ISSN:
2181-3906
2024
International scientific journal
«MODERN
SCIENCE
АND RESEARCH»
VOLUME 3 / ISSUE 2 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
324
BOSHLANGICH SINF O’QUVCHILARNING YOZMA NUTQDAGI
KAMCHILIKLARNI KORREKSIYALASH
Irgashev Rustam To’xtasinovich
Sirdaryo viloyati 71- sonli mahsus maktab-internat direktori.
https://doi.org/10.5281/zenodo.10645735
Annotatsiya. Ushbu maqolada o’quvchilarda yozma nutqidagi kamchiliklarni bartaraf
etishda didaktik mashqlarning ahamiyati haqida fikr yuritilgan. Va ularni savodini oshirishda
qo’llaniladigan metod va usullardan to’g’ri hamda samarali foydalanish kerakligi haqida
ma’lumotlar berilgan.
Kalit so’zlar: nutq, yozma nutq, og’zaki nutq, tovushlar, nutq o’stirish, nutqning
mazmundorligi, nutqning mantiqiyligi, mustaqil fikrlash.
CORRECTION OF DEFICIENCIES IN THE WRITTEN SPEECH OF
ELEMENTARY SCHOOL STUDENTS
Abstract. This article discusses the importance of didactic exercises in eliminating the
shortcomings of students' written speech. And information is provided about the correct and
effective use of the methods and methods used in improving their literacy.
Key words: speech, written speech, oral speech, sounds, speech development,
meaningfulness of speech, logic of speech, independent thinking.
ИСПРАВЛЕНИЕ НЕДОСТАТКОВ ПИСЬМЕННОЙ РЕЧИ УЧАЩИХСЯ
МЛАДШИХ КЛАССОВ.
Аннотация. В данной статье рассматривается значение дидактических
упражнений в устранении недостатков письменной речи учащихся. А также
предоставляется информация о правильном и эффективном использовании методов и
методов, применяемых при повышении их грамотности.
Ключевые слова: речь, письменная речь, устная речь, звуки, речевое развитие,
осмысленность речи, логика речи, самостоятельное мышление.
Hozirga qadar yoshlarga ta’lim-tarbiya berishda amaliy yordam beruvchi, bilim berish
jarayonini soddalashtiruvchi bir qancha ilmiy ishlar, nomzodlik dissertatsiyalari, qo’llanma va
maqolalar yaratilganligi ma’lum. Biroq o’quvchilarga ta’lim-tarbiya berishda ularni mustaqil
ravishda bilim olishga, mustaqil ishlashga qaratilgan ilmiy ishlar, ularning yozma nutqi
kamchiliklari xususida olib borilgan ilmiy ishlar hozirgi vaqtda dolzarb mavzulardan biri bo’lib
qolmoqda. O’quvchilarni mustaqil ishlashga o’rgatish, yozma nutqini rivojlantirish orqali ularni
mustaqil ishlashga, mustaqil fikrlashga, mustaqil tajriba o’tkazishga, mustaqil xulosa chiqarishga
undaydi hamda o’quvchilarni fikrlash qobiliyatlarini rivojlantiradi, tafakkurini kengaytiradi, ilmiy
solohiyatlarini oshiradi. Shuning uchun ham boshlang’ich sinf o’quvchilarini mustaqil ishlashga,
savodli yozishga o’rgatishning ahamiyati juda ham kattadir.
Nutq-fikr bayon qilish vositasi bo’lib, og’zaki va yozma shaklda ifodalanadi. Tafakkur nut
yordamida ro’y berib, shu tufayli kishilar bir-birlari bilan aloqa bog’laydilar. Og’zaki nutq pauza,
urg’u, intonatsiya va tovushlar orqali tinglovchiga borib yetsa, yozma nutq harf va so’zlarning
ma’lum qonuniyat asosida o’zaro birikuvi, tinish belgilari, har xil ajratishlar, gaplarni grammatik
jihatdan aniq va tovushlarni bayon qilish orqali yetib boradi. Og’zaki nutqning yozma nutqdan
ISSN:
2181-3906
2024
International scientific journal
«MODERN
SCIENCE
АND RESEARCH»
VOLUME 3 / ISSUE 2 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
325
yana bir farqi shuki, og’zaki nutqni eshitamiz, yozma nutqni ko’ramiz va o’qiymiz. Yozma nutq
murakkab jarayon bo’lib, u ko’p vaqt mehnat talab qiladi. Sintaksis jihatdan qaraganda yozma
nutq eng to’liq va mukammal nutqdir. Bu nutq ixtiyoriy fikrimizni ifodalab berishning eng yaxshi
vositasidir. Yozma nutq og’zaki nutq asosida rivojlanadi. Og’zaki nutq hayotda kishilar bilan
munosabatda bo’lish, ularga taqlid qilish yo’li bilan rivojlanib, boladan maxsus o’qish va
o’rganishni talab etmaydi. Yozma nutq esa harfalar va belgilar yordami bilan tovushlar, so’zlar,
gaplarni ko’z bilan idrok qilishga, qo’l bilan yozishga mo’ljallangan nutqdir.
Nutq-kishi faoliyatining turi, til vositasi (so’z, so’z birikmasi, gap) asosida tafakkurni ishga
solishdir. Nutq o’zaro aloqa va xabar, o’z fikrini his-hayajon bilan ifodalash va boshqalarga ta’sir
etish vazifasini bajaradi. Yaxshi rivojlangan nutq jamiyatda kishi faoliyatining muhim
vositalaridan biri sifatida xizmat qiladi. O’quvchi uchun esa nutq maktabda muvaffaqiyatli ta’lim
olish qurolidir. Nutq o’stirish nima? Agar o’quvchi va uning tildan bajargan ishlari ko’zda tutilsa,
nutq o’stirish deganda tilni har tomonlama (talafuzi, lug’ati, sintaktik qurilishining, bog’lanishli
nutqni) faol amaliy o’zlashtirish tushuniladi. Agar o’qituvchi ko’zda tutilsa, nutq o’stirish
deganda, o’quvchilar tilning talafuzi, lug’ati, sintaktik qurilishi va bog’lanishli nutqni faol
egallashlariga yordam beradigan metod va usullarni qo’llash tushuniladi.
Shuning uchun ham grammatik va imlo dasturi tovushlar va harflar, so’z, gap, bog’lanishli
nutq kabi qismlarini o’z ichiga olgan. Ona tili dasturining bo’limlari: “Xat-savod o’rgatish va nutq
o’stirish”, “o’qish va nutq o’stirish”, “Grammatika, imlo va nutq o’stirish” deb nomlangan.
Nutq faoliyati uchun, shuningdek o’quvchilar nutqini o’stirish uchun bir necha shartga
rioya qilishi zarur:
1. Kishi nutqining yuzaga chiqishi uchun talab bo’lishi kerak. O’quchilar nutqini
o’stirishning metodik talabi o’quvchi o’z fikrini, nimanidir og’zaki yoki yozma bayon xohishini
va zaruriyatini yuzaga keltiradigan vaziyat yaratish hisoblanadi.
2. Har qanday nutqning mazmuni, material bo’lishi lozim. Bu material qanchalik to’liq,
boy qimmatli bo’lsa uning bayoni shunchalik mazmunli bo’ladi. Shunday ekan, o’quvchilar
nutqini o’stirishning ikkinchi sharti nutqqa oid mashqlarning materiali haqida, bola nutqini
mazmunli bo’lishi uchun g’amxo’rlik qilish hisoblanadi.
3. Fikr tinglovchi tushunadigan so’z, so’z birikma, gap, nutq axborotlari yordamida
ifodalansagina tushunarli bo’ladi. Shuning uchun nutqni muvaffaqqiyatli o’stirishning uchinchi
sharti - nutqni til vositalari bilan qurollantirish hisoblanadi. Bolalarga til na’munalarini berish, ular
uchun yaxshi nutqiy sharoit yaratish zarur. Nutqni eshitish va undan o’z foydalanish natijasida
bolalarda ta’lim metodikasi asoslanadigan ongli ravishda ’’tilni sezish’’ shakllanadi.
Fikrni ifodalash usullariga ko’ra nutq og’zaki va yozma bo’ladi. O’g’zaki nutq yozma
nutqdan quyidagicha farqlanadi: og’zaki nutq tovush nutqi, yozma nutq esa grafik nutqdir.
Og’zaki nutqda eshitish sezgisi, yozma nutqda esa ko’rish va motor-harakat (qo’l harakati)
sezgisi asosiy o’rin tutadi. Og’zaki nutq ham, yozma nutq ham kishilarning o’zaro aloqa quroli
sifatida xizmat qiladi, ammo og’zaki nutq aniq hayotiy sharoitda, bevosita aloqa jarayonida yuzaga
keladi; yozma nutqda bevosita, aniq sharoitdan ajratilgan holda ham, kishi ishtirokisiz ham
foydalaniladi. Og’zaki nutq ko’pincha dialog tarzida, yozma nutq esa monolog tarzida bo’ladi.
ISSN:
2181-3906
2024
International scientific journal
«MODERN
SCIENCE
АND RESEARCH»
VOLUME 3 / ISSUE 2 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
326
Yozma nutq logik izchillikka rioya qilgan holda, ayrim til shakllarini tushirib qoldirmay,
ortiqcha takrorga yo’l qo’ymay bayon qilishni talab etadi, shuning uchun yozma nutq ancha
murakkab va mavhum hisoblanadi.
O’quvchilar nutqini o’stirishda aniq belgilangan bir qator talablarga rioya qilinadi:
1. O’quvchilar nutqi mazmundor bo’lsin. Hikoya yoki insho o’quvchilar uchun yaxshi
ma’lum bo’lgan dalillar, ularning kuzatishlari, hayotiy tajribalari, kitobardan, rasmlardan,
radioeshttirish va teleko’rsatuvdan olgan ma’lumotlari asosida tuzilsagina mazmunli bo’ladi.
Bolalar bilmagan narsa, ko’rmagan voqea-hodisalar haqida yetarli tayyorgarliksiz
so’zlashga yo’l qo’yilsa, nutq kambag’al, mazmunsiz chiqadi. Nutq o’stirish metodikasi hikoya,
insho uchun materialni puxta tayyorlashni, ya’ni material yig’ish uni muhokama qilish, to’ldirish,
asosiy mazmunini ajratish, zaruriy izchillikda joylashtirishni talab qiladi. Albatta, bunda
o’quvchilarning yosh xususiyatlari va qiziqishlari ham hisobga olinadi.
2. Nutqda mantiqiylik bo’lsin. O’quvchilar nutqi mantiqan to’g’ri bo’lishi, fikr izchil,
asosli bayon etilishi, asosiy o’rinlar tushirib qoldirmasligi va o’rinsiz takrorga, mavzuga taaluqli
bo’lmagan ortiqchalikka yo’l qo’ymasligi talab etiladi. Nutqning mantiqiyligi narsa, voqea-
hodisalarni yaxshi bilish bilan belgilanadi, mantiqy xato esa material mazmunini aniq bilmaslik,
mavzuni o’ylamasdan noqulay tanlash natijasida kelib chiqadi. Bu ikki talab nutqning mazmuni
va qurilishiga taaluqlidir. Nutqni til jihatidan shakllantirishga oid talablar ham mavjud.
3. Nutq aniq bo’lsin. O’quvchi dalillar, kuzatishlar, taassurotlarni haqiqatga mos ravishda
oddiy bayon etibgina qolmay, shu maqsadning eng yaxshi til vositalaridan (so’z, so’z birikmasi,
gaplardan) foydalangan holda, maxsus tasvirlar bilan ifodalashga o’rgansin.
4. Nutq til vositalariga boy bo’lsin. Mazmunni aniq ifodalash uchun o’quvchi nutqi til
vositalariga boy bo’lishi, u har qanday vaziyatda ham kerakli sinonimlardan, xilma-xil tuzilgan
gaplardan mazmunga eng mosini tanlab foydalana olish ko’nikmasiga ega bo’ish zarur. Albatta,
boshlang’ich sinf o’quvchilariga til boyligi yuzasidan yuqori talab qo’yib bo’lmaydi, ammo
o’qituvchi o’quv ishlarida ularning so’z boyligini oshirib borishni har vaqt ko’zda tutishi kerak.
5. Nutq tushunarli bo’lsin. Og’zaki nutq esa eshituvchiga, yozma nutq esa uni o’quvchi
tushunarli bo’lishi zarur. So’zlovchi yoki yozuvchi nutqini eshituvchining yoki o’quvchining
imkoniyatini, qiziqishini hisobga olgan holda tuzsa, uni hamma birdek, hech qiyinchiliksiz
tushunadi.
6. Nutq ifodali bo’lsin. Agar nutq ifodali, ya’ni jonli, chiroyli, ishontiradigan bo’lsa,
eshituvchiga intonatsiya orqali ta’sir etsa, og’zaki nutq ham, yozma nutq ham tinglovchi va
o’quvchiga hikoyaning umumiy ruhi, dalillar, tanlangan so’zlar, ularning emotsionalligi, tuzilgan
jumla, iboralar yordamida ta’sir etadi. Nutqning tushunarli va ifodali bo’lishi har qanday shevaga
xos va ortiqcha so’zlardan sof bo’lishini taqozo etadi.
7. Nutq to’g’ri bo’lsin. Maktab uchun nutqning adabiy til normalariga mos-to’g’ri bo’lishi
alohida ahamiyatga ega. Yozma nutq grammatik, imlo va punktuatsiya jihatidan, og’zaki nutq esa
orfoepik jihatidan to’g’ri tuzilishi talab etiladi. Nutqning to’g’ri, bo’lishi uchun so’z tanlash va
nutq logikasi katta ahamiyatga ega. Yuqorida sanab o’tilgan talablar o’zaro bir-biri bilan uzviy
bog’liq bo’lib, maktab ishlari tizimida kompleks ravishda amalga oshiriladi. Nutq fikrni bayon
etish vositasi bo’libgina qolmay, uni shakllantirish quroli hamdir. Fikr nutqning psixologik asosiy
vazifasini bajaradi, uni o’stirish sharti esa fikrni boyitish hisoblanadi. Aqliy faoliyat tizimini
ISSN:
2181-3906
2024
International scientific journal
«MODERN
SCIENCE
АND RESEARCH»
VOLUME 3 / ISSUE 2 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
327
egallash asosidagina nutqni muvaffaqiyatli o’stirish mumkin. Shuning uchun o’quvchilar nutqini
o’stirishda materialni tayyorlash, takomillashtirish, mavzuga tegishlisini tanlash, joylashtirish va
mantiqiy operatsiyalarga katta ahamiyat beriladi. Tafakkur til materiali yordamida nutqiy
shakllantirilsa va bayon etilsagina muvaffaqiyatli o’sadi. Tushuncha so’zlar yoki so’z birikmalari
bilan ifodalanadi, shunday ekan, tushuncha til vositasi bo’lgan so’zda muhim aloqa materialiga
aylanadi. Kishi tushuncha ifodalaydigan so’z (so’z birikmasi)ni bilsagina, shu tushunchaga
asoslangan holda, tashqi nutqda fikrlash imkoniga ega bo’ladi.
Yozma nutqdagi nuqsonlar harflar shaklini noto’g’ri idrok etishga aloqador bo’lishi ham
mumkin. Bunda bola yozilishi jihatidan o’xshash harflarni, ularning elementlarini adashtirib
yuboradi. L.F.Spirova va A.V.Yastrebovalar boshlang’ich maktab o’quvchilari nutqida
kuzatiladigan yozma nutqdagi kamchiliklarni butun nutq sistema ustida uch bosqichda ish olib
borish orqali bartaraf etishni tavsiya etadilar. Birinchi bosqichda fonetika fonematik komponent
ustida quyidagi ishlarni o’tkazish ko’zda tutiladi:
1. So’zning tovushlardan tuzilishi haqidagi tasavvurlarini shakllantirish;
2. Fonematik uquv hamda analiz-sintez malakalarini rivojlantirish;
3. Talaffuz kamchiliklarini bartaraf etish.
Birinchi bosqichda bolalar diqqati, xotirasini rivojlantirish, ularni o’z-o’zini boshqarish,
tekshirib borishga o’rgatish, savollarga aniq, to’liq javob berishga o’rgatish talab etiladi. Ikkinchi
bosqichda leksiko-grammatik kamchiliklarni bartaraf etish, eshitish idrokini rivojlantirish ishlari
olib boriladi. Uchinchi bosqichda o’rgatilgan tovushlarni mustaxkamlash, ularni bola nutqiga
kiritish, analiz qilish malakalarini rivojlantirish ishlari amalga oshiriladi. Shunday qilib, yozma
nutkdagi kamchiliklar nihoyatda murakkab nutq nuqsonlaridan biri bo’lib hisoblanadi. Ushbu
kamchiliklarni olidini olish ishlari maktabgacha yoshdagi bolalar bilan olib borilishi darkor.
Bundan bolaning og’zaki nutqini o’stirish fazoviy idrokini, hotirasi, diqqati, analiz va
sintez qilish faoliyati, nutqini tahlil qilish, lug’at ustida ishlash, grammatik komponentini
rivojlantirish, og’zaki nutqdagi kamchiliklarni bartaraf etish, nozik qo’l harakatlarini rivojlantirish
ayniqsa muhimdir.
REFERENCES
1.
D.R.Babayeva. Nutq o’stirish nazariyasi va metodikasi. Toshkent 2018 yil
2.
Ochilov M. Yangi pedagogik texnologiyalar. 2010 yil
3.
Boshlang’ich sinflar uchun metodik qo’llanmalar
4.
Q. Shodiyeva. Nutq o’stirish , O’qituvchi: 2008y
5.
Karima Qosimova, Safo Matchonov, Xolida G’ulomova, Sharofat Yo’ldosheva,
Sharofat Sariyev. Ona tili o’qitish metodikasi. Toshkent 2022 yil
6.
Maxsudova, S. (2023). THEORETICAL AND METHODOLOGICAL BASIS OF
DEVELOPING
THE
CREATIVITY
OF
FUTURE
PRIMARY
CLASS
TEACHERS. Science and innovation, 2(B11), 540-543.
7.
Taniberdiyev, A., & Maxsudova, S. (2023). CONCEPTUAL FOUNDATIONS OF
THE FORMATION OF CREATIVITY IN FUTURE PRIMARY SCHOOL
TEACHERS. Modern Science and Research, 2(12), 466-472.
ISSN:
2181-3906
2024
International scientific journal
«MODERN
SCIENCE
АND RESEARCH»
VOLUME 3 / ISSUE 2 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
328
8.
Maxsudova, S. (2023). BOSHLANG’ICH SINF MATEMATIKA DARSLARIDA
ILG’OR
XORIJIY
TAJRIBALARDAN
FOYDALANISHNING
AHAMIYATI. Models and methods in modern science, 2(5), 50-53.
9.
Maxsudova, S., & Omonqulova, F. (2023). BOSHLANG’ICH SINF MATEMATIKA
DARSLARIDA O’QUVCHILARNING IQTIDORINI OSHIRISH UCHUN
HARAKATLI O’YINLARDAN FOYDALANISH. Академические исследования в
современной науке, 2(12), 69-73.
