IQTISODIYOTNI RAQAMLASHTIRISHDA INNOVATSION
TEXNOLOGIYALARNI RIVOJLANTIRISH OMILLARI
D.Sh.Khikmatova, O’qituvchi
Toshkent Amaliy Fanlar Universiteti, 100149, Toshkent shahar, Gavhar ko’chasi, 1
https://doi.org/10.5281/zenodo.10467726
Kalit so‘zlar: raqamli iqtisodiyot, raqamli transformatsiya, innovatsion platformalar, innovatsion texnologiyalar, tarmoq
effekti, telekommunikatsiya infratuzilmasi, iqtisodiyot tarmoqlari
Annotatsiya:
Ushbu maqolada hozirgi jamiyatda raqamli iqtisodiyotning rivojlanish tendentsiyalari, iqtisodiyotni
raqamlashtirishda innovatsion texnologiyalarga talabni rivojlantirish tahlil qilingan, “Innovatsiya”
tushunchasi yangilik sifatida va iktisodiy kategoriya sifatida ochib berilgan, rakamlashtirish innovatsion
rivojlanishga yunaltirilgan iktisodiy jarayonlarni xarakatlantiruvchi sharoitlarda innovatsiyalarni joriy etish
xususiyatlari kurib chikilgan
1 KIRISH
Mamlakatimizda iqtisodiyotni raqamlashtirish,
raqamli texnologiyalar kirib bormagan soha qolmadi
hisob.
Jarayonlarni
raqamlashtirish
orqali
xalqimizning og‘iri yengi, uzog‘i yaqin bo‘lmoqda.
Hozirgi zamonning eng katta yutuqlaridan biri,
shiddatli rivojlanish omili
–
iqtisodiyotning
raqamlashtirilishidir. Bu yutuq aynan ilm-fan va
ma'rifat
taraqqiyotining
mevasidir.
Raqamli
iqtisodiyot va u bilan bog‘liq bo‘lgan bir qancha
samarador texnologiyalar hayotimizga shiddat bilan
kirib kelmoqda. Mamlakatimizda ilm-fanni yanada
ravnaq toptirish, yoshlarni chuqur bilim, yuksak
ma'naviyat va madaniyat egasi etib tarbiyalash,
raqobatbardosh iqtisodiyotni shakllantirish borasida
boshlangan ishlarni jadal davom ettirish va yangi,
zamonaviy
bosqichga
ko‘tarish
maqsadida
O
‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat
Mirziyoyev
ta'kidlaganlaridek,
“Taraqqiyotga
erishish uchun raqamli bilimlar va zamonaviy
axborot texnologiyalarini egallashimiz zarur va shart.
Bu bizga yuksalishning eng qiska yo‘lidan borish
imkoniyatini beradi. Shunga asoslanib, Oliy Majlis
Senati
va
Qonunchilik
palatasiga
qilgan
Murojaatnomasida “2020 yil –
Ilm-ma'rifat va
raqamli iqtisodiyot yili” deb e'lon kilindi. Buning
zamirida
chuqur
ma'no
va
mazmun
mujassamlashtirilgan, chunki, ilm-fan, ma'naviyat-
ma'rifatga tikilgan sarmoya buyuk kelajak uchun
kiritilgan investitsiyadir [1, 2].
Raqamli iqtisodiyotga bo‘lgan qiziqish jamiyat va
iqtisodiyotda ro‘y bergan jiddiy o‘zgarishlar tufayli
sezilarli darajada o‘sib bormokda. Zamonaviy
texnologiyalar va innovatsion platformalar mijozlar,
xamkorlar va davlat tashkilotlari bilan shaxsiy
muloqotni minimallashtirish hisobiga korxonalar va
jismoniy shaxslarga harajatlarni qiskartirishda
yordam bermoqda, shuningdek, o‘zaro muloqotni
yanada tez va oson yo‘lga qo‘yishga imkoniyat
yaratmoqda. Natijada tarmoq resurslariga asoslangan,
raqamli yoki elekt
ron iqtisodiyot paydo bo‘ldi.
Iqtisodiyotning raqamli segmentiga tegishli bosh
manba
–
tranzaktsion sektorning o‘sishi hisoblanadi.
Rivojlangan mamlakatlarda bu ko‘rsatkich YaIMning
70 foizdan ortiq miqdorini tashkil etib, davlat
boshqaruvi, konsalting va informatsion xizmat
ko‘rsatish, moliya, ulgurji va chakana savdo,
shuningdek, xizmatlar sohasini (kommunal, shaxsiy
va ijtimoiy) birlashtiradi.
Raqamli iqtisodiyot
–
bu iqtisodiy, ijtimoiy va
madaniy aloqalarni raqamli texnologiyalarni qo‘llash
asosida amalga shirish tizimidir. Ba'zida u internet
iqtisodiyoti, yangi iqtisodiyot yoki veb-iqtisodiyot
degan terminlar bilan ham ifodalanadi.
Iqtisodiyotni raqamlashtirish avvalo, insonlarning
turmush xayot darajasini sezilarli darajada oshiradi,
bu uning asosiy foydasidir. Yana bir asosiy jihati
–
korruptsiya va “qora iqtisodiyot”ning asosiy
kushandasi hisoblanadi. Chunki raqamlar hamma
narsani muhrlaydi, xotirada saqlaydi, kerak paytda
ma'lumotlarni tez taqdim etadi [3,4].
Iqtisodiyotni
rivojlantirish,
iqtisodiyotni
raqamlashtirishda
innovatsion
texnologiyalarni
rivojlantirish, yangi tadbirkorlarni vujudga keltirish
orqali tizimning salohiyati va samaradorligini
oshirishga ko‘maklashish tadqiqot ishining maqsadi
hisoblanadi. Tadqiqotning vazifalari esa sanoatda
raqobatbardoshlik va mahsuldorlikni oshirish
bosqichlarini tadqiq qilish va uning o‘ziga xos
xususiyatlarini asoslash, yuqori texnologiyali
mahsulotlar ulushini oshirishni rag‘batlantirish,
ishlab chiqarishni ko‘paytir
ish, ishlab chiqarish va
eksport tarkibida ulushni oshirish, innovatsion
texnologiyalar va ilg‘or boshqaruvni qo‘llashni
kengaytirishga ta'sir qiluvchi omillarni aniqlashdan
iboratdir. Tadqiqot muammosi sifatida raqamli
iqtisodiyot institutlarini barpo etish va rivojlantirish,
zamonaviy davlatda innovatsion komponentni
shakllantirish uchun qulay shart-sharoitlarni yaratish
imkoniyatlari
o‘rganib
chiqildi.
Raqamli
texnologiyalardan foydalanish darajasi davlat va
jamiyatni
ijtimoiy-iqtisodiy
rivojlantirishning
istiqbolli yo‘nalishlari dinamikasini belgilab beradi.
Innovatsiyalar bilan bog‘liq iqtisodiy jarayonlarni
jadallashtirishning harakatlantiruvchi kuchi sifatida
zamonaviy raqamli iqtisodiyotni rivojlantirish
xususiyatlari
zamonaviy
tadqiqotchilar,
shu
jumladan, O.V.Bartyuk, I.L.Kovalev, L.I.Ushvitskiy
va boshka mualliflar ishlarida ko‘rib chiqilgan [5,6].
Tadqiqot maqsadi
–
raqamli iqtisodiyotning
zamonaviy sharoitida innovatsiyalarni yo‘lga qo‘yish
xususiyatlarini ko‘rib chiqishdir. Zamonaviy iqtisod
sharoitida aynan bilimlarga asoslangan innovatsion
iqtisodiyotni rivojlantirish orqali iqtisodiy o‘sish
istiqbollariga erishish va davlatning jahon bozorida
raqobatbardoshligini oshirish mumkin. Innovatsiya
–
bu ilmiy va tadbirkorlik faoliyatining yakuniy natijasi
holidagi yangilik bo‘lib, ilmiy loyixaga sarmoya
sifatida talqin etiladi. Innovatsiyalar iqtisodiy
kategoriya sifatida innovatsion jarayonlarda ishtirok
etuvchi bilimlar majmui sifatida qaraladi va o‘z
navbatida bu iqtisodiy samara beradigan va
zamonaviy jamiyat ehtiyojlarini qondiradigan
texnologik
o‘zgarishlarni
belgilovchi
kuch
hisoblanadi. Innovatsiyalarning roli doimiy ravishda
o‘sib bormoqda va innovatsiya, innovatsion jarayon,
innovatsion salohiyat, innovatsion texnologiya,
raqamlashtirish tushunchalari bilan bog‘liq. Bu jihat
innovatsion rivojlanish dinamikasini ko‘rsatadigan
harakat elementlarining mavjudligini ta'riflaydi.
Ustuvor innovatsion rivojlanishni amalga oshirish
ichki innovatsion salohiyat va boshqaruvning
samarali ta'siri tufayli yuzaga keladi. Innovatsion
rivojlanish strategiyasi davlatdagi innovatsion
jarayonlarni
tartibga
solish,
innovatsion
texnologiyalardan samarali foydalanish uchun ishlab
chiqilgan [6,7].
Innovatsion rivojlanish har qanday hajmdagi va
har qanday o‘ziga xoslikdagi korxona va tashkilotlar
uchun dolzarbdir. Xalqaro ko‘lamdagi tendentsiyalar
(o‘zib ketayotgan texnologiyalarning paydo bo‘lishi,
raqamlashtirish
va
mahsulotlarning
hayot
aylanmasining tezlashishi) aksariyat sohalarda tub
o‘zgarishlarga olib keladi. Qiymat zanjirlari
o‘zgarmoqda, rentabellik zonalari surilib ketmoqda,
yangi sub'ektlar paydo bo‘lmoqda –
bu iqtisodiyot
tarmoqlaridagi kuchlar muvozanatining o‘zgarishiga
keskin ta'sir qi
ladi, yangi g‘oyalar va ishlanmalarni
ilgari surishni sezilarli darajada tezlashtirmoqda.
Yangi imkoniyat va tahdidlarning chastotasi,
shuningdek, ularni bozorlarga kirib borish tezligi
ortib bormoqda.
Innovatsiyalar davlat uchun katta imtiyozlar bilan
ta'riflanadi, chunki turli darajadagi innovatsion
faollik Yalpi Ichki Mahsulotning o‘sishida
(hosildorlikning
o‘sishi,
aholining
ixtiyoriy
daromadlari va soliq tushumlari natijasida) o‘z aksini
topadi va alohida tarmoqlarning jadal rivojlanishini
ta'minlaydi. Shu bilan birga, shuni hisobga olish
kerakki, innovatsiyalarning asosiy samarasiga turli
soha va yo‘nalishlarda mahsuldorlikni oshirish va
texnologik o‘zib ketishlar orqali erishiladi, xususan,
texnolo
gik innovatsiyalar ilg‘or texnologiyalar va
ichki jarayonlarni tashkil etishdagi yondashuvlarni
joriy etish orqali samaradorlikni bevosita oshiradi
[6,7].
2. XULOSA
Xulosa o‘rnida aytish joizki, insoniyat
taraqqiyotining hozirgi davri va yaqin istiqbolida
iqtisodiyot tarmoqlari, ijtimoiy soha va davlat
boshqaruvi tizimining sifat jihatdan rivojlanishi
raqamli texnologiyalarni keng joriy etish bilan
bevosita bog‘liq bo‘lib bormoqda. Mamlakatimiz
taraqqiyotining istiqboli ham raqamli iqtisodiyot
rivojlanishi va raqamli texnologiyalarning qamrov
darajasiga tayanadi. Bunga erishish uchun
iqtisodiyotni
raqamlashtirishda
innovatsion
texnologiyalarni rivojlantirishning quyidagi asosiy
shartlari va ustuvor yo‘nalishlarini sanab o‘tish
maqsadga muvofiq:
•
instituttsional muhit va raqamli
infratuzilmani yaratish, raqamli texnologiyalarni
keng joriy etish;
•
rivojlangan mamlakatlar darajasida
internet global tarmog‘iga ulanish imkoniyatlari bilan
imkon qadar to‘liq qoplashni bosqichma
-bosqich
ta'minlash;
•
raqamli iqtisodiyot yo‘nalishi bo‘yicha
kadrlar tayyorlash
ko‘lamini kengaytirish va chuqur
bilimga ega malakali dasturchilar va injener-texnik
xodimlarni yetishtirish;
•
raqamli iqtisodiyot sohasida ilmiy
tadqiqot ishlarini qo‘llab quvvatlash, aholining keng
qatlamlari o‘rtasida “raqamli savodxonlik”ni targ‘ib
qilish, ilmiy hamjamiyat va hususiy sohalarida
innovatsion loyihalarni qo‘llab quvvatlash, raqamli
iqtisodiyot
sohasida
“startap”
loyihalarni
rag‘bat
lantirish;
•
raqamli iqtisodiyot sohasidagi xalqaro
hamkorlikni mustahkamlash.
•
ilmiy bilimlar talab qiladigan
mahsulotlar hajmini va aholining daromadlarini
oshirib, byudjetning har xil tushumlarini ko‘paytirish;
•
yangi turdagi ishlab chiqarish
korxonalari va zamonaviy texnologiyalarni keng
miqyosda jalb qilish.
3. FOYDALANILGAN
ADABIYOTLAR
[1]
O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining “2017-2021
yillarda O‘zbekiston Respublikasini rivojlantirishning
beshta ustuvor yo‘nalishi bo‘yicha harakatlar
strategiyasini «Ilm, ma'rifat va raqamli iqtisodiyotni
rivojlantirish yili»da amalga oshirishga oid davlat
dasturi to‘g‘risida”gi farmoni, 2020 yil 2 martdagi PF-
5053-sonli Farmoni.
[2]
O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2020 yil 28
apreldagi “Raqamli iqtisodiyot va elektron hukumatni
keng joriy etish chora-tadbirlari to‘g‘risida” PQ–4699-
son qarori.
[3]
www.tsue.uz
-
Toshkent
Davlat
Iqtisodiyot
Universiteti rasmiy sayti ma'lumotlari.
[4]
www.kun.uz
[5]
Bartyuk
O.V.
Faktorы
innovatsionnogo
ekonomicheskogo rosta Rossii [Elektronnыy resurs] //
Internet- jurnal «Naukovedeniye». – 2014. – № 6.
[6]
Kovalev I.L. Sifrovaya transformatsiya kak katalizator
innovatsionnыx protsessov v ekonomike // Bolьshaya
Yevraziya: Razvitiye, bezopasnostь, sotrudnichestvo.
– 2019. – № 2-1. – B. 374–380.
[7]
Ushvitskiy L.I., Ter-Grigorьyants A.A., Solovьeva
I.V. Faktorы i usloviya innovatsionnogo razvitiya
ekonomiki // Mir nauki, kulьturы, obrazovaniya. –
2014. – № 6 (49). – B. 271–276.
[8]
S.S. Gulyamov, R.H. Ayupov, O.M. Abdullayev, G.R.
Baltabayeva.
Raqamli
iqtisodiyotda
blokcheyn
texnologiyalar. T.: TMI, “Iqtisod-Moliya” nashriyoti,
2019 y.
[9]
Jukovskaya I.E. Sifrovыye platformы – osnovnoy
instrument transformatsii informatsionnыx protsessov
v usloviyax formirovaniya sifrovoy ekonomiki. //
Bizness-Ekspert. 2020. №6 (150).
