ISSN:
2181-3906
2024
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 3 / ISSUE 3 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
173
MUMTOZ “ARBA’IN”LARNING ZAMONAVIY SHE’RIYATGA TA’SIRI VA
INTERTEKSTUALLIK
Raimova Sayyora Zaitovna
TerDU dotsenti.
sayyoraraimova1608@gmail.com
Arslonov Abdimurod Karomatovich
TerDU dotsenti.
https://doi.org/10.5281/zenodo.10792448
Annotatsiya.
Mazkur maqolada mumtoz Sharq adabiyotidagi arba’inchilik an’analariga
to‘xtalingan. Xususan, Abdurahmon Jomiy “Arba’in”ining ijodiy tarjimonlari Alisher Navoiy va
Muhammad Fuzuliy tarjimalaridagi ijodiy uyg‘unlik va tafovutlarga e’tibor qaratilgan.
Intertekstuallik hodisasining badiiy matn yetukligini ta’minlashdagi jihatlariga ham urg‘u
berilgan.
Shuningdek, istiqlol davri adabiyotida vujudga kelgan diniy-ma’rifiy she’riyat masalalari,
ya’ni qirq hadis an’analari aks etgan badiiyat namunalari sirasiga kiruvchi Jamol Kamolning
“Qirq hadis ilhomi”(2018)turkumi, Abdulla Oripovning “Haj daftari”(1992) turkumi, Shukur
Qurbonning “Hikmatlar anjumani” (2016), Anvar Hojiahmadning “Jannat kaliti” (1994),
Sirojiddin Sayyidning “Yaxshilik eskirmagay. Qirq hadis” (2008)turkumi, A’zam O‘ktamning
“Ikki dunyo saodati”(1998), Nodira Afoqovaning “Muhammad (s.a.v.)dedilar... Arba’in turkumi”
(2019), Orif Hojining “Qirq hadis va bir rivoyat”(2008) kabi asarlari haqida so‘z boradi. Mazkur
shoirlarning e’tiborga molik she’rlari tahlil qilingan.
Tayanch so‘z va iboralar
: arba’in an’analari, diniy-ma’rifiy she’riyat, qiyosiy tahlil, fors-
tojik adabiyoti, ozarbayjon adabiyoti, hadisi sharif.
THE INFLUENCE OF CLASSIC "ARBA'IN" ON MODERN POETRY AND
INTERTEXTUALITY
Abstract.
This article focuses on the traditions of aristocracy in classical Eastern
literature. In particular, attention is paid to the creative harmony and differences in the
translations of Abdurahman Jami's "Arba'in" by Alisher Navoi and Muhammad Fuzuli.
Emphasis
is also placed on the aspects of the phenomenon of intertextuality in ensuring the maturity of the
artistic text.
Also, Jamal Kamal's "Qirq hadis ilhomi” (2018) series, "Haj daftari" by Abdulla Oripov,
which is among the examples of art reflecting the traditions of forty hadiths, which are among the
issues of religious-enlightenment poetry that arose in the literature of the period of independence.
1992) series, Shukur Qurban's "Hikmatlar anjumani" (2016), Anwar Hojiahmad's "Jannat Kaliti"
(1994), Sirojiddin Sayyid's " Yaxshilik eskirmagay. Qirq hadis " (2008) series, Azam Oktam's "
Ikki dunyo saodati" (1998), Nadira Afokova's " Muhammad (s.a.v.)dedilar... Arba’in turkumi"
(2019), Arif Haji's " Qirq hadis va bir rivoyat" (2008). Remarkable poems of these poets have been
analyzed.
Key words and word expressions:
traditions of Arba, religious-enlightenment poetry,
comparative analysis, Persian-Tajik literature, Azerbaijani literature, hadith.
ВЛИЯНИЕ КЛАССИЧЕСКОГО «АРБАИНА» НА СОВРЕМЕННУЮ
ПОЭЗИЮ И ИНТЕРТЕКСТУАЛЬНОСТЬ
ISSN:
2181-3906
2024
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 3 / ISSUE 3 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
174
Аннотация.
Данная статья посвящена традициям арбаизма Восточной
литературы. В частности, уделяется внимание на творческую сочетаемость и различия
в переводах Алишера Навои и Мухаммеда Физули, творческих переводчиков «Арбаъина»
Абдурахмана Джами
Также акцентируется внимание на аспектах феномена интертекстуальности в
обеспечении зрелости художественного текста.
Также серия Джамаля Камаля «Қирқ ҳадис илҳоми” (2018), «Ҳаж дафтари»
Абдуллы Орипова входит в число образцов искусства, отражающих традиции сорока
хадисов, входящих в число вопросов религиозно-просветительской поэзии, возникших в
литература периода независимости, 1992), серия Шукура Курбана «Ҳикматлар
анжумани» (2016), Анвара Ходжиахмада «Жаннат калити» (1994), Сирожиддина Сайида
«Яхшилик эскирмагай. Қирқ ҳадис» (2008), «Икки дунё саодати» Азама Октама (1998),
«Муҳаммад (с.а.в.)дедилар... Арбаъин туркуми» Надиры Афоковой (2019), «Қирқ ҳадис ва
бир ривоят» Арифа Хаджи о таких произведениях, как «Риваят» (2008).
Проанализированы замечательные стихотворения этих поэтов.
Ключевые
слова
и
выражения:
арбаинские
традиции,
религиозно-
просветительская поэзия, сравнительный анализ, персидско-таджикская литература,
азербайджанская литература, хадисы.
Kirish
Intertekstuallik haqida adabiyotshunoslik lug‘atida quyidagicha ta’rif beriladi: “( lot. inter-
aro, textum-to‘ima, mato, matn) –fanga fransuz filologi Yu.Kristeva kiritgan termin. Unga ko‘ra
har qanday matn avval mavjud bo‘lgan matnlarni transformatsiya qilgan holda o‘ziga singdirgan
sitatalar majmuidir.
Mazkur atamaning Sharq mumtoz adabiyotidagi genezisiga to‘xtaladigan bo‘lsak, ilk
toshbitiklar, muqaddas Qur’oni karim oyatlarini sharhlagan ilk tafsirlar, muborak hadisi
shariflarni yetkazish yo‘lidagi yozma manbalar - Imom Yahyo bin Sharaf an-Navaviyning “Qirq
hadis”, Mahmud Saroyining “Nahjul farodis” kabi, anbiyolar tarixi yaratilgan qissalar -
Nosiruddin Burhoniddin Rabg‘uziyning “Qisasi Rabg‘uziy”, shayx, avliyolar tarixi yaratilgan
manoqiblar – Farididdin Attorning “Tazkiratul avliyo”, Abdurahmon Jomiyning “Nafahot-ul-
uns”, Alisher Navoiyning “Nasoyim ul-muhabbat” kabi asarlarida qo‘llanilgan iqtiboslar mazkur
hodisaning yetuk namunalaridir.
Bundan tashqari Sharq mumtoz adabiyotida qo‘llanib kelingan iqtibos, irsoli masal, talmeh
kabi badiiy san’atlarni ham aytishimiz mumkin. Demak, intertekstuallikning qadimiy ildizlari,
falsafiy sarchashmalari xalq og‘zaki ijodiga borib taqaladi. Chunki donishmand xalqimiz hamisha
o‘z iboralariga zeb berib, so‘zamollikka erishgan.
Azaldan Qur’oniy g‘oyalarni xalqqa yetkazishda aynan Qur’oni karim oyatlaridan, hadisi
shariflardan iqtiboslar keltirilib, fikrlar dalillangan bo‘lsa, talmehlardan foydalanish
bayonchilikdan qutulish, birgina so‘z orqali o‘quvchi ongida katta bir voqelikni gavdalantirishga
imkoniyat, irsoli masallar orqali esa fikrning ixchamligi, ta’sirchanligi, ifodaning go‘zalligiga
erishish nazarda tutilgan.
Asosiy qism
ISSN:
2181-3906
2024
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 3 / ISSUE 3 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
175
Mumtoz adabiyotimiz namunalarida “Qur’oni karim” oyatlari va hadisi shariflardagi
mazmun-mohiyatni she’rga singdirish an’anasi yetakchilik qiladi. Bu borada Sharq adabiyoti
tarixidagi Imom Yahyo bin Sharaf an-Navaviy, Abdurahmon Jomiy, Alisher Navoiy, Muhammad
Fuzuliy, Shayx ibn Nuriddin Muhammad Puroniylarning “Arba’in hadis”larini e’tirof etish
mumkin.
Alisher Navoiy “Arba’in”i ustozi Abdurahmon Jomiy arba’inining turkcha she’riy
tarjimasi bo‘lib, “Asar an’anaviy hamd va na’t bilan boshlanadi. Muqaddima – “Sababi ta’lifi
manzuma”da Navoiy ustozi Abdurahmon Jomiy sahih hadislardan 40 tasini tanlab olib, forsiy tilda
“Arba’in” yaratganini, lekin turkiy kitobxon bu chashmadan bebahra ekanligini aytib, Jomiyning
ruxsati bilan shu 40 hadisni turkiy tilga tarjima qilganligini yozadi
1
.
Shuni ta’kidlash joizki, o‘z o‘rnida arba’inlar ham bir-biridan ma’nosi va tuzilishi jihatidan
farq qiladi. Imom Yahyo bin Sharaf an-Navaviy Arba’inida hadislar va ularning tarjimalari nasriy
keltirilgan bo‘lsa, Abdurahmon Jomiy va Alisher Navoiyning “Arba’in”ida har bir hadisning asl
arabcha matnidan so‘ng forscha va turkcha shu hadis ma’nosi singdirilgan nazmiy qit’alar
berilgan. Ta’kidlash joizki, asl arabcha matnning keltirilishi intertekstuallikni yuzaga keltirganini
bilishimiz mumkin.
Bundan tashqari, olimlarimizning arba’in tarjimalari borasidagi so‘nggi izlanishlari
samarasi o‘laroq vujudga kelgan ma’lumotlarga tayanadigan bo‘lsak, “Jomiy qalamiga tegishli
“Arba’in hadis”ni buyuk ozarbayjon shoiri Fuzuliy (1494-1556) ham ozarbayjon tiliga tarjima
qilgan ekan”
2
.
“Al-majolisu bil-amonati” (Majlislarda eshitganing – omonat) hadisi ya’ni, interteksti
Abdurahmon Jomiy hazratlari ijodida shunday she’riy shakl va ifodaga ega:
Ey shuda mahrami majolisi roz,
Rozi har majlis amonati tust.
Makun ifshoi rozi majlisi kas,
Z-onki ifshoi on xiyonati tust
3
.
Yuqoridagi hadis Alisher Navoiy hazratlarining tarjimasida shunday keltiriladi:
Qaysi majlisdakim eshitsang so‘z,
Bilgil ul so‘z sanga amonatdur.
Gar ani o‘zga yerda naql etsang,
Ul amonatg‘a bu xiyonatdur
4
.
Xuddi shu hadis Muhammad Fuzuliy tarjimasida quyidagicha:
Ej ki, hәr mәchlis ichrә mәhrәmsәn,
Sәndә mәchlis sөzu әmәnәtdir.
Yetmә ifshaji-razi-hәr mәchlis
1
Сирожиддинов Ш, Юсупова Д, Давлатов О. Навоийшунослик. –Тошкент: Тамаддун, 2018. Б.227.
2
Муртазоев Б. “Арбаъин ҳадис”нинг таржималарига доир /Таржима ва маданият:муаммолар,ечимлар ва
стратегиялар. Республика илмий-амалий анжуман материаллари. 25 апрель 2020 йил.Тошкент. Б.69.
3
Навоий, Алишер. Қирқ ҳадис: (Поэтик рисола): Шарҳи // Сўзбоши муаллифлари ва шарҳловчилар: Қ.Аҳад,
О. Маҳмуд; Хаттот: П. Самад; Масъул муҳаррир: С. Рафьиддин). – Т.: Ёзувчи, 1991.Б.75.
4
. Навоий, Алишер. Арбаъин . – Тошкент: Фан, 2000.Б.3.
ISSN:
2181-3906
2024
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 3 / ISSUE 3 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
176
Ki, bu sijrәt bәjyk xәjanәtdir
5
.
Ko‘rib turganimizdek, arba’in tarjimalarida uyg‘unlik mavjud.
“Ozarbayjon adabiyoti tarixi”dagi Fuzuliy tarjimasidagi qit’alarni Jomiy va Navoiy
qit’alari bilan taqqoslagan filologiya fanlari nomzodi Bobonazar Murtazoev Jomiy “Arba’in
hadis”ining ijodiy tarjimonlari Navoiy va Fuzuliy tarjimalarida hadis mazmuni bilan qit’alar
uyg‘unligini solishtirib, ulug‘ shoirlarning boshqa qit’alarida ham mushtaraklik yuqori darajada
ekanini va shu bilan bir qatorda, Fuzuliy tarjimasidagi ba’zi qit’alarning taqqosida farqlar yuzaga
kelganini ta’kidlaydi
6
.
Yana bir yosh tadqiqotchi Malohat Po‘latova adabiy manbashunoslik yo‘nalishida Jomiy,
Navoiy va Fuzuliy “Arba’in” – “Chihil hadis”asarlaridagi hadislarning she’riy talqinini qiyosiy
tahlil qilgan. U o‘z tadqiqotida “arba’in” atamasi e’timologiyasi, qo‘lyozma nusxalari, Sharq
mumtoz arba’innavislari, ushbu istilohning mustaqil janr sifatida fors-tojik va o‘zbek adabiyoti
zamirida shakllanishi va istiqlol davridagi qirq hadis an’analarining davomchilari kabi masalalarga
to‘xtalib o‘tadi. U arba’in janri taraqqiyoti va badiiy adabiyotdagi janr sifatidagi takomilini ulug‘
ijodkorlarimiz ijodi bilan bog‘laydi va “arba’in” janri haqida olimlarning ushbu janr tadrijiy
taraqqiyoti haqidagi fikrlariga tayanib, “faqat forsiy hamda turkiy she’riyatda mukammal
shakllandi va XV-XVI asrlarda aynan Jomiy, Navoiy, Fuzuliy ijodida yorqin namoyon bo‘ldi”
7
,
degan qarashlarini bayon etadi. Arba’inning janr sifatidagi umumiy xususiyatlariga ham to‘xtalib,
muqaddas manbalarga tayanish, Islom ma’naviyati va ma’rifatiga asoslanganlik, an’anaviylik, asar
g‘oyasining o‘ziga xosligi, tematik yo‘naltirilganlik, kompozitsion qurilish, bosh qahramon
muammosi kabi jihatlarini sanab o‘tadi.
U o‘z xulosalarida “arba’inlar islom aqidalari, qadriyatlari va ma’naviyati mavzularida
Qur’on oyatlari, hadislar talqiniga bag‘ishlanib, maqsadli ravishda nazm yoki nasrda yaratilgan
o‘z muallifiga ega badiiy asar sifatida O‘rta asrlar Sharq adabiyotidagi alohida adabiy janr deb
qaralishi maqsadga muvofiqdir”, degan fikrlarini bayon etadi va isbot sifatida tojik olimi
A.Nadjafovning “Arba’in aynan adabiy janr sifatida fors-tojik va o‘zbek adabiyotlari asosida
shakllangan” degan fikrlarini keltiradi”
8
.
Natijalar va muhokama
Shuningdek, adabiy ta’sir masalalari zamonaviy she’riyatda ham o‘z aksini topmoqda.
Xususan, istiqlol davri she’riyatidagi qirq hadis an’analari aks etgan she’rlar toifasiga
Jamol Kamolning “Qirq hadis ilhomi”(2018)turkumi, Abdulla Oripovning “Haj daftari”(1992)
turkumi, Shukur Qurbonning “Hikmatlar anjumani” (2016), Anvar Hojiahmadning “Jannat kaliti”
(1994), Sirojiddin Sayyidning “Yaxshilik eskirmagay. Qirq hadis” (2008)turkumi, A’zam
5
Азэрбаjчан Эдэбиjjать тарихи. Уч чилддэ, I чилд. Ан гэдим доврдэн ХVIII эсрин сонуна гьдэр. – Бак: Елм,
1960. Б.321.
6
Муртазоев Б. “Арбаъин ҳадис”нинг таржималарига доир /Таржима ва маданият:муаммолар,ечимлар ва
стратегиялар. Республика илмий-амалий анжуман материаллари. 25 апрель 2020 йил. Тошкент. Б.70.
7
Пулатова М. Шарқ мумтоз адабиётида “Арбаъин”ёзиш анъаналари. Филол.фан.б.фалс.док.дисс. автореф... –
Тошкент, 2020. Б.13.
8
Пулатова М. Шарқ мумтоз адабиётида “Арбаъин”ёзиш анъаналари. Филол.фан.б.фалс.док.дисс. автореф... –
Тошкент, 2020. Б.14.
ISSN:
2181-3906
2024
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 3 / ISSUE 3 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
177
O‘ktamning “Ikki dunyo saodati”(1998), Nodira Afoqovaning “Muhammad (s.a.v.)dedilar...
Arba’in turkumi” (2019), Orif Hojining “Qirq hadis va bir rivoyat”(2008) kabi asarlarini kiritish
maqsadga muvofiqdir. Garchi, bu ijod namunalarining ayrimlari shakl jihatidan aynan arba’in
an’analariga mos kelmasa-da, hadis mazmunini o‘zida mujassam etganligi bilan ahamiyatlidir.
Qirq hadis an’analari Sharq mumtoz adabiyotiga xos an’anaviy arba’inlar asosidagi,
aksariyati shakl jihatidan ham barmoq vaznining to‘rtlik shaklida vujudga kelgan badiiyat
namunalaridir.Ular mazmuniy jihatdan, ya’ni aniq bir hadisni she’rga solingani e’tiboridan
mumtoz she’riyatdagi arba’inlarga yaqin turadi. Ammo shakliga ko‘ra ba’zan to‘rtlik, oltilik,
sakkizlik va undan ham kattaroq hajmga ham ega. Deylik, Abdulla Oripovning “Haj daftari”
turkumiga kirgan ko‘pgina she’rlar uchta to‘rtlikdan tarkib topgan o‘n ikki misralik she’rlar ekani
kuzatiladi.
Bu toifa she’rlarini arba’innamo deb atash maqbulroq holat, negaki bu she’rlar aynan
arba’inga da’vo qilmaydi. Shu o‘rinda adabiyotshunos Tohir Shermurodovning bu boradagi
fikrlari o‘rinlidir: ”Ma’lumki, hadislarning kimdan, qachon marviy bo‘lganligi, qanday sharoitda
aytilganligi so‘zlarning ketma-ketligiga, umuman, matnning qat’iyligi, aynanligi va
o‘zgarishsizligiga o‘ta jiddiy ahamiyat berib kelingan. Xotirasi sustroq, zehni pastroq kishilarning
rivoyat qilganlari sahih hadislar tarkibiga qabul qilinmagan. Islom ahli hadislarni so‘zma-so‘z
o‘rgangan va yod olgan. Buzib talqin qilishga yo‘l qo‘yilmagan. Vaholanki bu singari fazilat-
taqozolarning barchasini she’rda mukammal qamrab olib, saqlab qolib bo‘lmaydi. Ularni
atroflicha o‘zida mujassamlay olgan she’rning ham “hadis” maqomini ololmasligi aniq.
Demakkim, ayni yo‘nalishdagi she’rlarimiz turkumini “hadis” deb atamog‘imiz erish,
g‘alati tuyuladi. Go‘yo she’rlarning hadislikka da’vogarligidek noxushroq taassurot uyg‘otadi,
nokamtarlikdek ko‘rinadi”
9
.
Mazkur shoirlar ichida faqat Abdulla Oripov, Sirojiddin Sayyid va A’zam O‘ktam ijodidagi
hadis ma’nolari singdirilgan she’rlar shakl jihatidan to‘rtlikdan katta hajmda yozilgan.
Jamol Kamol, Shukur Qurbon, Anvar Hojiahmad, Nodira Afoqova, Orif Hojilar esa to‘rtlik
shaklida ijod qilishgan.To‘rtlik she’riy shakli qadimdan mavjud bo‘lib, bugungi she’riyatda ham
eng ko‘p tarqalgan she’riy shakllardan biri sanaladi.
“Besh vaqt namoz go‘yo musulmonning darvozasi oldidan oqib turgan daryo, unda har
kuni besh marta yuvinib tursa, badanda kir qoladimi” hadisi Sirojiddin Sayyid ijodida “Besh vaqt
namoz” nomli sakkizlik she’rda shunday ifodalangan:
Besh vaqt namoz go‘yo beshta daryodir
Darvozang oldidan oqib o‘tguvchi.
Jismu jon g‘usli shu, shudir aslida
Ko‘ngil ko‘zgusini charaqlatguvchi
10
.
9
Шермуродов Т. Жозиб изҳор излаб. – Тошкент: Алишер Навоий номидаги Ўзбекистон миллий кутубхонаси
нашриёти, 2009. – Б.36.
10
Саййид, Сирожиддин. Сўз йўли.2-жилд. – Тошкент: Шарқ, 2008. –Б.250.
ISSN:
2181-3906
2024
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 3 / ISSUE 3 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
178
Darhaqiqat, farz amallardan biri namoz Muhammad (s.a.v.) ummatlariga me’roj kechasida
tuhfa qilindi. Bu haqda Qur’oni karimning “(Bizlarga ) “Namozni to‘kis ado qilingiz va (Ollohdan)
qo‘rqingiz”, (deb buyurilgandir)”
11
(“An’om” surasi, 72) oyati karimasi nozil qilingan.
Shoir she’rning keyingi to‘rt misrasida besh mahal poklanib turgan, ya’ni Allohning
bandasi uchun farz qilingan amalini o‘z vaqtida ado etib, shu bilan birgalikda ko‘ngil
xotirjamligiyu munavvarligiga erishgan insonga Allohning ajru savoblari borligini uqtiradi.
“Sening shukronang shul ehsonlariga”, deydi va bunday ibodatdan “Qalbing ham bir go‘zal
nurlarga to‘lgay”, agar sen “Har kuni besh mahal poklanib tursang”, “Kavsar suvlari ham nasibing
bo‘lgay”
12
, deya nasihatomuz fikrlarini bildiradi. Musulmon inson uchun namozning farz
ibodatlardan ekanligi A’zam O‘ktam ijodida ham quyidagi “Besh vaqt namoz... Alloh taolo ular
tufayli gunohlarni kechiradi” hadisi asosida keladi:
Lutf erurlar Sarvari Olam:
“Soy bo‘yida yashagan odam,
Unda besh bor cho‘milsa, keyin
Tanimda kir qoldi dermikin?”
Sahobalar bir ovozdan der:
“Undoq tanda qolmas sira kir”.
Shundoq erur besh vaqt namoz ham-
Namoz bilan poklanur odam.
Bo‘lsa agar insonda gunoh,
Namoz bois afv etur Alloh
13
.
A’zam O‘ktamning boshqa she’rlarida ham islom dini ruknlariga tegishli tushunchalar
badiiy talqin qilingani kuzatiladi.
Shoirlarning ibodatga, to‘g‘rilik va halolilikka undaydigan she’riy manzumalari
zamonaviy o‘zbek adabiyoti xazinasiga munosib ulush bo‘lib qo‘shildi.
Darhaqiqat, shoirlar eng ko‘p foydalangan to‘rtlik shaklining genetik ildizlariga
to‘xtaladigan bo‘lsak, olimlarimiz ta’kidlaganidek, aslida to‘rtlik shakli turkiy folklorda qadimdan
mavjud bo‘lgan. Shu bilan birgalikda fors shoirlari tasavvuf g‘oyalarini ilk marta to‘rtlik shaklida
ifodalaganlar. Bu bilan mazkur shakl yanada qat’iylashgan. So‘fiy shoirlar ushbu ixcham shakl
orqali tasavvuf g‘oyalarining xalq qalbiga tezroq yetib borishini sezganlar.
Jamol Kamolning “Qirq hadis ilhomi” ham to‘rtlik shaklida yozilgan:
Nafs itiga bo‘l hazirkim, yo‘llaringda uvlagay,
Bir og‘iz solsa, o‘shal dam borlig‘ing vayron erur.
Qay tarafga qochmagil, qolmas izingdin, quvlagay,
Ki arslondin qutulmoqlik senga oson erur...
14
Ko‘rib turganimizdek to‘rtlik a-b-a-b tarzida qofiyalangan. Shoir shunday mazmun va
shaklga ega bo‘lgan qirq to‘rtlikning har birini raqamlagan. Shu to‘rtliklardagi qofiyalanish
tartibini quyidagi jadvalda aks ettirdik:
11
Шайх Алоуддин Мансур.Қуръони азим мухтасар тафсири. – Тошкент: Мовароуннаҳр,2019. –Б.205.
12
Саййид, Сирожиддин. Сўз йўли.2-жилд. Тошкент: Шарқ, 2008. –Б.251.
13
Ўктам, Аъзам.Саҳар вақти юрак йиғлар. – Тошкент: Movarounnahr, 2014. –Б.235.
14
Жамол Камол. Шеър санъати. Сайланма. IV жилд. – Тошкент: Янги аср авлоди, 2018 – Б.436.
ISSN:
2181-3906
2024
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 3 / ISSUE 3 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
179
Qofiyalanish
tartibi
a-b-v-b
a-b-a-b
a-b-v-a
a-b-v-g
To‘rtlik soni
21
16
1
2
To‘rtlik raqami
1, 2, 4, 5, 7, 8, 10,
12, 15, 17, 18, 20,
27, 28, 30, 35, 36,
37, 38, 39,40
3, 9, 11, 13, 14, 16,
19, 21, 23, 24, 25,
26, 29, 32, 33, 34
31
6, 22
Mustaqillik davridagi irfoniy mavzudagi she’riyat takomilida Shukur Qurbonning o‘rni
beqiyos. “Hadislar asosidagi qirq she’rini Shukur Qurbon barmoq vaznining to‘rtlik janrida
yozdi”
15
. Uning ijodida to‘rtlikning rang-barang qofiyalanish turlarini uchratish mumkin:
Ey musulmon, istasang gar sog‘lik-omonlik,
Sadaqa qil, kamroq kelur rangi somonlik.
Turlari ko‘p sadaqaning, savob-ajrning,
Hech bo‘lmasa odamlarga qilma yomonlik
16
.
Agar inson yaxshilik qilolmasa, yomonlik qilmasligi ham sadaqaning bir turi ekanligini
uqtirgan ushbu to‘rtlik “omonlik”, “somonlik”, “yomonlik”kabi ohangdosh so‘zlari orqali a-a-b-a
tarzida qofiyalangan. Shoir to‘rtlikning yana bir a-b-a-b tarzidagi qofiyalanish tartibidagi
shaklidan ham unumli foydalanadi:
Yig‘ilgan ilmni yashirmak – xato,
Chatoq erur xasis olim ishlari:
La’natlaydi uni har narsa, hatto
Dengiz baliqlari, osmon qushlari
17
.
Dinimizda olimning ilmni tolibga berolmagani fosiqlik va g‘ofillikka tenglashtiriladi.
Fikrlarimizni mumtoz asarlar dalillaydi. Imom Abu Homid Muhammad ibn Muhammad
al-G‘azzoliy hazratlarining “Ihyou ulumid-din” (Din ilmlarini jonlantirish) asarining birinchi
kitobi (Ilm kitobi)da ilmning fazilatlari borasidagi “Qur’oni karim” oyatlari, Muhammad
(s.a.v.)ning hadislaridan namunalar jamlangan. Masalan, “Alloh sizlardan iymon keltirgan va ilm
ato etilgan zotlarni (baland) daraja-martabalarga ko‘tarur” (Mujodala surasi, 11-oyat)
18
.
Anvar Hojiahmadning “Jannat kaliti” she’riy to‘plami turli mavzulardagi hadislarning
to‘rtlik shakliga solingan badiiy talqinlaridan tarkib topgan. Shoir ushbu hadislarning
“Muhammad payg‘ambar qissasi, hadislar”(1991) kitobidan olinganini va bu iqtiboslarning shu
kitobdagi joylashish raqamini, deylik “Balo gapirilgan so‘zga bog‘liqdir (337)” tarzida keltiradi:
So‘z borki, dardlarga shifo keltirur,
So‘z borki, boshlarga balo keltirur.
So‘zingni o‘ylamay so‘zlama hargiz,
15
Шермуродов Т. Жозиб изҳор излаб . – Тошкент: Алишер Навоий номидаги Ўзбекистон миллий кутубхонаси
нашриёти, 2009. – Б.35.
16
Шукур Қурбон. Ҳикматлар анжумани. – Тошкент: Sharq, 2016. – Б.32.
17
Шукур Қурбон. Ҳикматлар анжумани. – Тошкент: Sharq, 2016. – Б.28.
18
Имом Абу Ҳомид Муҳаммад ибн Муҳаммад ал-Ғаззолий. Иҳёу улумид-дин. Илм китоби. Биринчи китоб. –
Тошкент: Мовароуннаҳр, 2003. – Б.16.
ISSN:
2181-3906
2024
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 3 / ISSUE 3 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
180
Yomon so‘z oxiri jazo keltirur
19
.
Inson uchun barcha yaxshilik va yomonliklarning kaliti so‘zdir. Navoiy hazratlari so‘zni
uch toifaga bo‘ladi: a’lo, avsad, adno
20
. Ko‘rib turganimizdek, to‘rtlikning qofiyalanish tartibi a-
a-b-a tarzida, biroq 333 hadis ma’nosi singdirilgan to‘rtliklarning barchasi ham bir xil qofiyalanish
tartibiga ega emas. To‘plamda a-b-a-b tarzidagi qofiyalanish tartibiga ega she’rlar ham uchraydi.
“Yolg‘on guvohlik beruvchi kishini qadami qo‘zg‘almasidan avval Alloh unga do‘zax
o‘tini vojib qiladi” (497)
Yolg‘on guvohlikdan azim gunoh yo‘q,
Kimki jur’at etsa, joyi do‘zaxdir.
Yolg‘onchi - hayotdan benasib mahluq,
Qilmishi jirkanchu chehrasi yaxdir
21
.
Anvar Hojiahmad yozgan to‘rtliklarda Rasululloh (s.a.v.) hadislarining mohiyati qisqa va
lo‘nda o‘z ifodasini topgani bilan diqqatga sazovor, albatta.
Nodira Afoqovaning “Muhammad (s.a.v.) dedilar...Arba’in turkumi” ham mumtoz Sharq
she’riyatidagi arba’inchilik an’analari asosida yozilgan to‘rtliklar tarzida tuzilgan 40 hadisni
sharhlagan ijod namunalaridir. O‘n bir bo‘g‘inli barmoq vaznida yozilgan, a-b-a-b qofiyalanish
tartibiga ega quyidagi to‘rtlik “Yaxshilikni qalbi qattiq kimsalardan kutmaslik” haqida:
Biz-ku yaxshilikka zormiz erta-kech,
Balki, biror holdan zada edilar.
Shundanmi, “Ummatim, yaxshilikni hech
Qalbi qattiqlardan kutmang” dedilar
22
.
Yoki:
Yomonlikni qaytar qo‘l bilan, derlar,
Imkoni bo‘lmasa – til bilan, derlar.
Tahlika ostida qolsa hayoting,
Qarshi tur, hech yo‘qsa, dil bilan derlar
23
.
“Yomonlikni qaytarmoq shart” hadisining mazmuni bilan sug‘orilgan yuqoridagi to‘rtlik
ham o‘n bir bo‘g‘inli barmoq vaznidagi “qo‘l”, “til”, “dil” kabi so‘zlar vositasidagi a-a-b-a
tarzidagi qofiyalanish tartibiga ega she’rdir. Shuni ta’kidlash lozimki, Nodira Afoqova ijodidagi
qirq hadis mazmuni bilan sug‘orilgan, ixcham shaklda yaratilgan bu to‘rt misrali she’rlarning
barchasi o‘n bir bo‘g‘inli bo‘lib, 6+5 turoqlanish tartibiga ega.To‘rtlik shaklida yozilgan Orif
Hojining “Qirq hadis va bir rivoyat” turkumi ham arba’in an’anasi asosida yozilgan ixcham shakl
- to‘rtliklarni tashkil etadi. Orif Hoji ijodidagi qirq hadis buyuk muhaddis Imom al-Buxoriyning
“Al-adab al mufrad” asaridan olingan. Rivoyatni esa, o‘zi aytganidek, shoir ijodiy fantaziyasidan
19
Ҳожиаҳмад, Анвар. Жаннат калити: Муҳаммад алайҳиссаломнинг 33 масаладаги 333 ҳадисларига 333
шеърий иқтибос. .– Тошкент: Чўлпон. 1994. – Б. 40.
20
Шарқ мумтоз поэтикаси манбалари Ҳамидулла Болтабоев талқинларида. 1 китоб; – Тошкент: O’zbekiston
milliy ensiklopediyasi, 2008. – Б.56.
21
Ҳожиаҳмад, Анвар. Жаннат калити: Муҳаммад алайҳиссаломнинг 33 масаладаги 333 ҳадисларига 333
шеърий иқтибос. – Тошкент: Чўлпон, 1994. – Б.46.
22
Афоқова Н. Бизнинг эра. – Тошкент: IJOD-PRESS, 2019. – Б.244.
23
Афоқова Н. Бизнинг эра. – Тошкент: IJOD-PRESS, 2019. – Б.241.
ISSN:
2181-3906
2024
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 3 / ISSUE 3 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
181
yuzaga kelgan “bir hikoyat” deb tushunishimiz lozim. Shoir hadis ma’nosi bilan ziynatlangan
to‘rtlik she’rlarini ma’lum bir nom bilan nomlagan:
So‘rdilar: “Aytingiz, ayo Muhammad,
Qandoq duomizni qaytarmas Xudo?”
Allohning nazdida rad etilmaydi,
Birodar haqqiga qilingan duo
24
.
Aksariyat to‘rtliklarida yuqoridagi “Duo” she’ridagi kabi a-b-v-b tarzidagi qofiyalanish
yetakchilik qiladi. Muqaddas dinimizda “Duo ibodatlarning eng afzalidir” deyiladi. Uch toifa
odamlarning: ota-ona, mazlum va musofirning duosi ijobat bo‘lishi haqida ko‘p eshitganmiz.
Demak, musulmon insonning birodari uchun qilingan duosi ham so‘zsiz qabul qilinar ekan.
Mustaqillik davri o‘zbek milliy she’riyatida irfoniy g‘oyalar bilan sug‘orilgan asarlar, ya’ni
shartli ravishda “Qirq hadis an’analari aks etgan she’rlar” nomi ostida atalayotganlarining barchasi
to‘rtlik shaklida emas. Xususan, Abdulla Oripovning “Haj daftari” turkumiga mansub “Hikmat
sadolari” to‘plami muallif to‘g‘ri ta’kidlaganidek, 50 hadisdan iborat bo‘lsa-da, shakl jihatidan
o‘zgachalik kasb etadi. She’r janrini aniqlab olish uchun “Hikmat sadolari”turkumidagi “Ona”
she’ridan bir band keltirish o‘rinlidir.
Rasul javob qildi: / - Tingla birodar, 6+5=11
Gapimni uch bora / quloqqa
ilgil.
6+5=11
Imkon topa olsang / dunyoda agar, 6+5=11
Eng avval onangga / yaxshilik
qilgil!
6+5=11
Ushbu shaklni XX asr o‘zbek she’riyatida shakl jihatidan tansformatsiyaga uchrash
natijasida vujudga kelgan “qit’aiy” janri deb olsak to‘g‘ri bo‘ladi. Bu janrni adabiyotshunos olim
U. To‘ychiev qit’a asosida yuzaga kelgan janr sifatida qayd etib, o‘ziga xos xususiyatlarini sanab
o‘tadi: “a) band to‘rtlikdangina iborat: b) bir she’r ikkita yoki undan ortiq to‘rtliklardan iborat
bo‘ladi; v) har bir to‘rtlik o‘zining alohida qofiyasiga ega: a-b-v-b, g-d-ye-d va boshqalar; g) ammo
bunda ham juft misralar qofiyalanadi”
25
. Qit’aiy janri she’riyatimizda ko‘p qo‘llangan janr bo‘lib,
o‘zbek shoirlari ko‘p murojaat qilganligi bilan e’tiborlidir.
Yuqoridagi janrning xos xususiyatlariga tayanib, Abdulla Oripovning “Ona” she’rini
qit’aiy janridagi , har bir bandning juft misralari qofiyalanishi “olamga”, “bolamga”; “ilgil”,
“qilgil”; “olam”, “ham” tarzidagi, 6+5 turoqlanishga ega, o‘n bir bo‘g‘inli barmoq tizimida
bitilgan she’r deb qarash mumkin. Barmoq vazni va uning turoqlanishi masalasiga Fitrat alohida
to‘xtalib o‘tgan
26
.
Sirojiddin Sayyidning “Yaxshilik eskirmagay. Qirq hadis” turkumidagi she’rlar ma’lum
bir janr asosida yaratilmagan. Shoir har bitta hadis ma’nosi bilan yo‘g‘rilgan she’rni turli shaklda
bitgan. Qirq she’r ichida eng ko‘p uchragani sakkizliklar hisoblanadi. Sakkizlik Sharq she’riyatida
ham, jahon she’riyatida ham mustaqil shakl sifatida ravnaq topgan an’anaviy poetik shakllardan
biri hisoblanadi. Rus adabiyotshunosligida sakkizlikka quyidagicha ta’rif berilgan:“Oktava –
italyancha “ottara” so‘zidan olingan bo‘lib, lotincha okto – sakkiz ma’nosini bildiradi. U italyan
24
Ориф Ҳожи.Қирқ ҳадис ва бир ривоят.– Тошкент: Фан ва технология, 2008. – Б.14.
25
Адабий турлар ва жанрлар. Уч жилдлик. 2-жилд. – Тошкент: Фан, 1992. – Б. 232.
26
Бу ҳақда батафсил қаранг: Абдурауф Фитрат. Танланган асарлар. IV жилд. – Тошкент: Маънавият, 2006. –
Б.26.
ISSN:
2181-3906
2024
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 3 / ISSUE 3 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
182
she’riyatida keng yoyilgan, chuqur ildiz yoygan, poetik janrlar sistemasida muqim o‘z o‘rniga,
mavqeiga ega bo‘lgan lirik shakl hisoblanadi”
27
. Har qanday sakkiz misradan iborat she’r oktava
bo‘la olmaydi, a-b-a-b-a-b-v-v tarzidagi qofiyalanish tartibiga ham ega bo‘lishi lozimligi ko‘zda
tutiladi. Sharq she’riyatida keng tarqalgan musamman “sakkizlik” demakdir. Biroq bu janrning
har bir bandi sakkiz misradan iborat. Zamonaviy she’riyatdagi sakkizlik esa mustaqil she’riy shakl
hisoblanadi. Shoirning sakkizliklaridan birini misol tariqasida ko‘rib o‘tamiz:
Ko‘ngil hovlisidan, aql tomidan 10
Shubha- gumonlarning qorini
kurang.
11
Mehrob nuqtasiga jamlang fikrni, 10
Xudodan afv va ofiyat
so‘rang
. 10
Chunki hech biringiz, qancha urinmang, 11
Qanchalik sarf etmang molu
davlatni,
11
Topa olmagaysiz imondan keyin 11
Ofiyat singari buyuk
ne’matni
28
.
11
Ushbu sakkizlik “Ofiyat” deb nomlangan bo‘lib, “Xudodan afv va ofiyat so‘ranglar.
Chunki hech birlaringiz imondan keyin ofiyatdek buyuk ne’matni topa olmaysizlar”
hadisining mazmuni asosida vujudga kelgan. Misralardagi bo‘g‘inlar miqdori teng emasligi tufayli
ushbu she’rni geferometrik
29
she’rlar sirasiga kiritamiz.
Ushbu turkumdagi qirq hadis asosidagi qirq she’rni misralar va bandlar soniga qarab, ushbu
jadvalga joylashtirdik:
She’r shakli
To‘rtlik
Sakkizlik
To‘rt
misralik uch
band
To‘rt
misralik
to‘rt band
To‘rt
misralik
besh band
Miqdori
7
26
5
1
1
Ayni jadval asosida Sirojiddin Sayyidning ushbu turkumining umumstrukturasini tasavvur
qilish mumkin. Unda sakkizliklar keng o‘rin tutadi.
Iste’dodli shoir A’zam O‘ktamning qirq hadis an’analari asosidagi 44 hadis asosida yuzaga
kelgan “Ikki dunyo saodati” to‘plamidagi she’rlarda umumiy xususiyat – she’rdan avval mumtoz
arba’innavislardek ramka unsurining berilishi hisoblanadi. Uning “Hushyorlik – najot yo‘li”
she’riga “Agar birortangiz kechasi namoz o‘qishga turmay yotaversangiz, shayton orqa
miyangizga uchta tugun tugadi, har bir tugunga “Kecha hali uzoq uxlayver!” deb dam uradi” hadisi
asos qilib olingan.
Rasulloh derlar:”Tunda kim
Yotsa namoz o‘qimasdan jim.
Shayton uning boshin tutadi,
Miyaga uch tugun tugadi.
“Kecha hali uzoq uxlayver!”-
27
Квятковский А. Поэтический словарь. – М.: Советская энциклопедия, 1966. – С. 182.
28
Саййид, Сирожиддин. Сўз йўли. – Тошкент : Шарқ, 2008. – Б.255.
29
Қуронов Д. Адабиёт назарияси асослари. – Тошкент: Академнашр, 2018. – Б. 316.
ISSN:
2181-3906
2024
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 3 / ISSUE 3 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
183
Tugunga dam urib shundoq der.
Uyg‘onsayu zikr aytsa odam,
Yechilgaydir bir tugun shu dam.
So‘ng tahorat olgani uchun
Yechilgaydir ikkinchi tugun.
Keyin namoz o‘qisa agar,
Daf bo‘lar uch tugun muqarrar.
Ibodatga g‘ayratli bo‘lar,
Ko‘ngli esa zavq-shavqqa to‘lar,
Kimki shundoq qilmasa tamom,
Yalqov bo‘lar, ko‘ngli g‘ash mudom
30
.
Shunday mazmundagi hadisni Jamol Kamol to‘rt misralik she’rga joylaydi. To‘rtlikning
keng imkoniyatidan unumli foydalangan shoir ixcham misralarni hadis g‘oyasini ifodalash yo‘lida
safarbar etadi:
Ey bashar, shayton mudom bo‘yningga solgan uch tugun,
Bir tugun-uyg‘onma der sen ko‘zni ochganda sahar.
Bir tugun –qo‘zg‘olma der, turma, tahorat olmagil,
Bir tugun ulkim, namoz etmoqqa ham bergay xalal...
31
Xulosalar
O‘zbek mumtoz adabiyotidagi arba’in janri an’analari yangi davr shoirlari ijodida janriy
jihatdan yangilangan shaklda davom ettirildi. Mumtoz arba’inchilik bilan zamonaviy shoirlarning
“arbain”lari taqqoslanganida, bugungi shoirlar mumtoz adabiy janrga nisbatan erkin
yondashganlari, diniy-ma’rifiy mavzu takomilida muhim o‘rin tutgan eng e’tiborli she’rlarning
janriy xususiyatlari tekshirilganida, shoirlar lirik qahramon olami va qalb kechinmalari ifodasi
uchun turli she’riy shakllarni qo‘llashgani ayon bo‘ldi.
Mustaqillik davri o‘zbek she’riyatida alohida xususiyatga ega bo‘lgan diniy-ma’rifiy
yo‘nalishda yozilgan she’rlar turkumiga zamonaviy adabiyot taraqqiyotining yangi bir bosqichi
sifatida qarash o‘rinlidir. Zero, adabiy-ilmiy nuqtai nazardan qaraganda, istiqlol davri o‘zbek
she’riyatiga xos adabiy sintez hodisasini mumtoz an’analar davomiyligini, shuningdek, diniy-
ma’rifiy mavzuning zamonaviy talqinlaridagi shakliy-uslubiy yangilanishlarni iste’dodli
shoirlarining adabiy tafakkur tarzidagi o‘zgarishlar bilan uyg‘un tahlil qilish lozim bo‘ladi.
REFERENCES
1.
Абдурауф Фитрат. Танланган асарлар. IV жилд. – Тошкент: Маънавият, 2006.
2.
Адабий турлар ва жанрлар. Уч жилдлик. 2-жилд. – Тошкент: Фан, 1992.
3.
Азэрбаjчан Эдэбиjjать тарихи. Уч чилддэ, I чилд. Ан гэдим доврдэн ХVIII эсрин
сонуна гьдэр. – Бак: Елм, 1960.
4.
Афоқова Н. Бизнинг эра. – Тошкент: IJOD-PRESS, 2019.
5.
Жамол Камол. Шеър санъати. Сайланма. IV жилд. – Тошкент: Янги аср авлоди, 2018.
30
Ўктам, Аъзам.Саҳар вақти юрак йиғлар. – Тошкент: Movarounnahr, 2014. – Б.236.
31
Жамол Камол. Шеър санъати. Сайланма. IV жилд. – Тошкент: Янги аср авлоди, 2018. – Б.434.
ISSN:
2181-3906
2024
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 3 / ISSUE 3 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
184
6.
Имом Абу Ҳомид Муҳаммад ибн Муҳаммад ал-Ғаззолий. Иҳёу улумид-дин. Илм
китоби. Биринчи китоб. – Тошкент: Мовароуннаҳр, 2003.
7.
Квятковский А. Поэтический словарь. – М.: Советская энциклопедия, 1966.
8.
Муртазоев Б. “Арбаъин ҳадис”нинг таржималарига доир /Таржима ва
маданият:муаммолар,ечимлар ва стратегиялар. Республика илмий-амалий анжуман
материаллари. Тошкент, 25 апрель 2020
9.
Навоий, Алишер. Арбаъин . – Тошкент: Фан, 2000.
10.
Навоий, Алишер. Қирқ ҳадис: (Поэтик рисола): Шарҳи // Сўзбоши муаллифлари ва
шарҳловчилар: Қ.Аҳад, О. Маҳмуд; Хаттот: П. Самад; Масъул муҳаррир: С.
Рафьиддин). – Т.: Ёзувчи, 1991.
11.
Ориф Ҳожи.Қирқ ҳадис ва бир ривоят.– Тошкент: Фан ва технология, 2008.
12.
Пулатова
М.
Шарқ
мумтоз
адабиётида
“Арбаъин”ёзиш
анъаналари.
Филол.фан.б.фалс.док.дисс. автореф... – Тошкент, 2020.
13.
Саййид, Сирожиддин. Сўз йўли. – Тошкент : Шарқ, 2008.
14.
Сирожиддинов Ш, Юсупова Д, Давлатов О. Навоийшунослик. –Тошкент:
Тамаддун, 2018.
15.
Шайх Алоуддин Мансур.Қуръони азим мухтасар тафсири. – Тошкент:
Мовароуннаҳр,2019.
16.
Шарқ мумтоз поэтикаси манбалари Ҳамидулла Болтабоев талқинларида. 1 китоб; –
Тошкент: O’zbekiston milliy ensiklopediyasi, 2008.
17.
Шермуродов Т. Жозиб изҳор излаб. – Тошкент: Алишер Навоий номидаги
Ўзбекистон миллий кутубхонаси нашриёти, 2009.
18.
Шукур Қурбон. Ҳикматлар анжумани. – Тошкент: Sharq, 2016.
19.
Ўктам, Аъзам.Саҳар вақти юрак йиғлар. – Тошкент: Movarounnahr, 2014.
20.
Қуронов Д. Адабиёт назарияси асослари. – Тошкент: Академнашр, 2018.
21.
Ҳожиаҳмад, Анвар. Жаннат калити: Муҳаммад алайҳиссаломнинг 33 масаладаги 333
ҳадисларига 333 шеърий иқтибос. – Тошкент: Чўлпон, 1994.
