижодий фикрлай оладиган, ўзгалар фикрини
англайдиган – мулоқот ва нутқ маданияти
ривожланган
шахсни
камол
топтиришдан
иборат”, деб белгиланган. Ушбу мақсадга
эришиш
ўқувчиларнинг
нутқий
компетенцияларини
ривожлантириш
билан
бевосита боғлиқликда амалга оширилади.
Маълумки,
нутқий
компетенция
ўқувчиларнинг оғзаки ва ёзма нутққа хос билим,
кўникма ва малакаларни амалиётда қўллай олиш
лаёқати саналади.
Профессор Б.Тўхлиев қайд этишича:
“нутқий компетенция тушунчаси остида тегишли
тилдаги нутқни амалий жиҳатдан эркин эгаллаш,
диалог, шунингдек, монолог шаклидаги нутқ
жараёнида тўғри, тез, жонли гапира олиш,
эшитилаётган ва ўқилаётган нутқни тўла
тушуниш, ҳар қандай функционал услубдаги
нутқ намуналарини тушуна олиш малакалари
тасаввур этилади.
Ўқувчиларда ушбу компетенцияларни
такомиллаштириш
бугунги
замонавий
педагогика, она тили ўқитиш методикаси олдида
турган долзарб вазифалардан бири саналиб, бу ўз
навбатида, ўқувчилардаги таянч коммуникатив
компетенция (мулоқотга киришиш лаёқати)ни
ривожлантиришда катта аамият касб этади.
Нутқнинг ифодалилиги ва таъсирчанлигини
(сўз
урғуси ва мантиқий урғу, пауза ва овоз тембри,
нутқ суръати, товуш, бўғин, сўз, гапларни равон
айтиш, гап мазмунига кўра дарак, сўроқ, буйруқ,
ундов оҳанги билан айта олиш)
таъминлашга
хизмат қилувчи билим ва компетенциялар,
асосан, она тили машғулотларида шаклланади.
Нутқий
компетенцияларни
ривожлантиришда
нутқда
учрайдиган
нуқсонларни аниқлаш ҳам методик аҳамиятга эга.
Улар:
–
маҳаллий шева ёки оила таъсири;
–
сўзлашув услуби, “кўча тили”нинг
таъсири;
–
мактабда
ўқувчиларнинг
оғзаки
нутқига эътибор бермаслик;
–
нутқ
органларида
ғайритабиий
камчиликларнинг бўлиши: “р”ни айтолмаслик,
тили чучуклик каби.
Мактаб ўқитувчисининг муҳим вазифаси
ана шу нуқсонларни ўз вақтида англаш, бартараф
этиш, олдини олиш саналади.
Бошланғич таълимда ўқувчиларнинг
нутқий
компетенцияларини
ривожлантириш
жараёнини қуйидаги йўналишларда олиб бориш
мақсадга мувофиқ:
1. Ўқувчиларнинг амалдаги алифбо асосида
мукаммал саводини чиқариш.
2. Адабий тил меъёрларини эгаллаб боришини
таъминлаш.
3. Ўқувчилар нутқини луғат бойлиги ва
грамматик қурилиш билан бойитиш.
4.
Нутқ
фаолиятининг
турли
хил
кўринишларини ўргатиш.
5.
Ўқувчиларнинг оғзаки ва ёзма нутқий
саводхонлигига эришиш.
6.
Лингвистик
компетенцияларни
шакллантиришда
нутқий
компетенциялар
такомилига алоҳида ёндашиш;
7.
Ҳар бир машғулотни илғор педагоик
технология талабига таянган ҳолда ташкил
қилиш.
8.
Ўқувчилар
фаоллигини,
ҳамкорлигини, индивидуаллигини қамраб олган
дидактик ўйинлардан тизимли фойдаланиш.
Таълим жараёнида нутқ турларини
шакллантириш ва ривожлантириш алоҳида-
алоҳида тарзда амалга оширилади. Ваҳоланки,
уларни биргаликда ривожлантиришга эътибор
бериш мақсадга мувофиқдир. Бу нарса оғзаки ва
ёзма нутққа оид топшириқларнинг алмашиб
туришидаги интенсивлик даражаси баланд
бўлишини тақозо этади. Ўқувчилар учун ўз
фикрларининг
нутқий
ифодасига,
нутқий
ифоданинг эса пухта фикрга таянишига
ундайдиган
шароит
яратилиши
керак.
Мутахассислар бунинг энг рационал йўли
сифатида уларни яхлит тарзда ривожлантиришни
тавсия этишади. Оғзаки ва ёзма нутқни
ўзлаштириш кўникмаси тинглаш ва ўқишга
таянади. Шу асосда ўқувчиларда оғзаки ва ёзма
мулоҳазаларни билдира олиш компетенциялари
шаклланади. Унинг амалиётдаги кўриниши
сўзлаш ва ёзишда намоён бўлади. Албатта, ҳар
битта нутқ турида унинг ўзигагина хос бўлган
компетенциялар
(оғзаки: сўзлашувда сўз ва гаплар
талаффузи, интонациясига риоя қилиш, матнни
гапириб бериш, равон сўзлаш; ёзма: машқлар
устида ишлаш, хабар ёки расм асосида матн
яратиш, иш қоғозларини ёзиш, тавсиф бериш,
имловий-услубий саводхонлик)
билан биргаликда
нутқий фаолиятнинг барча турлари учун умумий
бўлган компетенциялар (адабий тил меъёрларига
риоя қилиш, саводхонлик) ҳам шаклланиб,
таккомиллашиб боради.
Бошланғич таълим Она тили дарсларида
тилнинг барча бўлимлари ҳам нутқий лаёқатни
ривожлантиришда кенг имкониятга эга.
Масалан:
“Фонетика”ни
ўрганишда
сўздаги маълум бир товушни ўзгартириб,
товушдош, сўзлар ҳосил қилиш, шунингдек,
ўзакдош, қўшимчадан қофиядош, оҳангдош
сўзлар ясаш, уларнинглуғавий маънолари ҳамда
маъно гуруҳлари устида ишлаш ўқувчи сўз
бойлигини оширади, нутқий малакаларини
шакллантиради.
Нутқий
компетенцияларни
такомиллаштиришдаги энг салмоқдор бўлим
“Лексикология” ҳисобланади. Бу бўлимни
ўрганишда сўзнинг ўз ва кўчма маъносини
фарқлаш,
кўпмаъноли,
маънодош,
уядош,
шаклдош, зид маъноли, пароним сўзлар устида
ишлаш –ўқувчи сўз бойлигини ошириш ва
бойитишга,
нутқий
маданиятини
шакллантиришга хизмат қилади. Ёшавлод
қалбида ўз она тили билан фахрланиш, унга
муҳаббат, эътибор ва эҳтиром ҳисларини
тарбиялайди.
Грамматик тушунчалар: морфология (сўз
туркумлари) ва синтаксис (сўз бирикмаси, гап
қурилиши) билан боғлиқ дастлабки мавзулар,
матн устида ишлаш жараёнлари ҳам бошланғич
синф
ўқувчиларининг
нутқий
компетенцияларини
такомиллаштиришга
сезиларли
ҳисса
қўшади.
Шунингдек,
ўқувчиларнинг оғзаки ва ёзма нутқини ўстиришда
кичик-кичик парчаларни ўқиш, ифодали ўқиш,
мазнунини ўзлаштириш, ҳикоя қилдириш, матн
тузиш ҳамда ёзма иш турлари: диктант, баён ва
иншолар ҳам самарадор аҳамиятга эга.
Бу жараёнларнинг барчасини замонавий
таълим технологиялари, интерфаол методлар,
дикдактик ўйинлар асосида ташкил қилиш эса она
тили таълимидан кўзланган мақсаднинг тугал
ечимига, нутқий саводхонликка эришишда муҳим
амалий натижадор мавқега эга.
Фойдаланилган адабиётлар:
1.
Ўзбекистон Республикаси Халқ таълими
вазирлиги, Республика таълим маркази. Она тили фани
бўйича узлуксиз таълимнинг Давлат таълим стандарти
ва ўқув дастурлари. –Т., 2017.
2.
Б.Тўхлиев. Ўқувчилар ёзма ишларига
боғлиқ коммуникатив компетенциялар ҳақида. Ўзбек
тили ўқитишнинг долзарб муаммоларига бағишланган
анжуман материаллари тўплами. –Т., 2015.
3.
Турдиев Н.Ш., Асадов Ю.М. ва б.Умумий
ўрта
таълим
тизимида
ўқувчиларнинг
компетенцияларини шакллантиришга йўналтирилган
таълим технологиялари. 1-қисм. –Т.: ЎзПФИТИ, 2015.
4.
Т.Алматов,
Қ.Ядгаров, Ш.Алматова.
Ўзбек тилини ўқитишда инновацион педагогик
технологиялардан фойдаланиш. – Т., 2013.
5.
Б.Тўхлиев, М.Шамсиева, Т.Зиёдова. Ўзбек
тили ўқитиш методикаси. – Т., 2009.
