1
Kasbiy Mobillikni Shakllantirish- Bolajak Mutaxassislarni
Tayyorlashning Bosh Omili Sifatida
Tuychiyeva Saodat Tuychiyeva
1
, Salayeva Muborak Saburovna
2
psixologiya f.n., Toshkent Amaliy fanlar universiteti Psixologiya kafedrasi mudiri, Toshkent, Oʻzbekiston
psixologiya f.n., Toshkent Amaliy fanlar universiteti dotsenti, Toshkent, Oʻzbekiston,
https://doi.org/10.5281/zenodo.10466989
Annotatsiya: Maqolada maktabgacha ta’lim tashkiloti bo’lajak tarbiyachi-pedagoglarining kasbiy mobilligini
shakllantirish masalalari yoritilgan.
Kalit so’zlar: maktabgacha ta’lim, pedagog-tarbiyachi, kasbiy mobillik, maktabgacha ta’lim dasturi, bolalar ta’limi,
kasbiy faoliyat, kasbiy rivojlanish trayektoriyasi, kasbiy bilim, ijtimoiy tajriba.
Аннотация: В статье рассмотрены вопросы формирования профессиональной мобильности педагогов-
воспитателей будущей дошкольной образовательной организации.
Ключевые слова: дошкольное образование, педагог-воспитатель, профессиональная мобильность, программа
дошкольного образования, образование детей, профессиональная деятельность, траектория профессионального
развития, профессиональные знания, социальный опыт.
Abstract: The article deals with the issues of formation of professional mobility of teachers-educators of the future
preschool educational organization.
Key words: preschool education, teacher-educator, professional mobility, preschool education program, children's
education, professional activity, professional development trajectory, professional knowledge, social experience.
I KIRISH
Konfutsiy:
“Eskini o‘zlashtirgan va yangini
tushunishga qodir insongina tarbiyachi bo‘la
oladi”
degan edi. Mustaqillikning dastlabki
yillaridanoq butun mamlakat miqyosida ta’lim-
tarbiya, ilm-fan, kasb-hunarga o‘rgatish sohalarini
isloh qilishga nihoyatda katta zarurat sezila boshladi.
Bugungi kunda tarbiya jarayonida ham qator
o‘zgarishlar amalga oshirilmoqda. SHuni ta’kidlash
lozimki, ma’rifat xalqimiz, millatimiz qonidadir.
An’anaviy sharqona karashga ko‘ra, ma’rifatlilik
faqat bilim va malaka emas, ayni paytda chuqur
ma’naviyat va go‘zal axloq degani hamdir.
Bir
ijtimoiy
jamiyatning
ikkinchisiga
almashishi, shuningdek, milliy mustaqillik va
uning ne’matlari, respublikamiz fuqarolarida tub
o‘zgarishlarni vujudga keltirmoqda. Milliy tuyg‘u,
qiyofa, xarakter, ta’b, kuy, raqs, ma’naviyat,
qadriyat hamda ruhiyat ta’siri ostida o‘zining tub
mohiyatini aks ettira boshladi. O‘tmishning boy
merosi, uning an’analari milliy istiqlol tufayli o‘z
egalariga qaytarib berildi. Fuqarolarning ijtimoiy
ongi
asta-sekin
o‘zgarib borishi natijasida
etnopsixologik xususiyatlar tiklana boshladi, milliy,
umumbashariylik xislatlari o‘rtasida adolatlilik, teng
huquqlilik aloqalari o‘rnatilmoqda.
Pedagog-psixologning kasbiy kompetentligi –
ko‘p omilli holat bo‘lib, o‘z ichiga quyidagilarni
oladi:
-pedagog-psixologning nazariy bilimlari;
- ularni aniq pedagog-psixologik holatlarda
qo‘llay bilishi;
-
pedagog-psixologning
muhim
orientatsiyalari;
- kasbiy kompetensiyalarning egallanganlik va
pedagog-psixologik
faoliyatda
qo‘llanilishi,
shuningdek,
uning
uyg‘unlashgan
madaniy
ko‘rsatkichlari (nutqi, muomala usuli, o‘ziga va o‘z
faliyatiga
munosabati,
boshqa
bilimlarga
munosabati).
Kompetentli pedagog-psixolog o‘zida kasbiy
pedagog-psixologik,
ijtimoiy
sifatlarni
yuqori
saviyada uyg‘unlashtiradi.
“Yanada ko‘proq ishlash” uchun iborasi ba’zi
oliy ta’limda ishlayotgan pedagog-psixologlarimiz
uchun erish tuyulishi mumkin va “Nahotki kam
ishlayotgan bo‘lsak?” deb taajjublanishi mumkin.
Bugungi kunda shudday shiddatli, informatsion rang-
barang zamon va makonda yashayapmiz-ki, yoshlar
informatsion savodxonlik jihatdan biz pedagog-
psixologlardan ilgarilab ketishmoqda. Bu degani
pedagog-psixologlar har kuni bor bilimi, ko‘nikmasi
va malakasini mustahkamlashi emas, balki har kuni
yangi
ma’lumotlar
bilan
bilimi,
malakasini
takomillashtirib borishi kerak. Bunda esa ulardan
tanqidiy savodxonlik kompetensiyasi talab etiladi. Bu
borada tanqidiy kompetentlik, eng avvalo, pedagog-
psixolog kasbiy faoliyati samaradorligini belgilashga
va shaxs barkamolligini ta’minlashga xizmat qilishi
tayin.
Zero,
mazkur
muammo
doirasida
tadqiqotimizda to‘plangan ma’lumotlar alohida
ahamiyatga ega bo‘lib, unda kasbiy kompetentlik
talablariga mos ravishda pedagog-psixologlarda o‘z
ustida ishlash ehtiyojini yanada oshirishga xizmat
qiladi.
Kasbiy-pedagog-psixologik
faoliyatning
muvaffaqiyati
xususiy
pedagog-psixologik
2
qobiliyatlarga bog‘liq bo‘ladi. Pedagog-psixologik
qobiliyatlarning quyidagi guruhlari farqlanadi:
•
obyektga (talabaga) nisbatan sezgirlik;
•
kommunikativlik – insonlarga yuz tutish,
xayrixohlik, muomalalik;
•
perseptiv qobiliyatlar – kasbiy etuklik,
empatiya, pedagog-psixologik tuyg‘u;
•
shaxs dinamikasi – irodaga ta’sir eta
olish va mantiqiy ishontira olish qobiliyati;
•
hissiy barqarorlik - o‘zini boshqara olish;
•
kreativlik – ijodiy ish qobiliyati.
Pedagog-psixologik jarayonga qaratilgan
pedagog-psixologik qobiliyatlarga quyidagilar
kiradi:
•
boshqa insonning ichki holatini to‘g‘ri
baholash, unga hamdardlik bildirish, hamnafas
bo‘lish qobiliyati (empatiya qobiliyati);
•
taqlid qilish uchun namuna bo‘lish
qobiliyati;
•
tarbiya
jarayonida
individual
xususiyatlarni inobatga olish qobiliyati;
•
muloqotning lozim topilgan uslubini, o‘z
o‘rnini topish, kelisha olish qobiliyati;
•
hurmat qozonish, talabalar O‘rtasida
obro‘ga ega bo‘lish qobiliyati.
2 Material va metodlar
Zamonaviy ta’limning vazifalaridan biri
insonning tez o’zgaruvchan sharoitlarda - ham
ijtimoiy,
ham
kasbiy
faoliyatga
tayyorligini
ta’minlashdir. Maktabgacha ta’lim tashkilotlaridagi
bilim va tajribalarning tez eskirib borayotgani
bo’lajak tarbiyachi-pedagoglarning yangi kasbiy
bilimlarni mustaqil o’zlashtirish va ularni o’z
faoliyatida qo’llash ko’nikmasi orqali yangi mehnat
sharoitlariga moslashtirishni taqozo etadi.
Ma’lumki, bugungi kunda mamlakatimizda
turli shakldagi davlat va nodavlat maktabgacha ta’lim
tashkilotlari tarmoqlari shakllangan. Masalan, oliy
ta’lim muassasalari huzurida professor-o’qituvchilar
farzandlari uchun tashkil etilgan maktabgacha ta’lim
guruhlari, umumiy o’rta ta’lim maktablari qoshidagi
maktabgacha ta’lim guruhlari, o’quv markazlaridagi
qisqa muddatli maktabga tayyorlov guruhlari va
xususiy maktabgacha ta’lim tashkilotlari turlari
mavjud.
Shuningdek,
maktabgacha
yoshdagi
bolalarning ota-onalari ehtiyojlariga yo’naltirilgan
pullik ta’lim xizmatlari - o’qish, chet tillari,
xoreografiya, musiqa asboblarini o’rgatish kabi
yo’nalishlar faollashtirilgan.
Demak, bundan maktabgacha ta’lim bugungi
kunda aholiga katta hajmdagi ta’lim-tarbiya
xizmatlarini
ko’rsatishga
yo’naltirilganligini
ko’rinishimiz
mumkin.
Ayniqsa,
bolalarni
rivojlantirish, ularni erta ijobiy ijtimoiylashtirish,
maktabga tayyorligini ta’minlash va oilalarning turli
ehtiyojlariga moslashish va h.k.
Shu
munosabat
bilan
mamlakatimizda
maktabgacha ta’lim tizimi oldiga yangi talablar
qo’yilishi maktabgacha ta’lim tashkilotining bo’lajak
tarbiyachi-pedagoglarini kasbiy tayyorlash jarayonida
ham yangicha o’zgarishlar kiritilishini taqozo
qilmoqda[1, 2].
Bo’lajak tarbiyachi-pedagoglarni kasbiy
tayyorlash jarayonini tashkil etishda butun e’tibor
maktabgacha yoshdagi bolalarning ehtiyoj, qiziqish
va istaklarini hisobga olgan holda ta’lim muhitiga
moslashuvchanligini
ta’minlay
oladigan
mutaxassislarni etkazib chiqarilishiga qaratilmoqda.
Bunda, eng avvalo, bo’lajak tarbiyachi-pedagoglar
maktabgacha yoshdagi bolalar ijtimoiylashuvini
muvaffaqiyatli ta’minlashlari uchun maktabgacha
ta’lim dasturini to’laqonli o’zlashtirishlari va ularning
oilalari bilan o’zaro munosabatlarni o’rnata olishlari
darkor.
Maktabgacha ta’lim tizimini modernizatsiya
qilish undagi ta’lim-tarbiya jarayonini bolalar
faolligiga asoslangan holda ularni kattalar bilan
birgalikdagi faoliyatini ta’minlashga yo’naltirilgan
modelini o’zlashtirish zarurligini belgilaydi [3, 4].
Biroq,
bugungi
kunda
bo’lajak
tarbiyachi-
pedagoglarning
maktabgacha
yoshdagi
bolalar
ta’limini tashkil etishda o’quv va intizomiy modeli
doirasida ish tutishlari ustunligini ko’rishimiz
mumkin. Ular ta’lim-tarbiya jarayonida bolalar bilan
qadriyatli mazmunga ega bo’lgan tenglikni nazarda
tutadigan
faoliyat
modelini
qabul
qilishda
qiyinchiliklarga
duch
keladilar.
Qadriyatli
mazmunga ega
ta’limda shaxsning xulq-atvori
mo’ljalga
olinib,
ularning
insonparvarlikka
yo’nalganligi aniqlanadi.
Ayni paytda ham maktabgacha ta’lim
sohasida amalga oshirilayotgan islohotlar davom
etmoqda, chunki maktabgacha ta’lim dinamikasi
doimiy
ravishda
o’sib
borayotgan
ijtimoiy
jarayonlarga javob beradi [5, 6]. Maktabgacha ta’lim
tashkilotlarida
tarbiyachi-pedagoglarning
kasbda
o’zini namoyon qilishi va zamonaviy jamiyatda
o’zini qulay his qilishi, mehnat bozoridagi talabga
javob berishi uchun yangi mehnat sharoitlariga tezda
moslashishi
va
ijtimoiy-kasbiy
faoliyatning
navbatdagi o’zgarishlariga tayyorgarligini taqozo
qiladi.
Demak,
pedagog-tarbiyachining
kasbiy
mobilligi
unga
kasbiy
faoliyat
mazmunidagi
oʻzgarishlarga
tez
moslashish
qobiliyatini
taʼminlovchi zaruriy shartga aylanadi [7, 8]. Bu esa,
o’z navbatida, maktabgacha ta’lim tashkilotlari
tarbiyachi-pedagoglarning
kasbiy
mobilligini
3
shakllantirish bugungi kunda eng muhim dolzarb
muammolardan biri ekanligini ko’rsatadi.
Ilmiy manbalar va olib borilgan tadqiqotlar
tahlili shuni ko’rsatadiki, pedagogika va psixologiya
sohalarida ushbu muammoni nazariy tushunishga
imkon beradigan bir qancha asos-dalillar mavjud.
2.1.
ADABIYOTLAR TAXLILI
"Mobillik"
tushunchasiga
dastavval
psixologik tadqiqotlar negizida aniqlik kiritilgan.
Jumladan, rus psixologlari - Yu.Yu.Dvoretskaya,
G.E.Zborovskiy,
E.A.Nikitina,
I.V.Nikulina
va
M.N.Rutkevichlar mobillikni kognitiv va kasbiy
sohalarda
harakat
qilish
qobiliyati
sifatida
o’rganilgan bo’lsa, G.E. Zborovskiy, M.N. Rutkevich
va E.A.Nikitinalar tomonidan esa insonni doimiy
ravishda o’zgarib turadigan atrof-muhit sharoitlariga,
shaxsga sub'ektivlik va kasbiy xulq-atvor resurslarini
boshqarishga
imkon
beradigan
moslashish
mexanizmi sifatida tadqiq qilingan [9, 10].
Shuningdek,
rus
pedagog
olimlari
L.V.Vershinina,
L.V.Goryunova,
S.G.Jeltova,
B.M.Igoshev, Yu.I.Kalinovskiy, I.V.Nikulina, va
S.V.Nujnovalar kasbiy mobillik shaxsning muhim
sifati yoki qobiliyati ekanligini o’rganishgan bo’lsa,
L.A.Amirova,
T.V.Kanaeva,
G.N.Sokolova
va
I.V.Shcherbakovlar kasbiy mobillik shakllanish
jarayonini tadqiq qilishgan. Ayniqsa, L.V.Vershinina,
L.V.Goryunova, T.V.Kanaeva, D.S.Murashov va
L.A.Sorokinalar kasbiy mobillikni vertikal va
gorizontal yo’nalishlar bo’yicha tadqiq qilishga
musharraf bo’lganlar. Ya’ni kasbiy mobillikning
vertikal yo’nalishida - mutaxassisning martaba
zinapoyasi
bo’ylab
ko’tarilishi,
gorizontal
yo’nalishida, odamning bir lavozimdan ikkinchisiga
yoki bir muassasadan boshqasiga o’tishi aniqlangan
[11, 12].
L.A.Amirova,
L.V.Goryunova,
B.M.Igoshev, Yu.I.Kalinovskiy, I.V.Nikulina, va
S.V.Nujnovalarning tadqiqotlarida kasbiy mobil
shaxsning zarur shaxsiy fazilatlari orasida yuqori
ijtimoiy
faollik,
moslashuvchanlik,
ijodkorlik,
egiluvchanlik kabi sifatlar to’g’risida fikr bildirilgan
[13, 14].
Yuqorida
keltirilgan
tadqiqotlari
samaradorligini ta’kidlab, shuni ham e'tirof etish
kerakki, bo’lajak maktabgacha ta’lim tashkiloti
tarbiyachi-pedagoglarining
kasbiy
mobilligini
shakllantirish muammosi hali hanuz pedagogika va
psixologiya sohalari doirasida maxsus tadqiqot
ob’ekti sifatida to’liq tadqiq qilinmagan. Ilmiy
bilimlardagi bu bo’shliqni to’ldirish uchun dastlab
maktabgacha
ta’lim
tashkilotlari
tarbiyachi-
pedagoglarning
kasbiy
mobilligini
o’rganish
jarayonida yuzaga keladigan muammolar aniqlash,
maktabgacha
ta’lim
tashkilotlari
tarbiyachi-
pedagoglarning kasbiy faoliyatini ilmiy jihatdan
tadqiq qilish zarur. Bunda, asosan, bo’lajak
tarbiyachi-pedagoglarni tayyorlash jarayonida kasbiy
mobilligini shakllantirishga ta’sir ko’rsatadigan
pedagogik
shart-sharoitlarni
o’rganish, kasbiy
mobillikni shakllantirish modelini ishlab chiqish va
uning komponentlari rivojlanishini ta’minlaydigan
mazmun, shakl va usullarini aniqlash zarur.
Pedagogika
va
psixologiya
sohalari
amaliyotidagi
ushbu
muammolarning
manbai
mamlakatimiz maktabgacha ta’lim tashkilotlarida
kasbiy
mobil
tarbiyachi-pedagoglariga
bo’lgan
ehtiyojning kundan-kunga ortib borayotganligi va
bunday mobillikni shakllantirish modelini ishlab
chiqish uchun esa nazariy asoslarning etarli darajada
taqdim etilmayotganligi o’rtasida ziddiyatlar mavzud
[15, 16]. Mazkur qarama-qarshilikni hal qilish
yo’llarini topish istagi bizni mana shu tadqiqot
mavzumizni tanlash imkonini berdi. Tadqiqotimiz
muammosi nazariy jihatdan – maktabgacha ta’lim
muassasasi bo’lajak tarbiyachi-pedagoglarini oliy
ta’lim muassasalarida tayyorlash jarayonida kasbiy
mobilligini shakllantirish modelini ishlab chiqish
bo’lsa, amaliy jihatdan - ularning kasbiy mobilligini
rivojlantirishni ta’minlaydigan pedagogik shart-
sharoitlarni aniqlash bilan belgilanadi.
Biroq, hozirgi jamiyatni modernizatsiyalash
sharoitida
maktabgacha
ta’lim
tizimida
bir
mutaxassislik
doirasida
ham,
turdosh
mutaxassisliklarni o’zlashtirishda ham o’z kasbiy
professionalizmini oshirishga qodir bo’lgan pedagog
kadrlarga bo’lgan ehtiyoji bilan ularning keyingi
faoliyat
davomida
kasbiy
kompetentsiyalarni
mustaqil to’ldirib borish zarurligini anglamasligi
o’rtasida ham ziddiyatlar mavjud. Bu ziddiyatlar
asosan kasbiy bilim va kasbiy fazilatlar, jumladan,
faollik, ijodkorlik, moslashuvchanlik, egiluvchanlikni
rivojlantirish hamda kasbiy rivojlanish traektoriyasini
mustaqil loyihalashda yaqqol ko’rinadi. Agar mazkur
qarama-qarshilikni bartaraf etish uchun maktabgacha
ta’lim tashkilotlari tarbiyachi-pedagoglarning kasbiy
mobilligi oliy ta’lim muassasalarida tayyorlash
jarayonida shakllantirib borilsa, bu jarayon ularning
bir kasbiy darajadan boshqasiga oson o’tishini
ta’minlaydi. Bunda albatta bo’lajak maktabgacha
ta’lim tashkiloti tarbiyachi-pedagoglarining kasbiy
mobilligining qadriyatli-motivatsion, shaxsiy, faollik
va kognitiv komponentlarini hisobga olish maqsadga
muvofiq [17, 18]. Chunki har bir tarkibiy qism o’z
mazmuniga egadir.
Maktabgacha ta’lim tashkilotlari bo’lajak
tarbiyachi-pedagoglarini oliy ta’lim muassasalarida
4
tayyorlash
jarayonida
kasbiy
mobilligini
shakllantirish modelini ishlab chiqish vertikal
yo’nalish bo’yicha - bir malaka toifasidan
ikkinchisiga, yuqori yoki o’tish davrida ifodalangan
kasbiy darajani oshirish g'oyasiga asoslanishi kerak.
Gorizontal vertikal yo’nalish bo’yicha esa – bo’lajak
tarbiyachi-pedagogni bosqichma-bosqich lavozim-
maqomi ko’tarilishini ta’minlaydigan maktabgacha
ta’lim
tizimiga
pedagogik
kompetentsiyalarni
o’zlashtirishi masalasi ko’riladi. Agar maktabgacha
ta’lim
tashkilotlari
bo’lajak
tarbiyachi-
pedagoglarining
oliy
ta’lim
muassasalarida
tayyorlash
jarayonida
kasbiy
mobilligini
shakllantirishda maktabgacha ta’lim tashkilotlari
bilan
birga
uzviylikda
ularning
kasbiy
professionalizmini shakllantirishning real hayotiy
imkoniyatlari izlab topilsa, bu masalaga osonlikcha
erishish mumkin. Chunki kasbiy tayyorlsh jarayoni
bilan maktabgacha ta’lim tashkilotlarining amaliy
faoliyatida bo’lajak tarbiyachi-pedagoglarning kasbiy
mobilligini shakllantirishni ta’minlaydigan juda keng
pedagogik shart-sharoitlar mavjud.
2.2. METODLAR
.
tarixiy, retrospektiv va nazariy-uslubiy
manbalarni tahlil qilish, olingan ma’lumotlarni
umumlashtirish va sharhlash, kuzatish, suhbat,
anketa, kontent tahlil, kvalimetriya va ekspert
baholash.
Ma’lumki, maktabgacha ta’lim tashkilotlari bo’lajak
tarbiyachi-pedagoglarning oliy ta’lim muassasalarida
tayyorlash jarayonida kasbiy mobilligini pedagogik-
psixologik jihatdan maqsadga muvofiq shakllantirish
tizimli-faollik,
kompetensiyaga
asoslangan,
andragogik
va
akmeologik
yondashuvlarni amalga
oshirish orqali ta’minlanadi.
Tizimli-faollik
yondashuvi
bo’lajak
tarbiyachi-pedagoglarni
kasbiy
tayyorlash
jarayonining yangi sharoitlariga moslashtirishga
yo’naltirilgan "Maktabgacha ta’lim tashkilotlari
tarbiyachi-pedagoglarning
kasbiy
mobilligi"
dasturiga muvofiq amalga oshirishni ta’minlaydi.
Kompetensiyaga
asoslangan
yondashuv
bo’lajak tarbiyachi-pedagoglarning oliy ta’lim
muassasalarida egallayotgan bilimlarini ijtimoiy va
kasbiy tayyorlash jarayonining yangi vaziyatlariga
yo’naltirilganligini ta’minlaydi.
Akmeologik yondashuv
bo’lajak tarbiyachi-
pedagoglarning oliy ta’lim muassasalarida kasbiy
tayyorlash jarayonida faol usul va metodlar - davra
suhbatlari, ijodiy guruhlarda ishlash, ishbilarmonlik
o’yinlari,
muammoli
pedagogik
o’yinlardan
foydalanish orqali kasbiy professionalizmi va kasbiy
faoliyatga
ijodiy
munosabatini
shakllantirishga
yordam beradi.
Andragogik
yondashuv
ta’lim-tarbiya
jarayonida muammoni yaratish va uni bartaraf etish
bo’lajak
tarbiyachi-pedagoglarning
kasbiy
kompetentsiyalarini
shakllantirishni
ta’minlaydi.
Ya’ni, bunda jamoaviy aqliy faoliyatni tashkil
qiluvchi texnologiyalardan foydalanish maqsadga
muvofiqdir.
Maktabgacha ta’lim tashkilotlari bo’lajak
tarbiyachi-pedagoglarining oliy ta’lim muassasalarida
kasbiy tayyorlash jarayonida kasbiy mobilligini
shakllantirishda uning shaxsiy integral xususiyatlarini
hisobga olish lozim. Ya’ni pedagogik faoliyatning
mavjud ijtimoiy-kasbiy tajribasi bilan shaxsiy
munosabatlarni yangilash, moslashuvchanlik va
dinamizm asosida amalga oshirish orqali samarali
kechishi mumkin [19, 20].
Nazariy tahlil asosida ishlab chiqilgan
maktabgacha ta’lim tashkilotlari bo’lajak tarbiyachi-
pedagoglarning oliy ta’lim muassasalarida kasbiy
tayyorlash
jarayonida
kasbiy
mobilligini
shakllantirishning
pedagogik
shart-sharoitlari
maqsadli tajriba-sinov ishlarini amalga oshirishni
talab qildi.
Maktabgacha ta’lim tashkilotlari bo’lajak
tarbiyachi-pedagoglarning oliy ta’lim muassasalarida
kasbiy tayyorlash jarayonida kasbiy mobilligi
tarkibiy qismlarining mavjudligi quyidagi psixologik-
pedagogik metodlar yordamida aniqlandi:
✓
V.F.Sopova va L.V.Karpushkinalarning
kasbiy faoliyat va ta’lim sohasidagi hayotiy
qadriyatlarning moslashtirilgan morfologik testi;
✓
K.Rojers va R.Diamondlar tomonidan
ishlab
chiqilgan
ijtimoiy-psixologik
moslashuv
diagnostikasi;
✓
ijodiy salohiyatni aniqlash testi;
✓
"Siz faol odammisiz?" testlari orqali
maktabgacha
ta’lim
tashkilotlari
tarbiyachi-
pedagoglarning faoliyati tahlil qilindi.
Shuningdek,
maktabgacha
ta’lim
tashkilotlari bo’lajak tarbiyachi-pedagoglarning oliy
ta’lim muassasalarida kasbiy tayyorlash jarayonida
kasbiy mobilligini aniqlash bo’yicha test sinovi va
so’rov natijalarining ishonchliligini ta’minlovchi
ekspert baholash anketasi shakli ishlab chiqildi.
Mazkur metodlarni tanlash mantig'i maktabgacha
ta’lim
tashkilotlari
bo’lajak
tarbiyachi-
pedagoglarning kasbiy mobilligini qamrab oluvchi
tarkibiy qismlarni aniqlash va ularni shakllanish
darajalarini zarur miqdoriy va sifat jihatidan tahlil
qilish vazifasi bilan belgilanadi.
Shu asosda tanlagan tadqiqot metodlarimiz
maktabgacha ta’lim tashkilotlari bo’lajak tarbiyachi-
pedagoglar
kasbiy
mobilligining
u
yoki
bu
5
komponenti mavjudligini har tomonlama aniqlash
imkonini berdi.
Maktabgacha ta’lim tashkilotlari bo‘lajak
tarbiyachi-pedagoglarning kasbiy mobillik darajasini
aniqlash testi barcha belgilangan ko’rsatkichlar
bo’yicha kasbiy mobillik darajasini aniqlashni o’z
ichiga oldi. Biz kognitiv, qadriyatli-motivatsion,
shaxsiy rivojlanish va kasbiy tayyorlash jarayoni
komponentlari ko’rsatkichlariga mos keladigan
bayonotlarni
tuzdik.
Bo’lajak
tarbiyachi-
pedagoglardan 5 balli tizimda rozilik darajasini
bildirish so’ralib, ular tomonidan taqdim etilgan
ballar
asosida
kasbiy
mobillik
darajasining
shakllanishini aniqlab oldik.
NATIJALAR VA ULARNING
TAHLILI
Kasbiy mobilligi past bo’lgan bo‘lajak tarbiyachi-
pedagoglarga maktabgacha pedagogika, bolalar va
pedagogik psixologiya, ta’lim texnologiyalari va
qonunchilik me'yorlari sohasidagi bilimlar bolalar
bilan ishlash jarayonini malakali tashkil etish uchun
etarli bo’lmasligi o’z isbotini topdi. Chunki ularning
bu jarayondagi harakatlari asosan intuitiv va
tizimsizdir. Bo‘lajak tarbiyachi-pedagoglar bilan
o’quv mashg'ulotlarini o’tkazishda bir faoliyat
turidan boshqasiga o’tish va uzoq vaqt davomida
kasbiy shakllanish jarayonining yangi sharoitlariga
moslashishlari juda qiyin kechadi. Shu sababdan ular
uchun yangi ma’lumotlarni izlash, ularni qayta
ishlash va o’z faoliyatida qo’llash murakkab bo’ladi.
Ular bunda o’z harakatlari va mavjud kasbiy
bilimlarini ob'ektiv baholay olmaydilar. Natijada
bo’lajak tarbiyachi-pedagoglar kamdan-kam hollarda
turli ommaviy tadbirlarda qatnashadilar va kasbiy
muammolarini o’zlari mustaqil bemalol hal
qilolmaydilar. Bu holat ko’pincha maktabgacha
yoshdagi
bolalar,
ota-onalar
va
hamkasblar
guruhlarida nizolarga olib kelishi munkin. Ularning
yangi
kasbiy
kompetentsiyalarni
egallashi,
maktabgacha ta’limning yangi texnologiyalarini
o’zlashtirishi,
o’zini
kasbiy
aks
ettiririshga
qiziqishlarining etarli darajada shakllanmaganligi va
kasbiy
rivojlanish
traektoriyasini
loyihalash
qobiliyating sustligi bilan belgilanadi.
Kasbiy mobillikning
o’rtacha darajasiga
ega
bo’lgan
bo‘lajak
tarbiyachi-pedagoglar
maktabgacha ta’limning yangi paradigmasiga mos
keladigan maktabgacha pedagogika, bolalar va
pedagogik
psixologiya,
maktabgacha
ta’lim
texnologiyalari
sohasidagi
zaruriy
bilimlarga
egaliklari,
ammo
ularda
bu
bilimlar
tizimlashtirilmagan
holda
bo’lishi
mumkin.
Shuningdek, ular huquqiy normalarni yetarli darajada
bilmasligi, bu esa ularga ishonib topshirilgan
bolalarning ehtiyojlari va yosh xususiyatlariga
yo’naltirilgan ta’lim jarayonini tashkil etishda
qiyinchiliklar tug‘dirishi mumkin. Ularda tegishli
mutaxassisliklar
doirasida
ham,
yangi
kasbiy
kompetentsiyalarni
egallashga
qiziqishlari
ham
beqarordir. Biroq maktabgacha ta’limning yangi
texnologiyalarini o’zlashtirishga bo’lgan intilishlari
barqarorligi bilan ajralib turadilar. Ushbu bo‘lajak
tarbiyachi-pedagoglar vaqti-vaqti bilan maktabgacha
yoshdagi bolalarning shaxsini rivojlantirish va
ijtimoiy tajribasini boyitishni ta’minlaydigan turli
ijtimoiy tadbir va loyihalarda ishtirok etishga
moyilliklari
yuqoridir.
Ularning
oliy
ta’lim
muassasalarida kasbiy tayyorlash jarayonida kasbiy
muammolar va muammoli vaziyatlarga o’ziga xos va
ijodiy echim topish, shuningdek, ular bir faoliyat
turidan ikkinchisiga tez o’tishlari mumkin, biroq bu
ko’pincha harakatlar stereotipiga aylanadi. Kasbiy
faoliyatning yangi sharoitlariga moslashishda ichki
xotirjamlik yuqori bo’lib, o’z faoliyatlarini haddan
tashqari hissiy zo’riqishsiz amalga oshiradilar. Ushbu
toifadagi
bo’lajak
tarbiyachi-pedagoglar
o’z
harakatlari va mavjud kasbiy bilimlarini ob'ektiv
baholashga qodirdirlar. Ular o’z faoliyatida
muvaffaqiyatli
qo’llashlari
mumkin
bo’lgan
ma’lumotlar bilan ishlash ko’nikmalarini tezda
egallaydilar, ammo ularda o’zlarining kasbiy
rivojlanish traektoriyasini loyihalash qobiliyati etarli
darajada shakllanmagan.
Tadqiqotimizning
dastlabki
bosqichida
kasbiy
psixologik etukligining umumiy holatini ham
o‘rganishga erishildi. Buning uchun E. V. Kalyaeva,
T. V. Prokofevalarning “Shaxs etukligini aniqlash”
ga qaratilgan so‘rovnoma, N.Safayev va
U.Butayevalarning maxsus ishlab chiqilgan “NOM-
nosituativ mas’uliyat so‘rovnomasi”dan foydalanildi.
Birinchi
navbatda
psixologlarni
bir
necha
metodikalar bo‘yicha so‘rovnomalarga javoblari
umumlashtirilgan jadval asosida tahlil qilindi.
Shuningdek, psixologik etuklik xususiyatlari
bo‘yicha ijtimoiy va psixologik yosh ko‘rsatkichlari,
nosituativ mas’uliyat va vaziyatning asosiy sababini
aniqlash mezonlariga tayanildi. Respondentlarning
natijalari tahlili metodikalarning mezoniga muvofiq
psixologik etuklikning darajalari bo‘yicha amalga
oshirildi. Psixologik etuklik darajalari metodikaning
xususiyatidan kelib chiqib, quyi, o‘rta, o‘rtachadan
yuqori, yuqori va juda yuqoriga ajratildi. Natijalar
o‘zaro darajalar bo‘yicha qiyosiy talqin etiladi.
6
1-jadval
Shkala
r
Psixol
ogik
yos
h
Ijt
imoiy yosh
Vaz
iyat
ik
k
il
a
n
is
h
NOM
VAS
Psixolo
gik
yosh
1
-
0,029
0,078
-
0,104
0,018
0,177
*
Ijtimoi
y yosh
1
0,085
-
0,045
-0,039
-
0,020
Vaziyat
1
-
0,558
**
-0,035
0,112
Ikkilani
sh
1
-0,029
-
0,050
NOM
1
0,118
VAS
1
izoh:*р≤0,05, :**р≤0,01,
Jadvalda olihgan metodikalar o\rtasida korrelarsiya
borligi anaqlandi. Bundan ko’rinadiki, psixologning
etukligi vaziyatning sababini aniqlash, holisona
xulosa chiqarishda namoyaon bo’ladi.
XULOSA
Xulosa
o’rnida
ta’kidlash
joizki,
mamlakatimizda
maktabgacha
ta’lim
tizimini
rivojlantirish bo’yicha davlat va jamiyat talablariga
muvofiq
bo’lajak
tarbiyachi-pedagoglarining
manfaatlariga mos keladigan maktabgacha ta’lim
mazmunining ishlab chiqilishi bilan birga ularning
oliy ta’lim muassasalarida kasbiy tayyorlash
jarayonida
kasbiy
mobilligini
shakllantirishni
ta’minlaydigan boshlang'ich imkoniyat va yutuqlarini
baholash imkonini beruvchi nazorat o’rnatilgan.
Shuningdek, bo’lajak tarbiyachi-pedagoglarning o’z-
o’zini
tarbiyalashga
bo’lgan
qiziqishini
rivojlantirishga
yordam
beradigan
motivatsion
maydon yaratilgan bo’lib, u bo’lajak tarbiyachi-
pedagoglarning o’z traektoriyasiga ega kasbiy
rivojlanish dinamikasiga ijobiy ta’sir qiladi.
Umuman olganda, bo’lajak tarbiyachi-
pedagoglarning maktabgacha ta’lim tashkilotlari
faoliyatida o’zini kasbiy namoyon qilishi hamda
zamonaviy jamiyatda o’zini qulay his qilishi, mehnat
bozoridagi talabga javob berishi uchun yangi mehnat
sharoitlariga tezda moslasha olishi ularning kasbiy
mobilligini taʼminlovchi zaruriy shart bo’lib
hisoblanadi.
ADABIYOTLAR
[1
]. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017-yil 9-
sentabrdagi PQ-3261-sonli “Maktabgacha ta’lim tizimini
tubdan takomillashtirish chora-tadbirlari to’g‘risida”gi
Qarori.
https://lex.uz/docs/-3334234
[2]. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2019-yil 8-
maydagi
PQ-4312-sonli
Maktabgacha ta’lim tizimini 2030-yilgacha rivojlantirish
konsepsiyasini
Qarori.
https://lex.uz/ru/docs/-4327235
[3]. O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining
2017-yil
21-noyabrdagi
929-sonli
Respublikasi Maktabgacha ta’lim vazirligi to’g‘risidagi
nizomni hamda Maktabgacha ta’lim muassasalari rahbar va
mutaxassislarini qayta tayyorlash va ularning malakasini
oshirish instituti ustavini tasdiqlash haqida”gi Qarori.
https://lex.uz/docs/-3422069
[4]. O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining
2019-yil 13-maydagi 391-sonli “Maktabgacha ta’lim
tashkilotlari faoliyatini yanada takomillashtirish chora-
tadbirlari to’g‘risida”gi Qarori.
[5]. Salayeva M.S., Shayunusova F.S., Kichik maktab
yoshidagi o’quvchilar kognitiv mobilligini xalqaro
dasturlar asosida baholanishning o’ziga xos jihatlari /
“Халқ
таълими
соҳаси
бошқарув
тизимини
такомиллаштиришнинг долзарб масалалари” мавзусида
Республика илмий-амалий анжуман материаллари. 14-
декабрь 2022 йил. - Б.64-71
[6]. Salaeva M.S., Luxmanovna N.M. Kichik maktab
yoshdagi o’quvchilarni ijtimoiy faolligini rivojlantirish //
SCIENTIFIC PROGRESS VOLUME 3 ǀ ISSUE 3 ǀ March,
2022.
ISSN:
2181-1601.
Uzbekistan
www.scientificprogress.uz
Pages
380-383.
http://www.scientificprogress.uz/storage/app/media/3-
3.%20064.%20380-383.pdf
[7]. Салаева М.С., Бекназарова Х.Х. Формирование
мобильности личности как педагогическая проблема //
SCIENTIFIC PROGRESS VOLUME 3 ǀ ISSUE 3 ǀ 2022
ISSN: 2181-1601. Uzbekistan www.scientificprogress.uz
Pages
384-390.
http://www.scientificprogress.uz/storage/app/media/3-
3.%20065.%20384-390.pdf
[8].
Салаева
М.С.,
Мамадалиева
У.С.Развитие
когнитивной мобильности учащихся в начальном
образовании / “Xorijiy tillarni o’qitishda yangicha
yondashuvlar” mavzusidagi xalqaro ilmiy-amaliy onlayn
anjumani. Alisher Navoiy nomidagi Toshkent davlat
7
o’zbek tili va adabiyoti universiteti – T.: “Firdavs-Shoh”
nashriyoti, 2022 – B. 276-281.
[9].
Salaeva
M.S.,
G’ulamova
S.R.
Ta’limni
axborotlashtirish sharoitida bo’lajak pedagoglarning virtual
akademik mobilligini shakllantirish / “Xorijiy tillarni
o’qitishda yangicha yondashuvlar” mavzusidagi xalqaro
ilmiy-amaliy onlayn anjumani. Alisher Navoiy nomidagi
Toshkent davlat o’zbek tili va adabiyoti universiteti – T.:
“Firdavs-Shoh” nashriyoti, 2022 – B. 209-213.
[10]. Салаева М.С., Бекназарова Х.Х. Бошланғич
таълим
ўқувчиларини
ижтимоий
мобиллигини
ривожлантириш //
Eurasian journal of social sciences,
Philosophy and culture Innovative
. Academy Research
Support Center UIF = 8.2 | SJIF = 6.051. Volume 2 Issue
April
2022.
Pages
136-139.
https://zenodo.org/record/6511330#.Y1G0jnZByUk
[11]. Salaeva M.S. Psychological conditions for personal
and professional development of future teachers. //
Washington DC, USA International Journal of Engineering
and Information Systems (IJEAIS). ISSN: 2643-640X.
With Impact Factor: 3.2. Vol.5 Issue 3, March - 2021.-
P.231-233.
content/uploads/2021/3/IJEAIS210342.pdf
[12]. Salaeva M.S. Personal and professional self-
development of a teacher to achieve a professional level. //
Washington DC, USA International Journal of Engineering
and Information Systems (IJEAIS) ISSN: 2643-640X. With
Impact Factor: 3.2. Vol.5 Issue 3, March - 2021. - P.234-
237.
content/uploads/2021/3/IJEAIS210343.pdf
[12]. Salaeva M.S. Formation of teacher professionalism as
an integration psychological event in the context of
globalization of education // Hindiston. International
Journal of Trend in Scientific Research and Development
(IJTSRD) eISSN: 2456-6470 Impakt faktor: 6.005. Special
Issue
– IDMR2021. April 2021. - P.109-111.
[13]. Salaeva M.S., Djumabayeva M. Formation of virtual
academic mobility of future teachers in the context of
education information // International Multidisciplinary
Scientific Journal (IMSJ) ISSN: 2091-573X. With Impact
Factor: 3.2. Volume 1. Issue 1, June 2021.- P. 36-37.
Google scholarship
https://www.sciencepublish.org/
[14]. Туйчиева, С. М. (2021). Акмеолингвистический
подход и оценка знаний по международным
исследовательским программам в процессе подготовки
будущих специалистов. Academic research in educational
sciences, 2(CSPI conference 2), 564-567.
[15]. Туйчиева, С. М. (2017). Проблемы качества
образования и совершенствования компетентности
педагога. Современные
социально-экономические
процессы:
проблемы,
закономерности,
перспективы (pp. 141-144).
[16]. Melikuzievna, T. S. Use of Professional Terminology
in the Educational Process. International Journal on
Integrated Education, 3(12), 311-315.
[17]. Melikuzievna, T. S., & Alidzhanovna, N. A.
Innovative Methods of Interaction of Participants of the
Educational Process. JournalNX, 546-551.
