SUN’IY INTELLEKTNING INSONIYAT RAVNAQIDAGI
AHAMIYATI
Xashimxodjayeva Manzura Djurayevna
1
1
University
of
Tashkent for Applied Sciences
https://doi.org/10.5281/zenodo.10471623
Kalit so‘zlar: axborot-kommunikatsiya texnologiyalari, telekommunikatsiya, dasturiy ta’minot, sun’iy intellekt.
Annotatsiya:
Ushbu maqola sun’iy intellekt tizimlarining tarixi, insoniyat faoliyatida tutgan o’rni, sun’iy intellektning
texnologiyasi va sun’iy intellekt tizimlarini hayotga tatbiq qilishning ahamiyati yoritilgan.
KIRISH
Sunʼiy ong, sunʼiy intellekt yoki sunʼiy idrok
(inglizcha: Artificial intelligence; odatda, AI
sifatida ham qisqartiriladi) — insonlar yoki
hayvonlar tomonidan koʻrsatiladigan tabiiy ongdan
farqli
oʻlaroq,
mashinalar
tomonidan
koʻrsatiladigan ongdir. Yetakchi sunʼiy ong darslik
kitoblari bu sohani „ongli agentlar“ni oʻrganish
deya taʼriflaydi: oʻz muhitini fahmlaydigan va
maqsadlariga muvaffaqiyatli erishish imkoniyatini
maksimal darajada oshiradigan amallarni amalga
oshiruvchi har qanday sistema. Xalq orasida „sunʼiy
ong“
atamasi
koʻpincha
„oʻrganish“
va
„muammolarni yechish“ kabi inson idroki bilan
bogʻlaydigan „kognitiv“ funksiyalarni taqlid
qiladigan mashinalarni tasvirlashda ishlatiladi,
biroq bu taʼrifni yirik sunʼiy ong tadqiqotchilari rad
etishadi.
Sunʼiy ong ilovalari yetuk web-qidiruv
tizimlari (masalan, Google), tavsiya etuvchi
tizimlar (bundan YouTube, Amazon va Netflix
foydalanadi), inson nutqini anglash (masalan, Siri
yoki Alexa), oʻziyurar mashinalar (masalan, Tesla)
hamda strategik oʻyin tizimlarida (masalan,
shaxmat va Go) yuqori darajada raqobatlashishni
oʻz ichiga oladi.[1] Mashinalar tobora koʻp
qobiliyatlarga ega boʻlib borishar ekan, „ong“ talab
etuvchi vazifalar koʻpincha sunʼiy ong effekti deb
ataluvchi fenomen boʻlgan sunʼiy ong taʼrifidan
olib tashlanadi
Odatda, robotlar deganda, ko‘pchilikning
ko‘z oldiga insonlardek gaplasha oladigan, ularning
o‘rniga barcha yumushlarni bajara oladigan
yordamchilar keladi. Ammo bu nisbatan kengroq
tushuncha.
Aslida,
mobil
qurilmangizdagi
dasturlar: google-tarjimon, lug‘atlar, turli xil
o‘yinlar va hokazolar ham sun’iy intellektga yaqqol
misol bo‘la oladi. Faqat ularning qamrovi kichikroq
bo‘lib, ma’lum bir yo‘nalishdagina sizga yordam
bera oladi. Ya’ni, bajarmoqchi bo‘lgan amallaringiz
turiga qarab tegishli dasturdan foydalanasiz. Sun’iy
intellekt o‘zi nima?
Sun’iy intellekt — informatikaning alohida
sohasi bo‘lib, odatda inson ongi bilan bog‘liq
imkoniyatlar: tilni tushunish, o‘rgatish, muhokama
qilish, masalani yechish, tarjima va shu kabi
imkoniyatlarga ega kompyuter tizimlarini yaratish
bilan shug‘ullanadi. Hozirda sun’iy intellekt turli
amallarni bajarishga mo‘ljallangan algoritm hamda
dasturiy tizimlardan iborat va u inson ongi bajarishi
mumkin bo‘lgan bir qancha vazifalarning
uddasidan chiqa oladi.
Sun’iy intellekt 1956-yilda akademik
intizom sifatida asos solingan. Soha koʻp optimizm
davrlarini bosib oʻtdi, soʻngra umidsizlik va
mablagʻ yoʻqotildi, biroq 2012-yildan keyin chuqur
oʻrganish barcha oldingi sun’iy intellekt usullaridan
oshib ketganidan soʻng, moliyalashtirish va
qiziqishda katta oʻsish kuzatildi.
Sunʼiy intellekt tadqiqotining turli kichik
sohalari
ma’lum
maqsadlar
va
muayyan
vositalardan foydalanishga qaratilgan. Sunʼiy
intellekt tadqiqotlarining an’anaviy maqsadlariga
fikrlash, bilimlarni taqdim etish, rejalashtirish,
oʻrganish, tabiiy tilni qayta ishlash, idrok etish va
robototexnikani qoʻllab-quvvatlash kiradi. Umumiy
razvedka (oʻzboshimchalik bilan muammoni hal
qilish
qobiliyati)
sohaning
uzoq
muddatli
maqsadlaridan biridir. Ushbu muammolarni hal
qilish uchun sun’iy intellekt tadqiqotchilari qidiruv
va matematik optimallashtirish, rasmiy mantiq,
sun’iy
neyron
tarmoqlar
va
statistika,
operatsiyalarni
oʻrganish
va
iqtisodiyotga
asoslangan usullarni oʻz ichiga olgan keng koʻlamli
muammolarni hal qilish usullarini moslashtirdilar
va birlashtirdilar. Sunʼiy intellekt psixologiya,
tilshunoslik, falsafa, nevrologiya va boshqa koʻplab
sohalarga ham tayanadi.
1990 yillarda sun’iy intellekt taraqqiyotida
yangi sahifa ochildi. 1997 yilda Deep Blue nomli
IBM kompyuteri shaxmat bo‘yicha jahon
chempioni Garri Kasparovni yenggan tarixdagi ilk
kompyuter bo‘ldi. Sun’iy intellektning yorqin
namunalaridan
yana
biri
– IBM Watson
superkompyuteri bo‘lib, u o‘z bazasidan kelib
chiqib muayyan tilda berilgan savollarga javob
beradi. Shuningdek, ko‘pchilikning doimiy
hamrohiga aylanib ulgurgan mobil yordamchi Siri,
fotosuratlarni
qayta
ishlovchi
Prisma
kabi
dasturlarni Sun’iy intellekt ning yutuqlaridan biri
sifatida qayd etish mumkin. Hozirga kelib sun’iy
intellekt keng ko‘lamda ommalashib kundalik
turmush tarzimizning deyarli barcha jabhalarini
qamrab olmoqda. Masalan, Xitoydagi Inchuan
shahri aholisiga bank kartalarining keragi yo‘q.
Hisob-kitoblar bilan bog‘liq barcha jarayonlar
sun’iy intellekt tomonidan insonning yuz qiyofasini
aniqlashtirish orqali amalga oshiriladi.
AFZALLIK VA KAMCHILIKLARI.
Sun’iy intellekt haqidagi bahs-munozaralar
qariyb 50 yildan beri davom etib kelmoqda.
Mutaxassislar hanuzgacha bir to‘xtamga kelishgani
yo‘q. Ba’zilar ularning ommalashib odamlar o‘rnini
egallab borayotgani natijasida ommaviy ishsizlik
ko‘rsatkichlari oshib ketishi mumkinligidan
tashvishdalar. Mutaxassislarning boshqa bir guruhi
esa Sun’iy intellekt ga ijobiy munosabatda bo‘lish
kerakligini uqtirishmoqda. Hatto IT- sohasidagi
milliarderlar orasida ham turli qarashlar mavjud.
Jumladan, SpaceX asoschisi Ilon Mask Sun’iy
intellekt ning butun boshli sivilizatsiyani barbod
qilishiga ishonchi komil. Maskning fikricha,
“Sun’iy intellekt insoniyat sivilizatssiyasi uchun
asosiy xavfdir. sun’iy intellekt mehnat bilan bog‘liq
ommaviy muammolarni keltirib chiqaradi. Sababi,
robotlar hamma ishni bizdan ko‘ra yaxshiroq bajara
olishadi. Ilg‘or texnologiyalar ortidan quvish
natijasida, kompaniyalar sun’iy intellekt ortidan
kelib chiqadigan xavf-xatarni ko‘rmay qolishlari
mumkin”. Shuningdek, Microsoft rahbari Bill
Geyts ham uning zarariga to‘xtalib o‘tadi. “Bir
necha o‘n yildan so‘ng, robotlar ishning katta
qismini bajara boshlagach, Sun’iy intellekt shu
qadar kuchayib ketadiki, yakunda u bizni xavotirga
sola boshlaydi. Bu borada Ilon Maskning fikriga
qo‘shilaman. Ammo nega bu savol boshqalarni
tashvishlantirmayotganiga hech tushunolmayman”,
– deydi Geyts. “Boshqalar” deganda Geyts
Facebook egasi Mark Sukerbergni nazarda tutgan
bo‘lsa, ajab emas. Chunki, Mark Sun’iy intellektga
nisbatan ijobiy munosabatda ekanligini bildirar
ekan: “Yangi texnologiyalar har doim ham
yaxshilik
yoki
yomonlik
qilish
maqsadida
yaratilishi mumkin. Sun’iy intellekt ning keng
tarqalishi ortidan keladigan ijobiy natijani esa,
yaqin 5-10 yil ichida ko‘ramiz”, deya Ilon
Maskning fikriga e’tiroz bildirgan edi.
Sun’iy intellekt ilmiy fantastik asarlardan
zamonaviy hayotimizga allaqachon ko’chib
ulgurdi. Bugungi kunda kompyuterlashgan intellekt
barcha sohalarni qamrab olgan. Lekin u qulaylik
yaratish bilan birga ishsizlik ko’rsatkichlarining
oshib ketishiga ham sabab bo’lishi mumkin.
Sun’iy intellekt hayot tarzimizni o’zgartirdi.
U qanday sayohat qilishimiz, nimani ko’rishimiz,
hatto nimani yeyishimizni belgilamoqda.
Jadal o’sayotgan texnologiyalar qator
fundamental savollarni o’rtaga tashlaydi, deydi
“Microsoft” bosh yuristi Bred Smit.
“Hech kim, hech qanday hukumat yoki
kompaniya qonundan ustun emas. Shuningdek,
texnologiyalar ham. Nazarimda, tegishli etika
tamoyillari va qonun hujjatlari ishlab chiqilishi
lozim.
Jamiyatlar
texnologiyalardan
qanday
foydalanishni shu asosda belgilab oladi”, - deydi u.
Inson
zehnini
ortda
qoldiradigan
algoritmlari bilan, sun’iy intelekt terrorizmga qarshi
kurash, global ochlik muammolarini hal etish, hatto
tibbiyot sohasida ham qo’llanilmoqda.
“Immunoterapiya
sohasida
erishilgan
so’nggi yutuqlar, jumladan, saraton kasalini
davolash sun’iy intellekt asosida amalga
oshirilmoqda. Shunday ekan, u davom etadi va
yanada rivojlanadi deyishga asos bor”, - deydi Bred
Smit.
Biroq sun’iy itellekt sohasining rivojlanishi
mehnat bozorini o’zgartiradi. Oddiy ishchilar
ko’chada qoladi.
“Fast fud restoranlaridan yegulik olmoqchi
bo’lsangiz, mikrofon orqali bergan buyurtmangizni
tinglab, ma’lumotni kompyuterga kiritadigan shaxs
– ishchi xodim xizmat ko’rsatadi. Nazarimda,
navbatdagi besh yil ichida ana shu xodim ishidan
ayriladi. Chunki sizni to'liq tushunib, zarur
ma’lumotni tizimga kiritishga qodir kompyuter
dasturlari buning o’rnini egallashi aniq”, - deydi
Bred Smit.
Smitning aytishicha, bugungi kun ishchisi
yangi davrga yangi malaka va qobiliyat bilan kirib
borishi kerak.
Sun’iy Super Intellikt (SSI) gipotetik sun’iy
intellekt bo‘lib, u nafaqat insonning maksimal
qobiliyatlarini takrorlay oladi, balki undan ham
oshib ketadi. SSIga ishonuvchilar, u insonni o‘z
irodasiga bo‘ysundirish uchun uning fikrlari va his-
tuyg’ulariga kirib borish qudratiga ega bo‘lishiga
ishonishadi. Mana masalan: futuristik dahshatli
hikoyalar yoki sun’iy intellektning haqiqiy kelajagi
Shuningdek, gipotetik jihatdan kuchli yoki umumiy
SI (Sun’iy umumiy intellekt, SUI) oqilonalik nuqtai
nazaridan SSI dan bir pog’ona pastroq bo‘lib, ushbu
turdagi SI tarafdorlari o‘z e’tiqodlarida hech
bo‘lmaganda ishlashga qodir bo‘lgan mashinalarni
yaratish imkoniyati bilan cheklangan. Sun’iy
intellektning eskirgan umumiy ta’riflari: SI – aqlli
xatti-harakatlarga ega bo‘lgan mashinalarni ishlab
chiqadi. (J. Makkarti). SI – bu raqamli
kompyuterlarning yuqori aqlli odamlar bilan
bog’liq muammolarni hal qilish qobiliyati.
(Britannica) SI – biz an’anaviy ravishda inson ongi
bilan bog’laydigan qobiliyatlarga ega aqlli
kompyuter
tizimlarini
ishlab
chiqadi:
tilni
tushunish, o‘rganish, fikr yuritish, muammolarni
hal qilish va hk. (Feygenbaum) SI – bu odamlar
hozirda yaxshiroq bo‘lgan narsani qilish uchun
kompyuterlarni qanday o‘rgatish haqidagi fan.
(Elaine
Rich)
Axborot-kommunikatsiya
texnologiyalarining jadal rivojlanishi, “virtual
sohani
jadal
rivojlantirish”
uchun
yangi
muammolarni keltirib chiqardi.[1] Sun’iy intellekt
zamonaviylikning muhim tarkibiy qismlaridan
biridir SI ning funksionalligi va bajarish tezligi
tufayli yangi tizimlarni yaratish natijasida paydo
bo‘lgan raqamli iqtisodiyot paradigmalarini,
ma’lumotlarni qayta ishlash va tahlil qilish
tezlashmoqda . SI katta hajmdagi ma’lumotlarni
tezkor, takroriy ishlov berish imkoniyatlari va aqlli
algoritmlar
bilan
birlashtirib
ishlaydi,
bu
dasturlarga
ma’lumotlardagi
naqsh
va
xususiyatlardan avtomatik ravishda o‘rganish
imkonini
beradi.
SI
ko‘plab
nazariyalar,
metodologiyalar va texnologiyalarga ega bo‘lgan
murakkab fandir. Uning asosiy yo‘nalishlari
quyidagilardir: Mashinani o‘rganish - bu naqshlarni
topish
uchun
ma’lumotlarga
o‘rgatilgan
algoritmlarni o‘rganadigan o‘rganish sohasi. U
neyron
tarmoqlar,
statistika,
operatsiyalarni
o‘rganish va boshqalar usullaridan foydalanadi.
ma’lumotlarda yashirin foydali ma’lumotlarni
ochish;
ma’lumotlarni qayerdan izlash va qanday
xulosalar
chiqarishni
ko‘rsatuvchi
aniq
dasturlashtirilgan ko‘rsatmalar mavjud emas.
Neyron tarmoq mashinani o‘rganish usullaridan
biridir. Bu biologik neyron tarmoqlarni – tirik
organizmning nerv hujayralari tarmoqlarini tashkil
etish va ishlash printsipi asosida qurilgan
matematik model, shuningdek, uning dasturiy yoki
apparat ta’minoti. Chuqur o‘rganish ko‘plab
neyronlar va qatlamlarga ega bo‘lgan murakkab
neyron tarmoqlardan foydalanadi. Ushbu chuqur
neyron tarmoqlarni o‘rgatish, shuningdek, ulkan
ma’lumotlar to‘plamlarida murakkab naqshlarni
aniqlash uchun ortib borayotgan hisoblash quvvati
va takomillashtirilgan texnikalar qo‘llaniladi.
Kognitiv hisoblash - bu sun’iy intellektning bir
tarmog’i bo‘lib, uning vazifasi odamlar o‘rtasidagi
o‘zaro ta’sirga o‘xshash odam va kompyuter
o‘rtasidagi tabiiy o‘zaro ta’sir jarayonini
ta’minlashdir. SI va kognitiv hisoblashning yakuniy
maqsadi tegishli javob berish orqali tasvirlar va
nutqni talqin qilish orqali kompyuter orqali
insonning kognitiv jarayonlariga taqlid qilishdir.
Kompyuterda ko‘rish naqshni aniqlash va tasvir va
videoni aniqlash uchun chuqur o‘rganishga
tayanadi. Mashinalar allaqachon tasvirlarni qayta
ishlash, tahlil qilish va tushunishni, shuningdek,
fotosuratlar yoki videolarni olish va atrof-muhitni
sharhlashni biladi. "Sun’iy intellekt" bo‘yicha olib
borilgan tadqiqotlar natijasi - bu miya ishini
tushunishga intilish, inson ongining sirlarini ochish
va inson aqlining ma’lum darajasiga ega mashinalar
yaratish muammosi. Intellektual jarayonlarni
modellashtirishning asosiy imkoniyati shundan
kelib chiqadiki, miyaning har qanday funktsiyasi,
cheklangan miqdordagi so‘zlardan foydalangan
holda qat’iy bir ma’noli semantikaga ega tilda
tasvirlangan har qanday aqliy faoliyat printsipial
ravishda elektron raqamli kompyuterga o‘tkazilishi
mumkin.
XULOSALAR
Birinchidan, shuni ta’kidlash kerakki,
so‘nggi yillarda sun’iy intellekt va siyosatga oid
nashrlar
sonining
ko‘payishi
tendentsiyasi
kuzatilmoqda.
Biroq,
ularning
aksariyati
siyosatshunoslikning markaziy muammolari bilan
faqat bilvosita bog’liq. Ushbu mavzu bo‘yicha
nashrlar ko‘pincha texnik fanlar, fan va texnologiya
falsafasi, raqamli aloqa jurnallari va boshqalar
bo‘yicha jurnallarda uchraydi. Yaqin kelajakda
siyosatshunoslarning
sun’iy
intellekt
texnologiyalariga
qiziqishi
sezilarli
darajada
oshishiga guvoh bo‘lamiz, deyishga barcha asoslar
bor. Demak, sun’iy intellekt - bu kelajak fanidir.
ADABIYOTLAR:
1. Пантелеева Т.А., Арустамов Э.А.,
Максаев А.А. Возможности искусственного
интеллекта в управлении кадровыми ресурсами
в условиях свободного предпринимательства //
Интернет-журнал «Отходы и ресурсы», 2019
№3,
2. Камилова Р.Ш. Абдулатипова М.А.
Искусственный интеллект // опубликовано в
2013, выпуск май 2013, Экономические науки
3. Suyumov, J. Y. (2021). Kompyuter
imitatsion
modellari
asosida
faol
oqitish
texnologiyasining nazariy asoslari. Scientific
progress, 2(3), 459-466.
4. Suyumov, J. Y. (2021). Theoretical basis
of active teaching technology on the basis of
computer imitation models. ACADEMICIA: An
International Multidisciplinary Research Journal,
11(7), 205-210.
5. Raximov, D. S. (2021). Diversifikatsiya
hududlar
sanoatni
muvozanatli
strategik
rivojlantirish yo‘nalishlari. Oriental renaissance:
Innovative, educational, natural and social sciences,
1(3), 199-207.
6. Рахимов, Д. Ш. (2021). Саноат
иқтисодиётида
маҳаллийлаштирилаётган
маҳсулотларни
диверсикациялаш
омили
сифатида. Scientific progress, 1(6), 505-511.
7. Khusanova, M. K. (2021). Analysis of
discrete convolution in the matlab program.
Scientific progress, 2(4), 1023-1028.
8. Pulatov, G., Ganiev, S., & Karimova, G.
Possibilities of information technologies in
ensuring the quality of education.
9. Abdullaev, S. S., & Pulatov, G. G. (2016).
Security use case and security misuse case. In
Современные научно-практические решения и
подходы (pp. 41-44).
10. Djalilov, M. L., Abdullaev, S. S., &
Pulatov, G. G. (2016). Fluctuations in two-layer
plate under the influence of shock loads. In
Современные научно-практические решения и
подходы (pp. 30-33).
11. Пулатов, Г. Г., & Хакимова, К. А.
(2018). Типовые проблемы дистанционного
образования. in инновационное развитие науки
и образования (pp. 33-35).
