84
KATTALARNI OʻQITISHNING PSIXOLOGIK XUSUSIYATLARI
Bazarova Gulnoza
Guliston davlat pedagogika instituti stajor-o‘qituvchisi.
https://doi.org/10.5281/zenodo.10826799
Annotatsiya.
Hozirgi kunda katta yoshdagilarni oʻqitish jarayonini tashkil qilishda yangi
yondashuvlarga boʻlgan zarurat va kattalar taʼlimi ahamiyatining oʻsib borishi alohida
sezilmoqda. Ushbu maqolada kattalar ta’limini tashkil etishning psixologik xususiyatlari haqida
so’z boradi.
Kalit so‘zlar:
Kattalar ta’limi, pedagogika, psixologiya, ta’lim, metodlari, ta’lim
texnologiyalari.
PSYCHOLOGICAL FEATURES OF TEACHING ADULTS
Abstract.
Today, the need for new approaches to the organization of the adult education
process and the growing importance of adult education are particularly felt. This article talks
about the psychological features of the organization of adult education.
Key words:
Adult education, pedagogy, psychology, education, methods, educational
technologies.
ПСИХОЛОГИЧЕСКИЕ ОСОБЕННОСТИ ОБУЧЕНИЯ ВЗРОСЛЫХ
Аннотация.
Сегодня особенно остро ощущается потребность в новых подходах к
организации процесса образования взрослых и возрастающая значимость образования
взрослых. В данной статье говорится о психологических особенностях организации
образования взрослых.
Ключевые слова:
Образование взрослых, педагогика, психология, образование,
методы, образовательные технологии.
"Kattalar ta’limi" deganda biz katta yoshli insonning har tomonlama kamol topishini
nazarda tutamiz. Katta yoshli insonning bilimi, malakasi, ko’nikmasini kengaytirish bilan bog’liq
har qanday ish kattalar ta’limi xisoblanadi. Ushbu atama bilan bog’liq yana bir qiziq xolat, - kimni
katta yoshli deb atash mumkin? - degan mulohazaga chorlovchi fikr keladi.
Ko’pincha, kata yoshdagilar deganda 30 dan oshganlardan boshlab va xatto nafaqadagilar
ham nazarda tutiladi. Ammo o’rta ma’lumotga ega bo’lgan va mustaqil pul ishlab topishni
boshlagan har qanday inson katta yoshli hisoblanadi.
Ya’ni, bu toifaga ishlaydigan yoshlar ham, o’rta yoshlilar ham, qariyalar ham kiradilar. Biz
insonning o’rta yoki oliy ta’lim tizimida asosiy mutaxassislikga ega bo’lishi bilan bog’liq
85
bo’lmagan ma’naviy va intellectual rivojlanishi haqida so’z yuritamiz. Katta yoshli inson qanday
ta’lim olishi, uning o ’quvchi yoki talabadan qanday farqlari borligi, ular bilan ishlashda qanday
usullar samarali ekani, bu soxada qanday muammolar borligi va ulami qanday vositalar yordamida
xal etish mumkinligini muhokama qilamiz.
Hozirgi kunda ta’lim tizimiga berilayotgan katta e’tibor tizimning turli bosqichlariga
alohida etibor qaratilishini va ushbu bosqichlarning o‘ziga hos xususiyatlaridan kelib chiqqan
xolda jarayonni tashkil etishni taqazo etmoqda.
Ushbu nuqtai-nazardan, xalq ta’limi va oliy va undan keyingi ta’lim tizimi vakillari orasida
ko‘p muhokamaga sabab bo‘luvchi pedagogika va andragogika tushunchasiga oydinlik
kiritmoqchimiz. So‘zimizni boshini ko‘pchiligimizga tanish bo‘lgan pedagogika, ya’ni soha vakili
bo‘lgan “pedagog” tushunchasidan boshlamoqchimiz. Pedagog (Pedagogue), maktab o‘qituvchisi
– juda sinchkovlik yoki qat’iyatlik bilan ta’lim beruvchi kishi deb ta’riflanadi. Pedagogik modelda
nimani, qachon va qanday o‘qitilish kerakligini o‘qituvchi hal qiladi.
Kattalarni o‘qitish, o‘rgatish sohasi hisoblangan “androgogika” esa, aksincha, kattalarga
ta’lim beruvchi san’at va fan hisoblanadi. Androgogik model quyidagi beshta asosga tayanadi:
1) o‘rganuvchilarga biror narsani o‘rganish nima uchun muhimligi bildiriladi;
2) o‘rganuvchilarga ma’lumotlar ichida o‘zlarini qanday boshqarishni ko‘rsatadi;
3) mavzu o‘quvchilar tajribasiga bog‘lanadi;
4) odamlar o‘rganishga tayyor bo‘lmagunicha yoki motivlanmagunicha ishga
kirishmaydilar;
5) Bu esa o‘rganish bo‘yicha to‘siqlarni, xatti harakatlar va e’tiqodlarni bartaraf etishni
talab qiladi.
J.Rachal androgogikani kattalarga ta’lim berish vositasi sifatida o‘rganib, oliy ta’limda
talabalar o‘z motivatsiyalariga o‘zlari mas’ul bo‘lishlari kerakligini ta’kidlaydi. Androgogika
talabalarni nazorat qilishga, egallanayotgan bilimlarni mavjud standartlarga asoslanib baholab
borishga va talabalarni o‘rganishga ixtiyoriy jalb etishga chorlaydi. Lekin bu shartlarning
aksariyati oliy ta’limda qo‘llanmaydi.
Androgogikaning asosiy nazariyalaridan yana biri, o‘qish , o‘rganish haqiqiy qadriyat
sifatida ta’qib qilinishidir. Androgogika qoniqishni ko‘lamini va talaba belgilagan natija darajasini
talab qiladi. Bu shartlarning hech birini oliy ta’lim mazmuni orasidan osonlikcha topib bo‘lmaydi,
ayniqsa, o‘qitilishi nazarda tutilayotgan kursning maqsadiga qoniqish asosiy aniqlovchi sifatida
kiritilmagan bo‘lsa.
Bolalar ta’limida o‘qituvchilar tashqi motivatsion omillar (baho olish, ota-onaning yoki
86
o‘qituvchining talabi, uyalib qolishdan qo‘rqish va h.z.) sifatida muhim o‘rinni egallasa, oliy
ta’limda esa tashqi omillar o‘quv faoliyati samaradorligiga ta’sir ko‘rsatsa-da, talaba mas’uliyatini
kuchaytirmaydi. Bunday farqni ajrata bilgan oliy ta’lim o‘qituvchisigina tegishli metod,
texnologiya va yondashuv orqali talabalarga bilim olish ko‘nikmalarini o‘rgatishda
muvaffaqiyatga erishadi.
Tadqiqotlar shuni ko‘rsatadiki, muvaffaqiyatli o‘qishga bo‘lgan motivatsiya omili
ko‘pincha intellekt omilidan kuchliroqdir. O‘rganish jarayonini yoqimli qilishda o‘rganuvchilar
motivatsiyasini qo‘llab-quvvatlash muhimdir. Shu sababli motivatsiyani shakllantirish,
rivojlantirish, kerakli darajada saqlashga doir metod hamda yondashuvlarni inobatga olib, darslar
va o‘quv materiallarini tashkillashtirgan holda olib borish talab etiladi.
Birinchidan, taqdim etilayotgan matnlar, audiovizual materiallar, vazifalar va dars
mashg‘ulotlari talabaning qiziqishlariga mos bo‘lishi lozim.
Ikkinchidan, o‘qituvchi talabalarga vazifalarni bajarilishini baholash imkonini berishi va
ularning ehtiyojlari boshlang‘ich rolni o‘ynashi talab etiladi.
Uchinchi muhim narsa – mashg‘ulotlardagi yumor, musiqa singari dars mavzusidan
tashqari, qo‘shimcha mashg‘ulotlar komponentlari talabalarning o‘qishga bo‘lgan ishtiyoqini
oshirish xususiyatlari hisoblanadi. Qo‘shimcha mashg‘ulotlar sifatida nafaqat yumor yoki
ko‘ngilochar mashg‘ulotlar, balki talabalarning orasida kurs maqsadiga mos bellashuvlar
uyushtirish, misol uchun, poster taqdimotlar, video taqdimotlar, loyiha ishlari, guruhlarda loyiha
ishlarini tashkillashtirish va boshqalarni kiritishimiz mumkin.
Andragogik bilimlaming ilmiy talqini quyidagi kategoriyalar orqali belgilanadi:
-odam (kattalik bilan xarakterlanuvchi hayot faoliyati davridagi yaxlitlik);
-kattalik (katta odamning o’qitish sub’ekti sifatidagi o’ziga xos jixati);
-ta’lim (tizimli ta’lim va tarbiya asosida, insoniy sifatlami shakllantirish va
rivojlantirishning ijtimoiy-madaniy mexanizmi);
-kattalar ta’limi (uzluksiz ta’lim jarayoni kontekstida odamning kasbiy-shaxsiy jixatdan
ulg’ayishi);
-uzluksiz ta’lim (kishi hayot faoliyatining bir butunligi, davomiyligi asosidagi ta’lim);
andragog (kattalar ta’limi soxasida faoliyat ko’rsatuvchi mutaxassislarning umumiy nomi).
Andragogikaning asosiy vazifasi shundan iboratki, u katta yoshdagi insonga o’ziga kerak
bo’lgan axborotni qabul qilish, ma’lumot olish va o’z sohasini qayta kо’rib chiqish imkoniyatini
yaratib beradi. Andragog uchun eng zarur tushuncha bu, katta yoshli insonni ta’limning turli
tashkiliy shakllariga jalb etish yoki mavjud ishlab chiqarishni, uzluksiz ta’lim tizimi orqali
87
yuksaltirish ishidagi ishtirokini ta’minlashdir. Inson hayotining o’zi uzluksiz ta’lim hisoblanadi va
aniq o’quv muddatlari bilan chegaralanmaydi.
Kattalar ta’limi amaliyotini o’rganuvchi va umumlashtiruvchi fan sifatida andragogika
kattalarning ta’lim olish maqsadini shakllantirishni va ro’yobga chiqarishni asoslab beradi.
Faoliyatning nazariy va metodologik asoslarini ishlab chiqar ekan, andragogika insonnning butun
hayot yo’li davomida o’qitishni ko’zda tutadi. U kattalarga ta’lim berish tamoyillarini, usul xamda
vositalarini aniqlaydi.
Ular yordamida kattalar hayoti rivojlantiruvchi, ijtimoiylashtiruvchi va moslashtiruvchi
ta’lim bilan boyitiladi. Pedagogikadan farqli ravishda androgogikaning ta’limiy maqsadi
o‘rganuvchilarga mazmunni qabul qilishga va unga tanqidiy fikr bildirishga zamin yaratish hamda
uni hayotda amaliy qo‘llay olishda namoyon bo‘ladi.
Albatta kattalar ta’limi va malaka oshirishning о‘ziga xosligini anglash hamda uni tashkil
etish bо‘yicha xorij olimlarining yondashuvlari qatorida mamlakatimiz olimlarining ham
qarashlari mavjud. Jumladan, mana shunday qarashlarda ta’lim olishning о‘ziga xosligini anglash
hamda uni tashkil etish bо‘yicha tо‘rtta tamoyil ilgari surilgan. Ular:
Birinchisi –
tenglik tamoyili
. Unda kattalar ta’limidagi pedagog mashg‘ulot boshidanoq
о‘zini tinglovchilar kabi, ya’ni, huddi ushbu guruh ishtirokchisi sifatida kо‘rsatishi kerak. Undan
tashqari tenglik tamoyili darsning barcha jihatlariga: jihozlarning joylanishi (masalan. о‘quv
stollarni qatorlar о‘rniga davra shaklida joylashtirish), pedagogning joyi (u guruh oldida
turmasdan, balki davraga qо‘shilib о‘tirishi mumkin), sо‘zlash uslubi (ma’ruzani о‘qimaslik balki
suhbat olib borish), guruhga murojaat qilish («ishtirokchi» yoki «о‘rtoqlar» deb emas, balki
«azizlar», «hamkasblar») kabilarga ham taaluqlidir.
Ikkinchi tamoyil –
faol ijod.
Ma’lumki, kattalar о‘z faoliyati davomida muayyan tajriba
orttirishadi. Mazkur tajriba esa, о‘ziga xos stereotiplarni shakllantiradi. Shuning uchun ham
pedagoglar garchi tajribali bо‘lsada, yangi vazifani eskicha usullarda bajarishga intiladi. Kattalar
ta’limida faol ijod tamoyili muhim bо‘lib, u stereotiplarni yо‘q qilish hamda pedagoglarni yangi
g‘oyalarni qabul qilishga tayyorlaydi.
Uchinchi tamoyil –
shaxsiyatlilik.
Kattalar ta’limida yosh xususiyatlari, ijtimoiylashganlik
darajasi, xayotiy muammolari, sog‘lik va diqqatni jamlash bilan bog‘liq jihatlar yoshlar ta’limidan
farqlanadi. Bu jihatlar ta’lim jarayonida kо‘zga tashlanishi tabiiy bо‘lib, mana shunday
vaziyatlarda ham kattalar ta’limidagi har bir ishtirokchi о‘ziga xos xususiyatlarga ega bо‘lgan
«shaxs» ekanligini unutmaslik lozim bо‘ladi.
88
Tо‘rtinchi tamoyil –
komfort (qulaylilik).
Yuqorida aytilganidek, kattalar ta’limida yosh
xususiyatlari, ijtimoiylashganlik, xayotiy muammolar, sog‘lik va boshqa jihatlar о‘ziga xos
hisoblanadi. Mazkur omillarni ta’lim jarayoniga imkon qadar ta’sirini kamaytirish uchun kattalar
ta’limida komfort (qulaylilik) – xonaning jihozlanishi, xavo xarorati, tanaffuslar oralig‘i, axborot
yetkazish tezligi va metodikasi kabilarni inobatga olish zarur hisoblanadi.
Xulosa qilib shuni aytish mumkinki:
Andragogika tushunchasi bizga yaqinda yetib kelganiga qaramay, yurtimizda kattalar
ta’limini rivojlantirish bo‘yicha turli hil islohotlar olib borilmoqda. Kattalarning o‘qishni
istamaslik eng avvalo, insonning shaxsiy va ijtimoiy maqsadlari bilan qaraganda o‘qish uchun endi
kech degan fikr va do‘stlari, qo‘shnilari, qarindoshlari ko‘zi o‘ngida kulgiga qolishdan qo‘rqish
bilan izohlanadi. Kattalarni o‘qitish ta’limida noan’anaviy ta’lim metodlari va
texnolgiyalarnining samarasi an’anaviy darsning samarasidan ko‘ra ancha sezilarli natijani kasb
etadi. Ta’lim sifatini ta’minlashda eng asosiy omillardan biri – malaka oshirish jarayonida
tinglovchilarning kasbiy malakasining yuqori darajasini, uning kompetentligini ta’minlash
hisoblanib, kasbiy malakaning rivojlanganlik darajasini aniqlash, kichik hajmdagi topshiriqlar
berish orqali o‘z-o‘zini takomillashtirishga qat’iy intilishni qaror toptirish maqsadga muvofiq.
REFERENCES
1.
O‘.M.Asqarova, M.A.Abdullaeva, M.Boltaeva “Andragogika” o‘quv qo‘llanma.
Namangan-2014.
2.
Mirsoliyeva M.T. Andragogikaning taraqqiyot yo‘nalishlari. Zamonaviy ta’lim ta’lim. –
2021.
3.
O‘zbekiston Respublikasining 2020-yil 23-sentabrdagi 637-son qarori bilan tasdiqlangan
“Ta’lim to‘g‘risida”gi Qonuni.
4.
Ivanov D.A., Mitrofanov K.G., Sokolova O.V. Ta’limda kompetentsiya yondashuvi.
Muammolar, tushunchalar, vositalar. O’quv qo’llanma. - M.: APK va PRO, 2003.- 101 b.
5.
Maftuna, G. (2023). SCIENTIFIC AND THEORETICAL FOUNDATIONS OF
METHODICAL TRAINING OF PRIMARY SCHOOL TEACHERS FOR LOGICAL
THINKING. Modern Science and Research, 2(10), 91-94.
