12
SO‘Z BIRIKMASINING NUTQNI SHAKLLANTIRISHDAGI AHAMIYATI
Atajanova Farangis
Navoiy davlat pedagogika instituti
O‘zbek tili va adabiyoti fakulteti talabasi
https://doi.org/10.5281/zenodo.10735773
Anotatsiya.
Ushbu maqolada nutqiy muloqotning shakllanishi, davom etishi va tugashida
sintaksis boʻlimining o‘rni va so‘z birikmasining vazifasi haqida fikr-mulohazalar bildirilgan.
Nutqiy muloqotning lisoniy imkoniyatlari va nutqiy so‘z birikmasining roli haqida ayrim
mulohazalar yoritilgan.
Kalit soʻz:
Nutq, monolog, nutqiy muloqot, dialog, tilshunoslik, sintaksis, moslashuv,
bitishuv, boshqaruv.
THE SIGNIFICANCE OF WORD COMBINATION IN THE FORMATION OF SPEECH
Abstract.
This article comments on the role of the syntactic section and the function of the
phrase in the formation, continuation and termination of speech communication. Some comments
about the linguistic possibilities of speech communication and the role of speech phraseology are
highlighted.
Key word:
Speech, monologue, speech communication, dialogue, linguistics, syntax,
adaptation, negotiation, management.
ЗНАЧЕНИЕ СЛОВОСОЧАСТИЯ В ФОРМИРОВАНИИ РЕЧИ
Аннотация.
В данной статье комментируется роль синтаксического отдела и
функция словосочетания в формировании, продолжении и завершении речевого общения.
Освещены некоторые замечания о языковых возможностях речевого общения и роли
речевой фразеологии.
Ключевые слова:
Речь, монолог, речевое общение, диалог, лингвистика, синтаксис,
адаптация, общение, управление.
Kundalik faoliyatimizda insonlar bilan lisoniy va nolisoniy shakllarda nutqiy muloqatga
kirishamiz. Albatta, bu nutq sharoiti va vaziyatiga bog‘liq holda amalga oshadi. Shu bois nutqning
ham har xil turlari yuzaga keladi. “Nutq arabcha so‘z bo‘lib, “so‘zlash”, “gapirish” qobilyati degan
ma’noni bildiradi
1
. Albatta, bu faqat gapirish va so‘zlash orqaligina amalga oshadi degan fikrdan
1
Ўзбек тилининг изоҳли луғати: 80000 дан ортиқ сўз ва сўз бирикмаси. Ж. II. – Тошкент: ЎзMЭ, 2006. – Б. 67.
13
yiroqmiz. Nutq – insonlarning fikrini ifodalash va boshqa insonlar bilan fikr almashinishga xizmat
qiluvchi vosita ekanligini hisobga olsak, uning amalga oshishi turli turli xil kechadi. Masalan,
og‘zaki nutq, yozma nutq, imo-ishoralar asosida(noverbal) amalga oshadigan nutqlar asosida
muloqotga kirishamiz.
Nutq inson ongi bilan uzviy bog‘liq hisoblanadi. Chunki, inson ongida o‘ylagan fikr va
g‘oyalarini nutqi orqali boshqalarga yetkazadi. Shu boisdan u vaziyatga, nutq sharoitiga, makonga,
nutq holatiga bog‘liq. Xususan, og‘zaki va yozma nutq faol nutqiy jarayonlardan biri hisoblanadi.
Og‘zaki leksemasining lug‘atlardagi ta’rifiga asoslanadigan bo‘lsak, nutqiy muloqat natijasida
yuzaga keladigan jarayondir
2
. O‘TILdagi
yozma
leksemasiga qaraydigan bo‘sak, xat, yozuv
vositasida ifodalangan, yozilgan, yozma ma’lumot
3
. Albatta, grammatik qoidalarga asoslangan,
maxsus qoliplarga ega bo‘lgan nutqning shakllanishiga muhim jarayonlar sabab bo‘ladi. Xususan,
sintaksis bo‘limining bundagi ahamiyati muhim sanaladi. “matnda so‘z birikmasi leksema
ma’nosini batafsil yoritishga xizmat qilishga ham xizmat qiladi
4
.”
Sintasis [yun.syntaxis tuzish, biriktirish; tuzilma, tarkib, birikma] ma’nosini anglatadi.
Ular: a) biror tildagi so‘zlarning so‘z birikmalariga va gaplarga ajratish usullari, shuningdek, so‘z
birikmalari va gaplarning turlari va ma’nolarini qamrab oladi. b) so‘z birikmalari va gaplarning,
sodda gaplarning esa qo‘shma gaplarga birikish usullarini, so‘z birikmalari va gaplarning tuzulishi,
ma’nosi va vazifalarini o‘rganadigan bo‘limi
5
. Yuqorida qayd etilgan fikrlardan shunday xulosa
kelib chiqadiki, sintaksisda so‘z birikmasining o‘ziga xos xususiyatlarini va gap va uning turlariga
oid bo‘lgan xususiyatlarni tekshiradi, uning asosi gap haqidagi ta’limotdir.
Tobe bo‘lakning hokim bo‘lakka kelishik, egalik qo‘shimchalari, ko‘makchilar va
tobelashtiruvchi ohang yordamida bog‘lanishi so‘z birikmasi deyiladi
6
. So‘z birikmasi tobe va
hokim so‘zning qaysi vosita orqali bog‘lanishiga ko‘ra 3 ga bo‘linadi:
1)boshqaruv; 2)moslashuv; 3)bitishuv.
Tobe so‘zning hokim so‘zga tushum(-ni), jo‘nalish(-ga, -ka,-qa), o‘rin-payt kelishigi(-da),
chiqish kelishik(-dan) qo‘shimchalari va ko‘makchilar yordamida bog‘lanishi boshqaruv deyiladi.
2
Bu haqida qarang. Ўзбек тилининг изоҳли луғати: 80000 дан ортиқ сўз ва сўз бирикмаси. Ж. III. – Тошкент:
ЎзMЭ, 2006. – Б. 184.
3
Bu haqida qarang. Ўзбек тилининг изоҳли луғати: 80000 дан ортиқ сўз ва сўз бирикмаси. Ж. II. – Тошкент:
ЎзMЭ, 2006. – Б. 27.
4
Qarang. Yuldashev F. “Ma’naviyat” leksik kategoriyasi: sistemasi, semantikasi va leksikografik talqini”: Filol.
fan…dokt.. (DSc) ... diss. avtoref. – Qarshi, 2023. – B. 12
5
Qarang. Р.Сайфуллаева, Б.Менглиев, Г.Боқиева ва бошқалар. Ҳозирги ўзбек адабий тили, Тошкент, 2009.–
Б. 267
6
Qarang. Р.Сайфуллаева, Б.Менглиев, Г.Боқиева ва бошқалар. Ҳозирги ўзбек адабий тили, Тошкент, 2009.–
Б. 267
14
Masalan: kitobni o‘qimoq, institutga bormoq, ruchkada yozmoq, uydan chiqmoq, dugonam bilan
bormoq.
Tobe so‘zning hokim so‘zga qaratqich kelishigi(-ning) yordamida, hokim so‘zning tobe
so‘zga egalik qo‘shimchalari yordamida bog‘lanishi moslashuv deyiladi. Masalan:opamning
kitobi.
So‘z birikmalari tarkibida tobe va hokim so‘zning hech qanday qo‘shimchasiz faqat ohang
yordamida bog‘lanishi bitishuv deyiladi. Masalan: chiroyli yozmoq.
Aynan yuqoridagi bog‘lanishlar nutqning eng kichik turlaridan biri hisoblanadi. Ayniqsa
savol-javob jarayonidagi nutqda javob tariqasidagi nutq aksariyat hollarda so‘z birikmasi
ko‘rinishida bo‘ladi. Anashu jarayonda bir nechta holatlarni kuzatish mumkin. Masalan, nutqning
uslubiy qulayligi; nutqning uslubiy g‘alizligi; nutqning ixchamligi, nutqning soddaligi kabi nutqiy
jarayonlar shakllanadi. Quyida nutqiy g‘alizlik haqidagi ayrim mulohazalarni ko‘rib o‘tsak.
Nutqimiz davomida so‘zlarni bog‘lashda kelishik va ko‘makchilardan foydalanishimiz ikki
xil jarayonni yuzaga keltiradi. Birinchidan, takror va bir xillikni bartaraf etadi.
Do‘stim uchun
olmoq va do‘stimga olmoq; do‘stim haqida gapirmoq va do‘stimdan gapirmoq shaklida
Ikkinchi holatda nutqiy noaniqlikni yuzaga keltiradi, natijada nutqimiz noaniq shaklga
kelib qoladi. Masalan: Ba‘zi kishilar nutqida o‘rin payt kelishigi o‘rnida jo‘nalish kelishigi
qo‘lanilishi natijasida yuzaga keladi.
Uyda o‘tirmoq va uyga o‘tirmoq ; avtobusda o‘tirmoq va
avtobusga o‘tirmoq ; telefonga gapirmoq va telefonda gapir shakllari uchraydi
. To‘g‘ri, bular bir
qaraganda sezilmaydi, nutqiy jarayonda anglashilib ketilaveradi, lekin nutqi ravon va so‘z qo‘llash
mahoratini puxta egallaydigan yoshlarni tarbiyalash uchun bu jarayonlar muhim hisoblanadi. Shu
boisdan nutqimiz ravon va chiroyli bo‘lishi uchun o‘zbek tilidagi mavjud hamma tilshunoslik
bo‘limining o‘z o‘rni bor. Shu sababdan so‘z birikmasini o‘rgatayotgan vaqtimizda o‘quvchilarga
mazkur masalalar yuzasidan o‘z fikrimizni aytib tushunchalar berib borishimiz zarur deb
o‘ylaymiz.
REFERENCES
1.
Ўзбек тилининг изоҳли луғати: 80000 дан ортиқ сўз ва сўз бирикмаси. Ж. II. –
Тошкент: ЎзMЭ, 2006. – Б. 67.
2.
Ўзбек тилининг изоҳли луғати: 80000 дан ортиқ сўз ва сўз бирикмаси. Ж. III. –
Тошкент: ЎзMЭ, 2006. – Б. 184.
15
3.
Ўзбек тилининг изоҳли луғати: 80000 дан ортиқ сўз ва сўз бирикмаси. Ж. II. –
Тошкент: ЎзMЭ, 2006. – Б. 27.
4.
Yuldashev F. “Ma’naviyat” leksik kategoriyasi: sistemasi, semantikasi va leksikografik
talqini”: Filol. fan…dokt.. (DSc) ... diss. avtoref. – Qarshi, 2023. – B. 12
5.
Р.Сайфуллаева, Б.Менглиев, Г.Боқиева ва бошқалар. Ҳозирги ўзбек адабий тили,
Тошкент, 2009.– Б. 267
6.
Yuldashev F. A. HUMANITY AND TOLERANCE-A VITAL FACTOR IN THE
INDEPENDENT LIFE OF THE NATION AND THE YOUNG GENERATION
//Scientific and Technical Journal of Namangan Institute of Engineering and Technology.
– 2020. – Т. 2. – №. 3. – С. 278-284.
7.
Yuldoshev I. et al. Modeling the operation of a 10 kW grid-tied photovoltaic power plant
and its features //AIP Conference Proceedings. – AIP Publishing, 2023. – Т. 2552. – №. 1.
8.
Yuldashev
F.,
Yuldasheva
M.,
Djalolova
M.
SOCIO-PSYCHOLOGICAL
DETERMINANTS OF FEELING STUDENTS'LONELINESS (case of Uzbekistan)
//International Journal of Early Childhood Special Education. – 2022. – Т. 14. – №. 3.
9.
Yuldashev
F.,
Yuldasheva
M.,
Djalolova
M.
SOCIO-PSYCHOLOGICAL
DETERMINANTS OF FEELING STUDENTS'LONELINESS (case of Uzbekistan)
//International Journal of Early Childhood Special Education. – 2022. – Т. 14. – №. 3.
10.
Yuldashev F. USE OF SOFTWARE TOOLS IN DIAGNOSIS OF PRIMARY SCHOOL
LEARNING //SCIENCE AND EDUCATION: PROBLEMS AND INNOVATIONS. –
2020. – С. 204-206.
11.
Yuldashev F. DIAGNOSIS OF KNOWLEDGE OF PRIMARY SCHOOL STUDENTS
//ТЕОРИЯ И ПРАКТИКА СОВРЕМЕННОЙ ПЕДАГОГИКИ. – 2020. – С. 111-113.
12.
Юлдашев, Ф. (2022). “MA’NAVIYAT” VA “MAFKURA” LEKSEMALARINING
INTEGRAL VA DIFFERENSIAL XUSUSIYATLARI.
Перспективы узбекской
прикладной филологии
,
1
(1).
13.
Шарипова З. Б. и Худаярович Ф. Ю. (2021). Актуальность образования в области
кибербезопасности в классе.
ACADEMICIA: международный междисциплинарный
исследовательский журнал
,
11
(5), 637-645.
14.
Zhabbor M., Matluba S., Farrukh Y. STAGES OF DESIGNING A TWO-CASCADE
AMPLIFIER CIRCUIT IN THE “MULTISIM” PROGRAMM //Universum: технические
науки. – 2022. – №. 11-8 (104). – С. 43-47.
