133
TILSHUNOSLIKDA LEKSIK-SEMANTIK MUNOSABATLAR
Husanova Dildora Begimqul qizi
https://doi.org/10.5281/zenodo.10874803
Annotatsiya.
Ushbu maqolada leksemalar orasidagi ma’no munosabatlar haqida so’z
yuritiladi. Leksemalar orasidagi semantik
aloqalar va ularning turlari tahlil qilinadi.
Kalit so’zlar:
leksema, semema, sinonimiya, antonimiya, graduonomiya.
LEXICAL-SEMANTIC RELATIONS IN LINGUISTICS
Abstract.
This article talks about semantic relations between lexemes. Semantic relations
between lexemes and their types are analyzed.
Key words:
lexeme, sememe, synonymy, antonymy, graduonomy.
ЛЕКСИКО-СЕМАНТИЧЕСКИЕ ОТНОШЕНИЯ В ЯЗЫКОЗНАНИИ
Аннотация.
В данной статье говорится о семантических отношениях между
лексемами. Анализируются семантические связи между лексемами и их типами.
Ключевые слова:
лексема, семема, синонимия, антонимия, градуономия.
Til jamiyat mahsuli sifatida shakillangan murakkab, ijtimoiy biologik, psixik hodisa ekan,
insonning olamni anglashi, dunyoni bilish sezgilari jamlangan a’zolarning nutq apparati sifatida
takomillashuvi muayyan tarixiy davr hamda tizim talablari asosida amalga oshgan.
1
Ya’ni, til
kishilik jamiyatida eng muhim ahamiyat kasb etuvchi omillardan biri hisoblanadi. Tilda so’zlar
ma’no anglatadi, biror-bir obekt yoki narsa hodisani ifodalaydi va ularga belgi va ishora beradi.
Bizga ma’lumki, tilshunoslik juda ham keng qamrovli va ko’p qirrali soha hisoblanadi.
Ushbu sohaning aynan leksik birliklar bilan shug’ullanuvchi, o’rganuvchi bo’limi bu leksikologiya
bo’lsa, uning ham leksik birliklarni qaysi jihatdan o’rganilishiga ko’ra tarmoqlari juda ham ko’p.
Leksikologiyada leksemalar orasidagi munosabatlar ham tilshunoslik uchun juda ahamiyatli
holatlardan biridir. So’zlar orasidagi munosabatlarni asosiy ikki turga bo’lish mumkin. Bular
leksik-semantik va leksik-shakliy munosabatlar hisoblanadi. Leksik-semantik munosabatlar
deganda leksemalarning o’zaro ma’no asosida o’xshashlik va farqlari tushunilsa, leksik-shakliy
munosabat sifatida leksemanlarning o’zaro shakl asosidagi o’xshashlik va farqlari e’tiborga
olinadi.
2
1
Zulxumor X. Tilshunoslik nazariyasi. – T.: Nodirabegim, 2020.- 9b.
2
O’zbekiston milliy entiklopediyasi T; 2000B
134
Leksik-semantik munosabat deganda yuqorida ta’kidlanganidek, so’zlarning ma’no
jihatdan bir biri bilan o’xshash yoki farqlariga ko’ra aloqaga kirishishiga aytiladi. Lisonda
leksemalar ma’nolari jihatdan bir biri bilan munosabat hosil qiladi va ushbu munosabatlar turli xil
paradigmalarni paydo bo’lishiga sabab bo’ladi. Ushbu paradigmalarga antonimlar, sinonimlar,
giponimlar va graduonimlarni misol qilib olishimiz mumkin.
Leksik shakildoshlika esa omonimlar va paronimlar paradigmasini kiritishimiz mumkin.
Chunki omonimlar bu shakil jihatdan o’xshash ammo ma’no jihatidan umuman bir biriga mos
kelmaydigan so’zlar hisoblanadi, masalan ingliz tilida
mean- baxil, mean-ma’no anglatmoq
bu
ikki holatda mean so’zida omonimlikni ko’rish mumkin. Paronimlar esa talaffuzdosh so’zlar
hisoblanib, ular talaffuzda o’xshash bo’lganligi bilan ma’no jihatdan bir birlaridan farq qiladi.
Ingliz tilida paranomlar anchagina bo’lib, yozilishi va ma’nosi umuman boshqa ammo talaffuzi
bir xil so’zlar hisoblanadi. Misol uchun,
are [a:]- tobe fe’li, our [a:]- bizning.
Bu leksemalar
ma’no jihatdan bir biri bilan aloqada bo’lmaganligi sababli ularni leksik-semantik munosatdagi
paradigmalar qatoriga kirita olmaymiz.
Endi ma’no jihatdan bir biriga bog’liq so’zlarning paradigamalarini o’rganib chiqadgan
bo’lsak, avvalambor sinonimiya hodisasiga qaraylik. Bir umumiy ma’noga ega bo’lgan, ya’ni
denotativ ma’nosi bir xil, ammo qo’shimcha (konnotativ) ma’nosi, ifodaliligi, uslubiy va boshqa
munosabat ifodalovchi xususiyatlari bilan farqlanuvchi til birliklari sinonimlar deyiladi.
Leksemalar orasidagi bu munosabat sinonimiya yoki sinonimlik munosabati deyiladi. Sinonimlar
so’zlar bir narsani turli ko’rinishda atab kelayotganligi uchun ham atash semasi bir xil bo’ladi va
albatta vazifa semasi jihatdan ham bir xil vazifani bajaradi, ya’ni bir so’z turkumlari orasida
amalga oshiriladi. Ammo ifoda semasi jihatidan ular bir biridan farq qiladi. Misol uchun chiroyli
so’zining sinonimlariga qarasak,
kelishgan-chiroyli-ketvorgan
kabi soniminlar bir xil sifat so’z
turkumiga mansub, bir xil go’zallik ma’nosini ifodalaydi, ammo ifoda qilish usulidan bir biridan
farq qiladi. Masalan
ketvorgan
so’zi ko’pincha ko’cha tiliga mansub bo’lib, bu so’zni rasmiy
muloqotda yoki ijobiy jihatdan biror kishini tariflaganda ishlatish ifodani buzilishiga olib keladi.
Bu holat so’zlarning uslubiy bo’yoqdorligi ham deyiladi. Ingliz tilida ham shu holat mavjud
bo’lib,
average-looking, good-looking, pretty, beautiful, gorgeous
so’zlari misol bo’la oladi va
ushbu sinonimlar qatori ma’no jihatdan o’rtacha ko’rinishda degan ma’nodan to juda ham chiroyli
ma’nosini ifodalaydi va bu yerda uslubiy bo’yoqdorlikdan tashqari sinonimlarning daraja
ifodalashi ham ko’zga tashlanadi. Sinonimlarning ifoda semasi ham turli xil bo’ladi.
-
Ijobiy yoki salbiy baho yoxud munosabat semasi;
-
Leksemaning qo’llanilish davrini ko’rsatuvchi sema: eskirgan, yangi, arxeik;
135
-
Leksemaning qo’llanilish doirasini ko’rsatuvchi semalar: shevaga xos, kitobiy, rasmiy.
Sinonimlar qatorida dominanta (bosh) ma’nodagi so’z yuqoridagi barcha xususiyatlarga
nisbatan betaraf bo’ladi. Ya’ni dominanta ma’nodagi leksema na salbiy va na ijobiy ma’no
bermaydi, qo’llanilish doirasi va davri boshqa ma’nodoshlariniiga nisbatan keng va ko’p bo’ladi.
Ma’nodosh so’zlar doim nutq uchun juda muhim hamiyat kasb etgan. Undan to’g’ri foydalanish
Qadimgi Yunonistonda ham muhim hisoblanib, notiqlikning bir belgisi hisoblanilgan. Sinonimlik
qatori davrlari o’tishi bilan kengayib, torayib, yangilanib boradigan qator hisoblanadi.
Antonimlar bir biriga qarama-qarshi, zid ma’noli lisoniy birliklar hisoblanadi. Antonimlar
leksik yoki morfemik antonimlar bo’lishi mumkin. Leksik antonimlar so’zlar bilan ifodalanhgan
antonimlar bo’lib, ularga
katta kichik, yosh-qari
kabilarni misol qilishimiz mumkin. Leksik
antonimlar asosan, sifat, ravish va fe’l so’z turkumlarida ko’p uchraydi. Ot turkumiga oid so’zlarda
ham antonimlar mavjud bo’lsa-da, ular o’z mohiyatiga ko’ra ot kabi predmetlik ma’nosiga ega
emas. Ular ma’nosi asosida hamma vaqt belgi yoki harakat yotadi.
3
Ot so’z turkumidagi so’zlada
tomonni bildirgan (g’arb-sharq, o’ng-chap), kun qisimlarini bildiruvchi so’zlar (kun-tun), yoki
abstrak otlarda (sevgi-nafrat, baxt-qayg’u) asosan bir-biriga zid ma’nolikni ko’rishimiz mumkin.
Qolgan holatlarda kontkret otlar predmetni ifodalaganligi uchun ham ko’pincha o’zining zid
ma’noli juftiga ega bo’lmaydi. Fe’llarda antonimlik hodisasini bo’lishli-bo’lishsiz shakil bilan
adashtirib qo’ymaslik zarur. Fe’llarning bo’lishsiz shakli ularning antonimlik shakli
hisoblanmaydi.
Keldi-kelmadi
bu ikki fe’l antonimlar emas, antonimlik ma’nosini berish uchun
ikki musytaqil ma’noli leksik birlik bir biriga zidlik ma’nosini berishi kerak, misol uchun
keldi-
ketdi
bu ikki fe’llarni antonim deyish mumkin. Ingliz tilida ham fe’llarning bpo’lishsiz shakli
asosan yordamchi fe’l va
not
inkor yuklamasi orqali yasalganligi uchun ular antonym deyilmaydi,
come-don’t come.
Ammo ma’no jihatdan zid ma’nolilarini esa antonimlar deyish mumkin,
open-
close.
Yuqorida aytib o’tganimizdek, affikslar orasida ham antonimlik holatini kuzatish mumkin,
suvli-suvsiz, puldor-pulsiz.
Bir so’z bilan aytgandan antonimlik hodisasi ikki holat yoki narsani bir
biriga zidlash ma’nosini ifodalaydi, ammo bu zidlik biror narsani inkor etish emas, balki unga
qarama-qarshi bo’lgan tushunchani qo’yish orqali hozil bo’ladi.
Tilshunoslikda yana bir leksik-semantik paradigma mavjudki, bu paradigma ham
antonimlar, ham sinonimlar orasida uchrashi mumkin. Bu graduonomiya paradigmasidir.
Garduonomiya so’zi grekcha gradatio-“ko’tarilish”, “o’sish” , onymo-“nom”
4
so’zlaridan olingan
3
Mirtojiyev M. O’zbek tili semesiologiyasi. – T.: Mumtoz so’z , 2010. -B.227
4
Mengliyev B. Hozirgi o’zbek tili. Darslik.Toshkent. Tafakkur bo’stoni. 2018. -B.169
136
bo’lib, lisoniy birliklar orasida biror bir belgi yoki miqdorning ozayishi yoki ko’payishiga ko’ra
darajalar hosil qilishiga nisbatan aytidai. Dastavval graduonomiya hodisasi alohida paradigma
sifatida emas, balki faqat sinonimlar orasida o’rganilgan. Masalan, o’rtacha ko’rinishda, chiroyli,
jozibador kabi sinonimlar qatori go’zallikning ortib borishi bilan daraja hosil qilib, graduonomik
qator hozil qilgan. Ammo graduonomiya faqatgina sinonim so’zlar orasida mavjud emas. Misol
uchun,
chaqaloq, bola, o’smir
bu qatorda darajalanish yoshga nisbatan o’sish bilan yasalgan.
Undan tashqari graduonomiya hodisasi antonym so’zlar orasida ham uchraydi. Antonym so’zlar
orasida graduonomiya hodisasi yuz berganda ular orasida bitta neytral so’z mavjud buladi.
Katta-
o’rta-kichik
bu qatordagi so’zlarda o’rta neytral so’z bo’lib, u ikkita zid ma’noli so’zlar orasida
graduonomik qator hosil qilgan.
Xulosa qilib aytganda, leksemalar orasidagi semantic aloqalar har xil bo’lib, ular bir biriga
ma’no jihatdan bo’lgan munosabati orqali farqalanadi.
REFERENCES
1.
Mengliyev B. Hozirgi o’zbek tili. Darslik.Toshkent. Tafakkur bo’stoni. 2018.
2.
Mirtojiyev M. O’zbek tili semesiologiyasi. – T.: Mumtoz so’z , 2010.
3.
Zulxumor X. Tilshunoslik nazariyasi. – T.: Nodirabegim, 2020.
4.
O’zbekiston milliy entiklopediyasi T:2000.
