416
TABIIY TUSDAGI FAVQULODDA VAZIYATLAR, YUQUMLI KASALLIKLAR
Muradov Sirojiddin Husan o‘g‘li
Tog‘ayev Jamshid Xujamberdiyevich
Xujaqulov Abdulaziz Xakim o‘g‘li
Karimov Bohodir O‘ktam o‘g‘li
Madinabonu Asatilla qizi Siddiqova
Qarshi muhandislik-iqtisodiyot instituti
“Mehnat muhofazasi va texnika xavfsizligi” kafedrasi o‘qituvchilari.
Qarshi, O‘zbekistan
https://doi.org/10.5281/zenodo.11060441
Annotatsiya.
Ushbu maqolada, epizootik holatlar, ularning oldini olish haqida muallifning
nazariy, ummumlashtiruvchi fikrlari keltirilgan. Maqola mehnat muhoazasi va texnika xavfsizligi
yunalishlari talablari, mehnat muhofazasi va xavfsizlik mutaxassislari hamda keng izlanuvchilar
uchun muljallangan.
Kalit so‘zlar va iboralar
: “Epidemiya, epizootika, epifitotika, vabo, sibir yarasi, botulism,
kuydurgi.”
NATURAL EMERGENCIES, INFECTIOUS DISEASES
Abstract.
This article presents the author's theoretical, generalizing thoughts on epizootic
cases and their prevention. The article is intended for the requirements of labor protection and
technical safety directions, labor protection and safety specialists, and general readers.
Key words and phrases:
"Epidemic, epizootic, epiphytotic, cholera, anthrax, botulism,
anthrax."
ЧС ПРИРОДНЫЕ, ИНФЕКЦИОННЫЕ ЗАБОЛЕВАНИЯ
Аннотация.
В статье изложены теоретические и общие мысли автора об
эпизоотических случаях и их профилактике. Статья предназначена для требований
направлений охраны труда и технической безопасности, специалистов по охране труда и
технике безопасности, а также широкого круга читателей.
Ключевые слова и фразы:
«Эпидемия, эпизоотика, эпифитотия, холера, сибирская
язва, ботулизм, сибирская язва».
Kirish.
Hayvonlar yuqumli kasalliklarining tarqalishi epizootiya, panzootiya va enzootiya shaklida
yuz beradi.
417
Epizootiya
– aniq bir hududda bir yoki ko‘p turdagi qishloq xo‘jalik hayvonlari o‘rtasida
kasallikning odatda ushbu hududda qayd qilinadigan darajasidan anchagina katta bo‘lgan darajada
vaqt va fazoda bir vaqtda rivojlanadigan yuqumli kasallikning tarqalishi.
Epizootiyaning quyidagi turlari ajratiladi:
- tarqalish ko‘lamiga ko‘ra – xususiy, ob’ekt, mahalliy va regional;
- xavf darajasiga ko‘ra – engil, o‘rtacha og‘irlikdagi, og‘ir va o‘ta og‘ir;
- iqtisodiy zarariga ko‘ra – uncha katta bo‘lmagan, o‘rta va katta
Tadqiqot
metodlari.
Tadqiqot jarayonida ilmiy va o‘quv-uslubiy adabiyotlar tahlili,
pedagogik-tarixiy kuzatuv, umumlashtirish, metodlaridan foydalanildi.
Tadqiqot natijalari va muhokamalar. Cho‘chqalarning klassik vabosi
– virusli
kasallik. U bilan faqat uy va yovvoyi cho‘chqalar kasallanadi.
Infeksiya manbalari
– kasallangan va kasal bo‘lib o‘tgan cho‘chqalar.
Vabo yilning ixtiyoriy vaqtida, ko‘proq kuzda uchraydi. Davolash usullari ishlab
chiqilmagan. SHu sababli kasallangan hayvon zudlik bilan o‘ldirilib, yoqib yuboriladi.
Yuqumli gepatit
– it va boshqa go‘shtxo‘r (tulki, bo‘ri)larning virusli kasalligi. Bezgak,
shilliq pardalarning shamollashi va jigarning zararlanishi bilan tavsiflanadi.
Qora oqsoq (brutsellez)
– uy va ayrim yovvoyi hayvonlarning yuqumli kasalligi. Odam
uchun xavfli. It va mushuklar brutsella (melitenzis, abortus, ovis va boshq.)ning ixtiyoriy turidan
zararlanishi mumkin. Hayvonlar kasal sigir, qo‘y, cho‘chqalarning go‘shti va sutini iste’mol
qilganda yuz beradi.
Quturish
– inson va hayvonlar markaziy asab tizimini shikastlaydigan, neyrotrop virus
keltirib chiqaradigan o‘tkir yuqumli kasallik. Insonning zararlanishi o‘zida qutirish kasalligi
qo‘zg‘atuvchisini saqlaydigan hayvon tishlaganda yohud insonning terisiga yoki shilliq pardasiga
so‘lagi tushganda sodir bo‘ladi.
Quturishga qarshi kurash infeksiyani avvalo hayvonlar, birinchi navbatda – itlar orasida
yo‘qotishga qaratilgan bo‘lishi kerak. Quturgan yoki noma’lum it tishlaganda quturishga qarshi
vaksina qo‘llaniladi.
Kuydirgi – kasalligi batsillasi keltirib chiqadigan hayvonlar va odamlarning o‘tkir yuqumli
kasalligi. Isitma, limfa apparatining shikastlanishi, zaharlanish bilan xarakterlanadi, teri, ayrim
hollarda ichaklar zaharlanishi bilan kechadi. Odamlarga yuqishi – kasal hayvonlardan, murdani
yorganda, go‘shtni nimtalaganda suv, tuproq, chorvachilik mahsulotlari orqali, hayvonlarga
yuqishi – ko‘proq yaylovda.
418
Epifitotiya –
Qishloq ho‘jalik ekinlari orasida infeksiya kasalligining keng tarqalishi yoki
o‘simlik zakrar kundalari ta’sirida qishloq ho‘jalik o‘simliklari ommaviy o‘lishi va
hosildorligining kamayib kelitishiga aytiladi.
Enfitotiya
–Biron- bir hududdagi qishloq ho‘jalik ekinlari orasida infeksiya kasalligining
keng tarqalishi ushbu hududning tabiiy, iqtisodiy – ho‘jalik sharoitidan kelib chiqib kasallik
boshqa hududlarga chiqib kelishiga imkoniyat yo‘qligiga aytiladi.
Panfitotiya
– bir necha davlatlar yoki mintaqadagi o‘simliklar orasida massaviy kasallik
va zarar kundalarning tarqalishi
Termitlar:
Butun jaxonda 2800 turi, SHundan 120 turi zarar kunanda hisoblanadi.
O‘zbekistoenda esa - 2 turi mavjud.
Termitlarning zara kunandaligi oqibatida, qurilish konsturksiyasini, qishloq ho‘jalik
darxitlari, er osti va er usti ommunikatsiyalarni kemirib ularning muddatidan oldin ishdan
chiqishga olib keladi. Termitlapr yog‘och metirallar, qog‘oz, paxta, sherst teri va jun
maxsulotlarini yoyishi mumkin bundan tashqari tupiroq, gipis oxok va boshqa kurish
materiallarini ishladan chiqarish mumkin.
Ko‘payish sabablari:
chul zonalarini uzlashtirish, termittlarning yashash joylarining
kamayishi, biologik imkoniyatlarning kenlig, termitlarga qarshi dori dormonlarning yo‘qligi,
termitlar mavjud joylardan kurilish uchun joy ajratilishi va boshqva sabablar ham mavjud
Termitlarga karshi kurash: tutun chiaruvchi shashka yoki Karbofos yoki Xlorofosdan
tayyorlangan granata Rossii, Tadjikistane, ishlab chiqariladi maxsulot. Navoiydagi kimyoviy
zavodda ishlab chiqiladi. Uy sharoitida 1 l issiq suvga 100gr oziq – ovqat sodasi
aralashtrib sochiladi.
Chumolilar: -
Mutaxassislar fikricha keyingi yillaprda er yuzida chumalilarning tarqalishi
keng tus olganligini ta’kidlamoqda. Bu xolatni er yuzida kunning glabol isishi bilan bog‘lamoqda
CHunki chumalilar uta yashovchan bo‘lib, suvda chukmaydi, yuqori temreraturada ham yashay
oladi, kimyoviy moddalar kam ta’sir etadi.
CHigitkalar:
-ikkita ekologik guruhga ajratilgan To‘da hosil qiluvchi chigirtkalar
rivojlanishi uchun qulay sharoit bo‘lgan yillari yirik to‘dalar hosil qiladi va juda katta zarar
keltiradi.
To‘da hosil qilmaydigan zararli chigirtkalar Marokash chigirtkasi bilan bir xil sharoitda
rivojlanadigan otbosar chigirtkasi.Bular kam zarar etkazaji.
419
Kurash choralari:
- biologik preparatlardan foydalanish va mikroorganizmlar asosida
biologik preparatlar ishlab chiqilgan. Mikroskopik zamburug‘ Metarrizium asosida tayyorlangan
preparat yaxshi samara bermoqda.Mikrosproidiya asosida «NOLOK» preparati yaratilgan.
Zararli chigirtkalarga qarshi qurashda hozirgi kunda nafaqat O‘zbekistonda, balki dunyo
miqyosida ham kimyoviy qurash usuli maqbul hisoblanadi. Keyingi yillar davomida
Respublikamizda bir qancha zamonaviy kimyoviy dorilar sinovdan o‘tkazilib, ishlab chiqarishga
tavsiya qilindi.
Piretroid va fosfororganik preparatlarning ta’sir etish muddati 3-5 kundan oshmasligi
sababli, ba’zi holatlarda takroriy ishlov berish zaruriyati yuzaga keladi. Ayniqsa voha
chigirtkasining tuxumdan chiqishi va keyingi rivojlanishi bir xil muddatda kechmasligini e’tiborga
oladigan bo‘lsak, unga qarshi uzoq muddat ta’sir qiluvchi preparatlarni qo‘llash maqsadga
muvofiqdir. Keyingi paytlarda sinovdan o‘tkazilgan Nomolt, Dimilin, Regent, Adonis preparatlari
shular jamlasidandir.
Parranda grippi -
bu odam va uy tovuqlari uchun juda xavfli, o‘limga olib kelishi
mumkin bo‘lgan yuqumli kasallikdir. Virusning tabiiy manbai-yovvoyi suvda suzuvchi
parrandalar. Virus tashuvchilari-yovvoyi qushlar va kalamushlar.
Parrandalar zararlanishining asosiy yo‘li-suv va ozuqa orqali, chunki qushlarda virus najas
bilan birga tashqariga chiqadi. Odamga virus u zararlangan qush bilan bevosita aloqa qilganda
o‘tishi, qushlarning go‘shti, ichak-chovog‘i, patlari, tuxumi, najasi, so‘ng iflos qo‘llar, ovqat, suv
yoki chang bilan birga og‘iz yoki burunga kirishi mumkin. YOvvoyi suvda suzuvchi qushlar
mavjud bo‘lgan ochiq suv havzasidagi suvdan foydalanish yoki unda cho‘milish vaqtida
zararlanish mumkin.
Virus najasning mayda zarrachalari aralashgan chang havo bilan nafas olgan (masalan,
qushxonalarni yig‘ishtirish paytida) organizmga kirib qolishi mumkin. Parranda grippi virusi past
haroratda yaxshi saqlanadi (yaxlatib qo‘yilgan mahsulotlar), lekin qaynatilganda, har qanday
dezinfeksiya moddalari va hatto kir yuvish vositalari va sovun ta’sirida tezda o‘ladi Muhofaza
tadbirlari: -parrandalarni yopiq sharoitda parvarish-lashga o‘tkazing (ular yovvoyi qushlar bilan
aloqa qilishlariga yo‘l qo‘ymang); *yovvoyi qushlar (qarg‘alar, maynalar, chumchuqlar)
qushxonalar ichiga kirib ketishi va ularning ozuqalariga yaqinlashishiga imkon bermaslik uchun
barcha mavjud yo‘llarni yopib tashlang; *kalamushlarni yo‘q qiling; *qushlar najasini er ostiga
kamida 0,5 metr chuqurlikga ko‘mish kerak;
Parranda grippi.
YAqin yillargacha parranda grippi uy parrandalari o‘rtasida kamdan-
kam hollarda uchragan. 1997 yilgacha parrandalar o‘rtasida bu kasallikning 17 ta kichik-kichik
420
epizootiyalari qayd etilganligi manbalarda keltirilgan. 1997 yildan boshlab esa parranda grippining
epizootiya ko‘lami borgan sari kengayib bormoqda. Odamlar o‘rtasida parranda grippining
birinchi ommaviy tusda qayd etilishi Gonkongda 1997 yilning mart-may oylarida kuzatilgan.
Bunda gripp virusi grippdan vafot etgan boladan ajratilgan. 2004 yilda parranda grippining
epizootiyasi o‘nlab davlatlar hududini qamrab oldi. Bu epizootiyani to‘xtatish va oldini olish
maqsadida dunyo bo‘yicha 140 millionga yaqin parrandalar yo‘qotildi, 100 dan ortiq odam bu
kasallikka chalinib, shulardan 45 nafari vafot etdi.
Parranda grippining geografiyasi yanada kengaydi va avgust oyida Qozog‘istonga etib
keldi. 2005 yilning sentyabr oyi holatiga ko‘ra parranda grippi qayd etilgan davlatlar soni 20 taga
etgan. Parranda grippining Markaziy Osiyo davlatlari, jumladan, respublikamiz hududiga ham
chetdan kirib kelish ehtimoli va xavfi yuzaga keldi.
Parranda grippi – yuquvchanligi yuqori bo‘lgan virusli infeksiya hisoblanib, issiq qonli
hayvonlarni, birinchi navbatda qushlarni zararlaydi.
Kasallik asosan parrrandalarda, shuningdek, odamda va ba’zi bir hayvonlarda uchraydigan,
odamda yuqori nafas yo‘llarining yallig‘lanishi, tana haroratining ko‘tarilishi, ayrim hollarda
diareya va organizmning umumiy zaharlanishi bilan kechadigan, juda yuqumli virusli kasallikdir.
Gripp nemischa «gripper» so‘zidan olingan bo‘lib, «yopishaman», «qurshab olaman», «hujum
qilaman» degan ma’nolarni bildiradi.
Gripp viruslari tashqi muhitga uncha chidamli emas, lekin past haroratga chidamli. Virus -
4
0
S da 2-3 haftagacha tirik saqlanadi, 50
0
-60
0
S isitilganda bir necha daqiqada faolligini yo‘qotadi,
dezinfeksiyalovchi moddalar ta’sirida bir zumda halok bo‘ladi.
Parranda grippi virusining parrandadan parrandaga, parrandadan odamga yuqishi
isbotlangan, lekin bu kasallikni odamdan odamga yuqishi o‘rganilmagan. Parranda grippi virusi
cho‘chqa, ot, sigir, it, mushuk, kit, tyulen, yovvoyi va uy hayvonlari hamda odamda ajratilgan.
Parranda grippi yovvoyi parrandalarda tarqoq hollarda, uy parrandalari orasida esa epizootiya
tariqasida uchraydi.
Bu kasallik bilan ko‘proq tovuq, kurka, o‘rdak va g‘ozlar kasallanadi. Barcha parranda
grippi virusi turlarining rezervuarlari suvda suzuvchi parrandalar hisoblanadi. Parranda grippi
kasalligiga chalingan parrandalarda o‘lim salkam 100% qayd etiladi, boshqa onlardagi o‘lim
ko‘rsatkichi ancha past, odamlarda esa bu ko‘rsatkich o‘rtacha 50% ni tashkil etadi. Odamga
kasallik qaynatilib yoki qovurilib pishirilgan parranda go‘shti va tuxumlaridan yuqmaydi, chunki
bu parranda mahsulotlari termik ishlov berilganida ulardagi virus to‘liq nobud bo‘ladi.
421
Parranda grippi parrandalarda juda og‘ir kechadi. Kasallik og‘ir, ya’ni yashin tezligida
kechganda, kasallik alomatlari ro‘yobga chiqmasdanoq, parrandalar nobud bo‘la boshlaydi va
kasallikning o‘lim darajasi deyarli 100% ni tashkil etadi. Uy parrandalariga kasallik yuqqanida
shilliq qavatlari, tojlarining ko‘kimtir tus olishi, kam harakatlik, hurpayish, nafas olishning
qiyinlashishi, xirillashlar, nafas yo‘llaridan shilliq oqishi, ko‘zining yoshlanishi ba’zan tremor
bilan kechadi. Bosh va bo‘yin sohasining teri osti yog‘ klechatkasini shishi kasallikning o‘ziga
xos, biroq doim kuzatilmaydigan belgisi bo‘lib hisoblanadi. Kasallik ba’zi holatlarda engil
kechganida – nafas yo‘llarining yallig‘lanish belgilarisiz, tuxum qo‘yishning kamayishi va tuxum
qobig‘ining sifati buzilishi bilan kechishi mumkin.
Odamda qayd etiladigan parranda grippining yashirin davri bir necha soatdan 2-4 kungacha
davom etadi. Kasallik tana haroratining ko‘tarilishi (38
0
S va yuqori), hansirash va yo‘tal bilan
kechadi. Parranda grippining klinik alomatlari odamda uchraydigan odatdagi gripp kasalligiga
o‘xshab ketadi. Parranda grippida o‘rtacha 50% bemorlarda diareya alomatlari qayd etiladi va
kasallikning bu alomati bilan odatdagi gripp kasalligidan farq qiladi. Kasallik ba’zan ko‘z shilliq
qavatining yallig‘lanishi - kon’yunktivit shaklida kechib, juda engil o‘tishi ham mumkin. Virus
odam organizmiga tushgandan so‘ng mutatsiyaga uchraydi va kasallikning og‘ir asoratlariga sabab
bo‘ladi, bemorlarning aksariyatida pnevmoniya, yana ba’zi birlarida yurak va buyrakda og‘ir
asoratlar qoldiradi. Parranda grippi qayd etilgan hududlarda, odamlarda qayd etilgan o‘lim
ko‘rsatkichi 33% dan 72% gachani tashkil etgan.
Parranda grippiga qarshi kurash. O‘zbekistonda ishlab chiqilgan strategiya quyidagilarga
yo‘naltirilgan:
1. Respublika hududiga boshqa mamlakatlardan parranda grippi virusining artefakt
(zararlangan tovarlar, transport, kasal odamlar orqali olib kirilishi) yo‘l bilan olib kirilishining
oldini olish.
2. Parranda grippi tabiiy o‘choqlarini o‘z vaqtida aniqlash uchun yovvoyi suvda suzuvchi
qushlarni kuzatish va laborator nazorat qilish tizimini tashkil etish.
3. Tabiiy o‘choqlarda epizootiya va epidemiyaga qarshi chora-tadbirlarni o‘tkazish hamda
aholi orasida kasallik tarqalishining oldini olish va o‘lim holatlarini kamaytirish uchun aholiga o‘z
vaqtida malakali tibbiy yordam ko‘rsatish.
4. Kasallikning odamlar va uy parrandalariga tarqalishining oldini olishga qaratilgan chora-
tadbirlar tizimini tashkish etish.
Aholiga tavsiyalar.
O‘zingizni va yaqinlaringizni kasallikdan saqlash uchun yovvoyi
parrandalar mavjud bo‘lgan ochiq suv havzalari atrofiga bormang (ayniqsa, karantin e’lon qilingan
422
joyga), ularni ov qilmang. Bunday joylarda baliq ham ovlamang. YOvvoyi suvda suzuvchi
parrandalar go‘shtini va tuxumini iste’mol qilmang.
O‘lik parrandalarni ko‘rib qolsangiz, darhol veterinariya va tibbiyot xodimlariga xabar
bering. Uy parrandasi go‘shti va tuxumi, shuningdek baliq mahsulotlaridan ovqat tayyorlaganda
barcha ishlatilgan oshxona anjomlarini uzoq muddat termik ishlovdan o‘tkazing va qo‘llaringizni
sovunlab yuving.
Uy parrandalari orasida parranda grippi aniqlanganda quyidagilar mumkin emas:
noaniq joylardagi xususiy tadbirkorlardan parrandalar, parranda go‘shti va
tuxumlarni sotib olish;
dudlangan parranda go‘shti, parranda kabobi, ko‘pirtirilgan tuxum oqidan
tayyorlangan qandolat mahsulotlarini iste’mol qilish;
yuvilmagan xo‘l meva, mabzavot va ko‘katlarni iste’mol qilish;
parranda grippi aniqlangan hududlarga borish.
Agar uyingizda parrandalar bo‘lsa, sizdan quyidagilar talab qilinadi:
parrandalarni yopiq holda saqlash va mumkin qadar yovvoyi qushlarning (qarg‘a,
mayna, to‘rg‘ay va boshq.), kalamushlarning tovuqxonalar va emxonalarga kirishini cheklash;
parrandalarni xavfsiz emlar bilan ta’minlash (parrandalar axlati bilan
ifloslanmagan), ovqat berishdan oldin em ustidan qaynoq suv quyish;
parrandalarni toza suv bilan ta’minlash (vodoprovod yoki qaynatilgan);
parrandalar boqiladigan joylar tozalanganda chang ko‘tarilishini kamaytirish uchun
avval suv sepish;
tozalash ishlarini dokali niqob yoki respirator, qo‘lqop, bosh kiyim, ish kiyimi va
oyoq kiyimidan foydalangan holda o‘tkazish va axlatni 0,5 metrdan kam bo‘lmagan chuqurlikda
ko‘mish;
tozalash ishlari tugagandan keyin, ish kiyimlari va oyoq kiyimni tozalab sovun
bilan yuvish, quyoshda quritish, qo‘l va yuzni tozalab yuvish yoki cho‘milish;
agar bularning barchasini bajarish imkoniyati bo‘lmasa, unda parrandani yo‘qotish
zarur.
Esda tuting!
Uy parrandalari orasida parranda grippi holatlari paydo bo‘lganda, kasallik
tarqalishi va odamlar zararlanishining oldini olishning yagona yo‘li – bu o‘sha hududdagi
emlanmagan barcha uy parrandalarini qirib tashlashdir.
423
Oqsil kasalligi:-
Oqsil (o‘zbekcha), YAщur (ruscha). Oqsil - juft tuyoqli yovvoyi va uy
hayvonlarining xavfli va o‘tkir kechuvchi hamda yuqori kontagiozli virusli kasalligi hisoblanadi.
(Moyil hayvonlar – qoramol va cho‘chqalar. Qo‘y va echki hamda yovvoyi juft tuyoqli
hayvonlar esa kamroq moyil). Tarixiy ma’lumotlarga ko‘ra oqsil kasalligi to‘g‘risida 1546 yilda
italyan olimi D.Fraskastro axborot bergan, bu filtrlanuvchi virus ekanligini 1898 yilda nemis
olimlari Leffler va Frosh aniqlagan. Virusning bir qancha serotiplari borligi haqida dastlab Vale
va Karre 1922 yilda ma’lumot bergan. Hayvonlarning chegara bilmas kasalliklari orasida eng ko‘p
uchraydigan va katta iqtisodiy hamda ijtimoiy zararlar keltiradigan yuqumli kasallik hisoblanadi.
Kasallik geografik mintaqa va iqlimning har xil bo‘lishiga qaramay qisqa muddatda
chegara bilmay uzoq masofalarga tez tarqalish hususiyatlariga ega. Hayvonlarda kasallikni klinik
belgilari juda xarakterli, burun og‘iz bo‘shlig‘i shilliq pardalarida, tilda, tuyoq milki oralig‘ida va
elinda aftalar (pufakchalar) paydo bo‘lishi so‘ngra ular yorilib eroziyalarga aylanishi bilan kasallik
namoyon bo‘ladi. Oqsil kasalligi tarqalgan hududlarda mavjud yosh hayvonlar 60-80 %gacha
nobud bo‘ladi. Tashqi muhit ta’sirlariga chidamli, yoz oylarida 200S haroratda pichanda 7-9
kun davomida, tuproqda 5-7 kun davomida saqlanadi, 370S haroratda 20 soatda, 430S da 5-7
soatda, 70-800S da esa bir necha daqiqa o‘z hayotchanligini yo‘qotadi. Virus qish oylarida er
qatlamining 5 sm chuqurligida 50-60 kun, kuzda 35 kun saqlanadi, go‘ngda 40-60 kun, tuzlangan
hayvon terisida 10-150S haroratda 50 kun, 25-300S haroratda esa 10-15 kun, muzlatilgan go‘shtda
esa 320 kun saqlanadi.
Oqsil virusni tashqi muhitga ajralishi va muddatlari Qonda- 5, Spermada- 10, Siydikda- 7,
Sutda- 5, So‘lakda -11, Nafas orqali-5, Burun suyuqliklari orqali- 7,Axlatda – 5
Oqsil quyidagi holatlarda juda tez va keng tarqalishi mumkin:
- Kasal yoki kasallikdan tuzalgan lekin virus tashuvchi bo‘lib qolgan hayvonlar sog‘lom
mollar bilan birga boqilsa, sog‘lom manzillarga, go‘sht kombinatlariga, hayvon bozorlari va
ko‘rgazmalariga kiritilsa;
- Virus bilan zararlangan sut yoki yog‘sizlantirilgan sut yosh mollarga berilsa;
- Nosog‘lom hududdagi yaylovlarda sog‘lom mollar boqilsa yoki undagi suv manbalari va
binolaridan foydalanilsa;
- Nosog‘lom hududdan em-xashak va boshqa qishloq xo‘jalik maxsulotlari yoki kasallikka
moyil bo‘lmagan ot, eshak, daydi it, mushuklar va h.k. sog‘lom xududlarga kirib kelganda;
- Biologik xavfsizlik choralariga amal qilinmaganda, veterinariya mutaxassislari o‘z
kiyimlari va qurollari dezinfeksiya qilmaganda.
424
1996-2000 y. davomida oqsil kasalligi 88ta mamlakatda barcha 7-xil serotiplari tarqaldi,
ayrim mamlakatlarda (Keniya, CHad, Hindiston, Pokiston, Eron va Turkiya) virusning 2-5tagacha
serotiplari bir vaqtda qayd etildi.,
2001-2003 y. davomida 76 mamlakatda, jumladan 34ta Osiyo, 27ta Afrika, 8ta janubiy
Amerika va 7ta Evropa davlatlarida kasallikning barcha 7-xil serotiplari ham tarqaldi.
2006 yilda Eron, Pokiston, Saudiya Arabiston, Turkiya va Iordaniya mamlakatlarida “A”-
serotipi keng tarqaldi.
Oqsil kasallikni oldini olish:
- uchun hayvonlarni ommaviy va majburiy emlash,
veterinariya-sanitariya tadbirlarini o‘z vaqtida o‘tkazish, biologik xavfsizlik choralariga amal
qilish, chorva mollari va mahsulotlarining harakati ustidan doimiy nazorat yuritish kabi kompleks
tadbirlarni amalga oshirish talab etiladi.
Manqa kasalligi – sap.
Ushbu zoonoz kasallikni manqa tayoqchasi qo‘g‘atadi. Manqaning
o‘tkir va surunkali xillari bor. U eshak, tuya, zebra va yirtqich hayvonlarda uchraydi.
Manqa qo‘zg‘atuvchisini 1881 yilda rumin olimi Babesh manqa bilan og‘rigan odamda
topgan. 1882 yilda Lefler va SHyuts manqa tayoqchasini olishga muvaffaq bo‘lishgan. Kasallik
bir vaqtlar Rossiyaning janubiy rayonlarida otlar orasida keng tarqalgan bo‘lib, odamlarda ham
bir qadar uchrab turgan.
Manqani qo‘zg‘atuvchi mikrob, uzunligi 2-5 mkm keladigan aerob tayoqcha bo‘lib, spora
hosil qilmaydi. U glitserin, bulon va kartoshka qo‘shilgan oziq muhitda tez ko‘payadi. Manqa
tayoqchasi tashqi muhitga chidamsiz, 55 darajagacha qizdirilganda 10 daqiqa ichida halok bo‘ladi.
Yiringda 10-15 kun saqlanadi. Dezinfeksiyalovchi moddalar uni tez o‘ldiradi.
Infeksiya manbai – kasal otlardir. Kasallik asosan, kasal otni parvarish qilish vaqtida, kasal
ot yiringi bilan ifloslangan buyumlar orqali kontakt yo‘l bilan odamga yuqadi. Ko‘pincha
veterinariya xodimlari, otboqarlar kasallanadi. Kasal hayvonning go‘shti ham xavfli hisoblanadi.
Manqaga qarshi chora-tadbirlar veterinariya xizmati xodimlari bilan hamkorlikda amalga
oshiriladi. Manqa bilan og‘rigan otlar o‘ldiriladi va o‘sha xo‘jalikda karantin e’lon qilinadi.
Otxona va molxonalar yaxshilab dezinfeksiya qilinadi.
Bemorga yaqin yurgan kishilar 15 kun davomida shifokor nazoratida bo‘ladi.
Quturish
– hayvonlarning ko‘plab turlari, ayniqsa it, tulki va boshqalarning o‘tkir virusli
kasalligi. Markaziy nerv tizimining og‘ir zararlanishi bilan tavsiflanadi va inson uchun o‘ta xavfli
hisoblanadi. Hayvon tishlab olganda, shuningdek hayvon so‘lagining boshqa hayvonlar va odam
organizmiga tushishidan yuqadi. Odamlarda quturish kasalligi itlarning tishlashi natijasida kelib
chiqishini birinchi marta Aristotel aniqlagan.
425
Quturishni qo‘zg‘atuvchi virus quturgan hayvonning so‘lagida mavjud bo‘lib, u tashqi
muhitda uzoq saqlana olmaydi. 1887 yilda Babesh va 1903 yilda quturib o‘lgan hayvonlar bosh
miyasining ammon shoxi deb ataluvchi qismida dog‘ga o‘xshash yumaloq tuzilmalar borligini
aniqlaganlar. Keyinchalik o‘sha dog‘lar quturish virusi ta’sirida paydo bo‘lishini isbotladilar.
Virus dezinfeksiyalovchi moddalar ta’sirida 5-10 daqiqa, qaynatilganida 2 daqiqa
davomida halok bo‘ladi. Quritilganda va past haroratda uzoq vaqt tirik saqlanadi.
Infeksiya manbai quturgan itlar, mushuklar, bo‘rilar, tulkilar, bo‘rsiqlar va boshqa
hayvonlardir. Kamdan-kam ћollarda kasallik quyonlardan, kalamush va boshqa hayvonlardan
yuqishi mumkin. Itning so‘lagida virus quturish belgilari ma’lum bo‘lishidan 7-10 kun ilgari paydo
bo‘la boshlaydi. Itdan quturish kasalligi yuqishi uchun odamni tishlashi shart emas, uning so‘lagi
odam terisidagi kichkina shilingan yoki tirnalgan joyga tushsa ham yuqadi. Quturish kasalligining
rivojlanishida tishlangan joy ham katta ahamiyatga ega bo‘lib, odam boshi va yuzining tishlanishi
oyoq-qo‘llar tishlanishiga qaraganda ancha xavfli hisoblanadi, chunki virus tananing yuz qismidan
bosh miyaga tezroq etib boradi.
Quturishga qarshi kurash infeksiyani avvalo hayvonlar, birinchi navbatda – itlar orasida
yo‘ќotishga qaratilgan bo‘lishi kerak. Quturgan yoki noma’lum it tishlaganda quturishga qarshi
vaksina qo‘llaniladi.
Bizda Fermi vaksinasi qo‘llaniladi. Vaksinaning miqdori, emlash muddati jarohatning
katta-kichikligi, chuqurligi va qaerga joylashganligiga bog‘liq. Vaksina bilan bir qatorda antirabik
gammaglobulin ham yuboriladi.
Bunday holatlarning oldini olish uchun O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining
1996 yil 18 yanvardagi 32-sonli qarori Bilan tasdiqlangan «Aholi yashash joylarida it, mushuk va
boshqa hayvonlarni saqlash qoidalari»ga rioya qilish shart.
Tulyaremiya
harorat ko‘tarilishi, limfa tugunlarining shishishi, intoksikatsiya va turli
a’zolar zararlanishi bilan ta’riflanadigan zoonoz kasallikdir.
Sinonimlari: tounsimon kasallik, quyon isitmasi, sichqonlar kasalligi, Parino
kon’yunktiviti, kiyik, pashsha isitmasi, kemiruvchilar kasalligi va h.k.
Yumronqoziqsimonlarda uchraydigan ushbu kasallikni qo‘zg‘atadigan bakteriya birinchi
bo‘lib 1911 yilda Mak-koy va CHepin tomonidan aniqlanib, kasallik aniqlangan joy Kaliforniya
shtatining Tulyare okrugi nomi bilan «tulyaremiya» deb nomlangan.
Markaziy Osiyo davlatlarida tulyaremiya daryo sohillarida va tog‘ bag‘ri mintaqalarida,
O‘zbekiston Respublikasida, Qoraqalpog‘iston va Xorazm viloyatlarida, Amudaryo sohillarida
topilgan.
426
Kasallik qo‘zg‘atuvchisi dumaloq yoki tayoqcha shaklidagi mayda, harakatsiz, maxsus
qobiq (spora) hosil qilmaydigan, yupqa kapsulaga ega bo‘lgan mikrob bo‘lib, o‘zidan zaharli
modda – toksin chiqaradi. 36-37
0
haroratda ko‘payadi. Tulyaremiya bilan suv kalamushlari, dalada
yashaydigan kalamushlar, quyonlar, sichqonlar va boshqa kemiruvchi hayvonlar tez kasallanadi
va tulyaremiya kasalligi manbaiga aylanadi. Bu bakteriya past haroratda uzoq vaqtlargacha tirik
saqlanadi. Masalan, 4 daraja sovuq suvda nam joyda 4 oygacha halok bo‘lmaydi, 1 darajada esa
9 oygacha tirik saqlanadi. Don, somonda, 0 darajada va tulyaremiyada o‘lgan va muzlab qolgan
hayvon o‘liklarida 6 oygacha tirik saqlanadi. Quyosh nurlari ta’sirida 20-30 darajada, ultrabinafsha
nurlari ta’sirida o‘sha zahoti o‘ladi. Oddiy dezinfeksiyalovchi moddalar – krezol, formalin, spirt
va 2-3% li lizol eritmalari bir necha daqiqa ichida halok qiladi. Antibiotiklar va sulfanamid
preparatlariga sezuvchan.
Odamlar tulyare mikrobiga 100% sezuvchan bo‘lib, kasallik bemordan sog‘lom odamga
bevosita yuqmaydi. Tulyaremiyaning asosiy manbai kemiruvchi hayvonlar va qonso‘rar
hasharotlar hisoblanib, tulyaremiya infeksiyasini kanalar tuxumlari orqali o‘z avlodiga o‘tkazadi.
Tulyaremiya mikrobi odam organizmiga teri, ko‘z, havo yo‘llari, me’da ichak yo‘llari
orqali kirib oladi.
Kasallikning epizootologik va epidemiologik holatiga ko‘ra, har bir hududda tegishli
profilaktika choralari ko‘riladi. Asosiy chora-tadbirlar kemiruvchi hayvonlar va kanalarni qirishga
qaratiladi. Qishloq xo‘jalik hayvonlari va o‘lgan kemiruvchilarning jasadi, chiqindilari maxsus
chuqur o‘ralarga (kamida 2 m chuqurlikda) ohak moddalari aralashtirilgan (bir chelak suvga 102
kg ohak solinadi) eritmalar bilan birga qo‘yiladi, ustiga tuproq sepib ko‘mib tashlanadi. Kasal
hayvonlardan tayyorlangan jun va teri mahsulotlarini maxsus xonalarda dezinfeksiya choralari
ko‘rilgan holda 60 kun saqlanadi va veterinarlar ruxsat berishgandan so‘nggina qayta ishlab
chiqarish uchun korxonalarga yuboriladi.
Tayyorlangan don va don mahsulotlarini maxsus don quritadigan moslamalarda 70
0
S da
10-30 daqiqa mobaynida yuqumsizlantiriladi. Urug‘lik don esa formalin eritmasi bilan 1:90 yoki
1:150 nisbatli konsentratsiyada brezent bilan yopilgan holda bir kun saqlanadi, keyin ochiq havoda
saqlashga ruxsat beriladi.
Kasallik yuqish xavfi bor odamlar emlanadi. Aholi o‘rtasida tushuntirish ishlari olib
boriladi. Epizootiya vaqtida infeksiya o‘chog‘ida yashovchi aholi tirik tulyaremiya vaksinasi bilan
emlanadi.
Ovqat mahsulotlarini kemiruvchilardan saqlash maqsadida turar joy va xo‘jalik xonalarini
ozoda saqlash, chiqindilarni o‘z vaqtida yuqumsizlantirish o‘rinlidir. Oziq-ovqatlarni etarli
427
darajada termik ishlovdan o‘tkazish, suv va go‘sht mahsulotlarini maxsus sovitgichlarda saqlash,
yaxshilab qaynatilgan, pishirilgan holda iste’mol qilish, sifatli ichimlik suvidan foydalanish, tabiiy
o‘choqlarda esa qor va turib qolgan suvni ishlatmasdik, quduq suvidan foydalanilganda uni oldin
tekshirib ko‘rish, xlorli ohak bilan zararsizlantirish tavsiya etiladi.
Kuydirgi
kasalligi qadim zamonlardan keng tarqalgan bo‘lib, ko‘p asrlar davomida
odamzod boshiga ko‘plab talafotlar keltirgan. Adabiyotlardan ma’lum bo‘lishicha, Abu Ali ibn
Sino, Gippokrat, Gomer, Ovidiy, Tit-Lvoiya, Seneki, Selz uni hayvonlardan odamlarga yuqadigan
kasallik deb ta’riflashgan.
O‘rta asrda kuydirgi chorvachilikka katta zarar keltirgan va undan ko‘plab odamlar
kasallangan. Masalan, 1598-1599 yillarda Italiyada hayvonlar va odamlar orasida kuydirgi
epizootiyasi va epidemiyasi avj olib, talaygina iqtisodiy va ijtimoiy zarar keltirgan.
XVIII asrning ikkinchi yarmida Fransiyada, XIX asrda Evropa va Amerika qit’asida
kasallik qishloq xo‘jaligida va aholi o‘rtasida keng tarqalgan.
Kuydirgidan har yili millionlab uy hayvonlari halok bo‘lgan, ko‘plab odamlar kasallangan.
Qadim zamonlarda kuydirgini «Muqaddas olov», «Fors olovi» nomlari bilan ham atashgan. Rus
olimi S.S.Andreevskiy 1788 yili Sibirdagi epizootiya vaqtida bu kasallikni tekshirish maqsadida
hayvondan o‘ziga yuqtirib, odamlar bilan hayvonlarda uchraydigan kasallik bir xil ekanligini
isbotlagan va bu kasallikni «Sibirskaya yazva» deb atashni taklif etgan. U kuydirgining patologik
anatomiyasini, klinik xillarini tasvirlab bergan, davo va profilaktik usullarini ishlab chiqqan.
Kuydirgini qo‘zg‘atuvchi mikrobni birinchi marta 1855 yilda shu kasallikdan nobud
bo‘lgan ot organizmiidan rus olimi Braueler topgan. 1876 yilda R. Kox uning toza kulturasini
olishga muvaffaq bo‘lgan. 1881 yilda L.Paster va 1883 yilda L.S.Senkovskiy quydirgiga qarshi
vaksinani ixtiro qilishgan. Kuydirgi mikrobi uzunligi 5-8 mkm, yo‘g‘onligi 1-1,5 mkm keladigan
tayoqcha tuzilishida bo‘lib, yuqori harorat va turli dezinfeksiyalovchi moddalar ta’sirida bir necha
daqiqa ichida halok bo‘ladi. Sporalari esa tashqi muhitga juda chidamli, 70 daraja issiqda sporalar
bir necha soat saqlanadi. Qaynatilganda 30 daqiqadan keyin parchalanadi. Tuzlangan go‘shtlarda
uzoq vaqt saqlanadi.
Quydirgi kasalligining manbai uy hayvonlari, asosan mayda va yirik shoxli hayvonlar
hamda otlar hisoblanadi. Kasallangan hayvonlar mikroblarni peshob va axlatlari bilan tashqariga
chiqaradi. Hayvon o‘lganidan so‘ng uning terisi, juni, ichki organlari va qoni uzoq muddat
yuqumli bo‘lib turadi. Odamlarga kasallik tirik va o‘lgan hayvonlar orqali ularga yaqin yurish,
parvarish qilish natijasida yuqadi. Kuydirgini asosan cho‘pon, veterinar, qushxona xodimlari, teri
zavodi ishchilari, mo‘ynado‘zlar va eski-tuski qabul qiladiganlarda uchrashi mumkin.
428
Profilaktik chora-tadbirlar veterinariya va tibbiyot xodimlarining hamkorligida olib
boriladi. Infeksiya manbalarini tugatish ishlari veterinariya xodimlari tomonidan tibbiyot
xodimlari nazorati ostida olib boriladi. Tadbir davomida zootexniklar va veterinariya xizmati
xodimlari hamda hayvon mahsulotlari bilan ishlaydigan kishilar maxsus vaksina bilan emlanadi.
Kasallik nuqtai nazaridan noxush bo‘lgan punktlarda hayvonlar yiliga 2 marta (aprel-may
va noyabr-dekabr) quturishga qarshi emlanadi. Bemor kasalxonada alohida xonaga joylashtiriladi.
Bemorga yaqin yurgan kishilar 8 kun davomida nazorat ostiga olinadi va ularga nisbatan
shoshilinch profilaktik chora-tadbirlar ko‘riladi. Kuydirgidan halok bo‘lgan hayvon va odam
jasadi kuydiriladi yoki maxsus tobutga solinib, 2 metr chuqurlikka ko‘miladi. Infeksiya o‘chog‘ida
bo‘lganlarga shoshilinch profilaktik chora-tadbir sifatida 7-10 kun davomida kuydirgi
gammaglobulini va penitsillin ukol qilinadi.
Kasallik qayd qilingan xo‘jaliklarda karantin e’lon qilinadi. Xo‘jalikda oxirgi kuydirgi
kasalligi hisobga olingan kundan boshlab 15 kun o‘tgandan so‘ng bekor qilinadi. Bunda
yakunlovchi dezinfeksiya tadbirlari o‘tkaziladi. Karantin paytida xo‘jaliklarga boshqa joylardan
mol keltirish, bir xo‘jalikdan boshqa xo‘jalikka mol yuborish yoki almashtirish, karantin bo‘lgan
xo‘jaliklardan em-xashak, sut va sut mahsulotlarini olib chiqish, mollarni so‘yish man qilinadi.
Karantinli xo‘jaliklarda tayyorlangan sut va sut mahsulotlarini odamlarga tarqatish
mutlaqo mumkin emas. Bu mahsulotlar yaxshilab dezinfeksiyalovchi moddalar bilan
yuqumsizlantiriladi. Bunda xlorli ohakdan (25% faol xlordan) foydalaniladi, buning uchun 1 kg
xlorli ohak 20 litr suvga qo‘shiladi va 6 soat ekspozitsiyada saqlab turiladi, so‘ngra maxsus
qazilgan chuqurlarga yoki xo‘jaliklardagi hayvonlar chiqindilari saqlanadigan chuqurlarga
tashlanadi.
Kuydirgi bor deb shubha qilingan hayvonlar darhol ajratib qo‘yiladi va profilaktika
choralari ko‘riladi. Xo‘jalikdagi hamma hayvonlar veterinariya ko‘rigidan o‘tkaziladi va harorati
o‘lchab turiladi. Kuydirgiga shubha qilingan yoki kuydirgi kasalligi qayd qilingan yirik
xo‘jaliklarda mutaxassislarning 4 ta guruhi tuzilib, veterinariya va sanitariya choralari amalga
oshiriladi;
1. Hayvon (ferma) larni tekshiradigan guruh.
2. Davolash guruhi.
3. Hayvonlarni kuydirgiga qarshi emlash guruhi.
4. Dezinfeksiyalash guruhi.
429
Har bir guruh o‘z zimmasiga yuklangan vazifalarni bajarishi bilan birga umumiy epizootik
holatni ham baholaydi, xo‘jalikda kasallikning tarqalmasligi bo‘yicha chora-tadbirlar ko‘radi
(maxsus yo‘riqnomaga asoslanib).
Kuydirgidan o‘lgan hayvonlar jasadi patolo-anatomik tekshirish uchun yorilmaydi va
maxsus transportda shunga ajratilgan joylarga olib boriladi. CHuqur o‘ralar tagiga beton
yotqiziladi, ustiga xlorli ohak sepiladi va o‘lgan hayvonlar ko‘mib tashlanadi (maxsus
instruksiyaga qat’iy amal qilish shart). Kuydirgidan o‘lgan hayvonlar jasadini kuydirsa ham
bo‘ladi, buning uchun maxsus pechlardan foydalaniladi. Kasal hayvon yotgan va o‘lgan hayvonlar
sinchiklab dezinfeksiya qilinadi, bunda tuproqni dezinfeksiya qilishga alohida e’tibor beriladi.
Xulosa
. Hayvonlar yuqumli kasalliklarining tarqalishi epizootiya, panzootiya va enzootiya
shaklida yuz beradi.
Epizootiya
– aniq bir hududda bir yoki ko‘p turdagi qishloq xo‘jalik hayvonlari o‘rtasida
kasallikning odatda ushbu hududda qayd qilinadigan darajasidan anchagina katta bo‘lgan darajada
vaqt va fazoda bir vaqtda rivojlanadigan yuqumli kasallikning tarqalishi.
Epizootiyaning quyidagi turlari ajratiladi:
- tarqalish ko‘lamiga ko‘ra – xususiy, ob’ekt, mahalliy va regional;
- xavf darajasiga ko‘ra – engil, o‘rtacha og‘irlikdagi, og‘ir va o‘ta og‘ir;
- iqtisodiy zarariga ko‘ra – uncha katta bo‘lmagan, o‘rta va katta.
Cho‘chqalarning klassik vabosi
– virusli kasallik. U bilan faqat uy va yovvoyi
cho‘chqalar kasallanadi.
Infeksiya manbalari
– kasallangan va kasal bo‘lib o‘tgan cho‘chqalar.
Vabo yilning ixtiyoriy vaqtida, ko‘proq kuzda uchraydi. Davolash usullari ishlab
chiqilmagan. SHu sababli kasallangan hayvon zudlik bilan o‘ldirilib, yoqib yuboriladi.
Yuqumli gepatit
– it va boshqa go‘shtxo‘r (tulki, bo‘ri)larning virusli kasalligi. Bezgak,
shilliq pardalarning shamollashi va jigarning zararlanishi bilan tavsiflanadi.
Qora oqsoq (brutsellez)
– uy va ayrim yovvoyi hayvonlarning yuqumli kasalligi. Odam
uchun xavfli. It va mushuklar brutsella (melitenzis, abortus, ovis va boshq.)ning ixtiyoriy turidan
zararlanishi mumkin. Hayvonlar kasal sigir, qo‘y, cho‘chqalarning go‘shti va sutini iste’mol
qilganda yuz beradi.
Quturish
– inson va hayvonlar markaziy asab tizimini shikastlaydigan, neyrotrop virus
keltirib chiqaradigan o‘tkir yuqumli kasallik. Insonning zararlanishi o‘zida qutirish kasalligi
qo‘zg‘atuvchisini saqlaydigan hayvon tishlaganda yohud insonning terisiga yoki shilliq pardasiga
so‘lagi tushganda sodir bo‘ladi.
430
Quturishga qarshi kurash infeksiyani avvalo hayvonlar, birinchi navbatda – itlar orasida
yo‘qotishga qaratilgan bo‘lishi kerak. Quturgan yoki noma’lum it tishlaganda quturishga qarshi
vaksina qo‘llaniladi.
Kuydirgi – kasalligi batsillasi keltirib chiqadigan hayvonlar va odamlarning o‘tkir yuqumli
kasalligi. Isitma, limfa apparatining shikastlanishi, zaharlanish bilan xarakterlanadi, teri, ayrim
hollarda ichaklar zaharlanishi bilan kechadi. Odamlarga yuqishi – kasal hayvonlardan, murdani
yorganda, go‘shtni nimtalaganda suv, tuproq, chorvachilik mahsulotlari orqali, hayvonlarga
yuqishi – ko‘proq yaylovda.
REFERENCES
1.
Маматов Ф. М., Шодмонов Г. Д. Обоснование конструктивной схемы
комбинированного агрегата для подготовки почвы к посеву бахчевых //European
research. – 2018. – №. 1 (35). – С. 10-14.
2.
Murtozevich M. F., Halilovich M. S., Dustmurodovich S. G. Dump ripper for soil
protection from water erosion //European science review. – 2018. – №. 7-8. – С. 245-246.
3.
Мирзаев Б. С., Мардонов Ш. Х., Шодмонов Г. Д. О качестве рыхления почвы
рыхлителем с рабочими органами наклонного типа //European research. – 2018. – №.
1 (35). – С. 15-18.
4.
Mamatov F. M., Mardonov S. H., Shodmonov G. D. DUMP RIPPER FOR SOIL
PROTECTION FROM WATER EROSION //European Science Review. – 2018. – №. 7-
8. – С. 245-246.
5.
Чуянов Д. Ш. и др. ПОЛИЗ ЭКИНЛАРИ ЭКИШ УЧУН ТУПРОҚНИ
ТАЙЁРЛАЙДИГАН КОМБИНАЦИЯЛАШГАН АГРЕГАТ КОРПУСЛАРИНИНГ
ПАРАМЕТРЛАРИ //Инновацион технологиялар. – 2021. – №. Спецвыпуск 1. – С.
146-150.
6.
Шодмонов Ғ. Д., ўғли Хидиров М. Қ. АВТОТРАНСПОРТ ЧИҚИНДИ ГАЗЛАРИ
ЗАРАРЛИЛИГИНИ
КАМАЙТИРИШНИНГ
ЗАМОНАВИЙ
УСУЛЛАРИ
//INTERNATIONAL CONFERENCES. – 2022. – Т. 1. – №. 18. – С. 140-147.
7.
Чуянов Д. и др. КОМБИНАЦИЯЛАШГАН АГРЕГАТ ЮМШАТКИЧЛАРИНИНГ
ЎЗАРО ЖОЙЛАШИШИНИ АСОСЛАШ //Innovatsion texnologiyalar. – 2022. – Т. 1.
– №. 4. – С. 61-63.
431
8.
Shodmonov G., Xidirov M., Boymurodov S. AVTOMOBILLARNING ELEKTR VA
ELEKTRON JIHOZLARINI DIAGNOSTIKALASH //Академические исследования в
современной науке. – 2022. – Т. 1. – №. 20. – С. 57-61.
9.
Chuyanov D. et al. Parameters of slitter for embedding manure in soil for melon crops
//E3S Web of Conferences. – EDP Sciences, 2023. – Т. 401. – С. 04048.
10.
Чуянов Д. Ш., Шодмонов Г. Д. ОПРЕДЕЛЕНИЕ ОПТИМАЛЬНЫХ
ПАРАМЕТРОВ СТАЛКИВАТЕЛЯ НАВОЗА //Вестник науки и образования. –
2023. – №. 12 (143)-2. – С. 5-9.
11.
Чуянов Д. Ш., Шодмонов Г. Д. ОБОСНОВАНИЕ ОСНОВНЫХ ПАРАМЕТРОВ
ЩЕЛЕВАТЕЛЯ ДЛЯ ЗАДЕЛКИ НАВОЗА //Educational Research in Universal
Sciences. – 2023. – Т. 2. – №. 14. – С. 1017-1023.
12.
Dostmurodovich G. S. ECONOMIC ANALYSIS OF FUNDS IN THE FIELD OF
LABOR
PROTECTION
//INTERNATIONAL
JOURNAL
OF
EUROPEAN
RESEARCH OUTPUT. – 2024. – Т. 3. – №. 1. – С. 57-61.
13.
Dostmurodovich G. S. LABOR PROTECTION WHEN WORKING AT HEIGHTS
//International journal of advanced research in education, technology and management. –
2024. – Т. 3. – №. 1. – С. 31-38.
14.
Shodmonov G. “FAVQULODDA VAZIYATLAR VA FUQARO MUHOFAZASI”
FANING MAQSAD VA VAZIFALARI //Interpretation and researches. – 2024.
15.
Чуянов Д. Ш. и др. Полиз экинлари етиштиришда тупроққа ишлов бериш ва
экишнинг янги усули //Инновацион технологиялар. – 2021. – №. Спецвыпуск 2. –
С. 53-56.
16.
Чуянов Д. Ш. и др. ПОЛИЗ ЭКИНЛАРИ ЕТИШТИРИШ УЧУН ЭНЕРГИЯ-
РЕСУРСТЕЖАМКОР
ТЕХНОЛОГИЯ
ВА
МАШИНА
//Инновацион
технологиялар. – 2020. – №. Спецвыпуск. – С. 78-82.
17.
Маматов Ф. М., Чуянов Д. Ш., Шодмонов ҒД Э. М. И. Далаларни полиз экинлари
экиш учун тайёрлайдиган комбинациялашган агрегатнинг параметрларини
асослаш //Innovatsion texnologiyalar.–Қарши. – 2018. – №. 4. – С. 44-48.
18.
Mirzaev B. et al. Parameters of the soil-holding part of the slurry spreader //E3S Web of
Conferences. – EDP Sciences, 2023. – Т. 383. – С. 04016.
19.
Chuyanov D. S., Mamatov F. M., Shodmonov G. D. Main parameters of manure sealer
//E3S Web of Conferences. – EDP Sciences, 2023. – Т. 401. – С. 04031.
432
20.
Shodmonov G. D., Xidirov MQ Avtotransport chiqindi gazlari zararliligini
kamaytirishning zamonaviy usullari //International conference on innovative
development of education. – 2022. – Т. 18. – С. 140-147.
21.
Mamatov F., Karimov A., Shodmonov G. Study on the parameters of bars of the potato
digger ploughshare //E3S Web of Conferences. – EDP Sciences, 2023. – Т. 434. – С.
03012.
22.
Chuyanov D., Shodmonov G. Energy-saving technology and machinery for growing
melons //International Journal of Innovations in Engineering Research and Technology.
– 2020. – №. 1. – С. 1-7.
23.
Shodmonov G. D. et al. MEHNAT MUHOFAZASI FANINING RIVOJLANISH
TARIXI VA BOSHQA FANLAR BILAN O ‘ZARO BOG ‘LIQLIGI //GOLDEN
BRAIN. – 2024. – Т. 2. – №. 3. – С. 149-153.
24.
Chuyanov D. et al. Traction resistance of the combined machine plough //E3S Web of
Conferences. – EDP Sciences, 2021. – Т. 264. – С. 04036.
25.
Мamatov F. et al. Potato digger with a digging workpart of the" Paraplaw" type //E3S
Web of Conferences. – EDP Sciences, 2023. – Т. 365. – С. 04021.
26.
Murtozevich M. F. et al. New technology and combined machine for preparing soil for
sowing gourds //European science review. – 2018. – №. 1-2. – С. 234-236.
27.
Chuyanov D. et al. Soil preparation machine parameters for the cultivation of
cucurbitaceous crops //IOP Conference Series: Materials Science and Engineering. – IOP
Publishing, 2020. – Т. 883. – №. 1. – С. 012122.
28.
Mirzaev B. et al. Combined machine for preparing soil for cropping of melons and gourds
//IOP Conference Series: Earth and Environmental Science. – IOP Publishing, 2019. – Т.
403. – №. 1. – С. 012158.
29.
ESHEV S. et al. EVALUATION OF THE INFLUENCE OF THE PHYSICAL
PROPERTIES OF BOUND SOILS ON THE WASHING PROCESS.
30.
Эшев С., Мурадов Н. К., Маматов Н. З. ИМИТАЦИОННОЕ МОДЕЛИРОВАНИЕ
ПРОЦЕССА ПЕРЕНОСА ГОМОГЕННОЙ СМЕСИ В ГИДРОМОРФНЫХ
СРЕДАХ, ОБУСЛОВЛЕННОГО ИЗМЕНЕНИЕМ УРОВНЯ ПОДЗЕМНЫХ ВОД
//КОНТРОЛЬ ПРОЦЕССОВ ИЗМЕНЕНИЯ ДАВЛЕНИЯ ПОЧВЕННОЙ ВЛАГИ
ДЛЯ КОРРЕКТИРОВКИ РЕЖИМОВ ОРОШЕНИЯ И СНИЖЕНИЯ ПОТЕРЬ
УРОЖАЕВ.
433
31.
Sobir E. et al. EVALUATION OF THE INFLUENCE OF THE PHYSICAL
PROPERTIES OF BOUND SOILS ON THE WASHING PROCESS //Universum:
технические науки. – 2022. – №. 9-5 (102). – С. 18-22.
32.
Маматов Н. З., Рахимов О. Д. ИННОВАЦИОН ПЕДАГОГИК ТЕХНОЛОГИЯЛАР
ТАСНИФИ //INTERNATIONAL СONFERENCE ON LEARNING AND TEACHING.
– 2022. – Т. 1. – №. 3. – С. 258-262.
33.
Eshev S. et al. SHO ‘RLANGAN BOG ‘LANGAN GRUNT NAMLIGINING
YUVILISHGA QARSHILIK QILISH TA’SIRINI BAHOLASH //Innovatsion
texnologiyalar. – 2023. – Т. 51. – №. 03. – С. 70-76.
34.
Mamatov N. PHYSICAL MODELING OF THE WASHING PROCESS OF
CHANNELS WITH LOW BINDING SOILS WITH SALINITY //Modern Science and
Research. – 2024. – Т. 3. – №. 1. – С. 1232-1238.
35.
Маматов Н. З. ИСТОЧНИКИ АЛЬТЕРНАТИВНОЙ ЭНЕРГИИ НА ОСНОВЕ
ОРГАНИКИ //Multidisciplinary and Multidimensional Journal. – 2024. – Т. 3. – №. 2.
– С. 24-28.
36.
Mamatov N. Z. INNOVATIVE SOLUTIONS TO PROTECT WORKERS FROM
DANGEROUS GAS AND TOXIC SUBSTANCES IN HAZARDOUS INDUSTRY
ENTERPRISES //International journal of advanced research in education, technology and
management. – 2024. – Т. 3. – №. 2. – С. 73-77.
37.
Маматов Н. З. К РАСЧЕТУ НЕРАЗМЫВАЮЩИХ СКОРОСТЕЙ ВОДНОГО
ПОТОКА ЗЕМЛЯНЫХ КАНАЛОВ В УСЛОВИЯХ СВЯЗНОГО ГРУНТА
//INTERNATIONAL JOURNAL OF EUROPEAN RESEARCH OUTPUT. – 2024. – Т.
3. – №. 2. – С. 64-69.
38.
Маматов Н. З. ЗАЩИТА НАСЕЛЕНИЯ В МЕСТАХ ПРОВЕДЕНИЯ МАССОВЫХ
МЕРОПРИЯТИЙ //INTERNATIONAL JOURNAL OF EUROPEAN RESEARCH
OUTPUT. – 2024. – Т. 3. – №. 2. – С. 70-79.
39.
Маматов Н., Мурадуллаев Ф. ЯНГИ ТАЪЛИМ ТИЗИМИДА ТАЛАБАЛАР
МУСТАҚИЛ ИШИНИ БАЖАРИШДГИ МУМММОЛАР //Interpretation and
researches. – 2024.
40.
Бердиев Ш. Ж., Маматов Н. З. Метод борьбы с просадками грунтов в южных
регионах Узбекистана //Инновационное развитие. – 2017. – №. 2. – С. 82-84.
434
41.
Эшев С. С. и др. БОҒЛАНГАН ГРУНТЛАРДАГИ БИРИКИШ КУЧИНИНГ ЎЗАН
ЮВИЛИШИГА ТАЪСИРИНИ БАҲОЛАШ //Инновацион технологиялар. – 2022. –
Т. 3. – №. 3 (47). – С. 76-82.
42.
Мирзаев О. А., Маматов Н. З. Температурный расчет питающего цилиндра с
упругим элементом пневмомеханических прядильных машин //Science and
Education. – 2023. – Т. 4. – №. 12. – С. 294-304.
43.
Мирзаев О. А., Маматов Н. З. КОЛЕБАНИЯ СОСТАВНОГО ПИТАЮЩЕГО
ЦИЛИНДРА С СОПРОТИВЛЕНИЕМ ПРИ КРУЧЕНИИ //Educational Research in
Universal Sciences. – 2023. – Т. 2. – №. 14. – С. 120-124.
44.
Sobir E. et al. EVALUATION OF THE INFLUENCE OF THE PHYSICAL
PROPERTIES OF BOUND SOILS ON THE WASHING PROCESS //Universum:
технические науки. – 2022. – №. 9-5 (102). – С. 18-22.
45.
Eshev S. S. et al. Evaluating the effect of cohesive strength on self-leaching in bonded
soils //International Journal of Advanced Research in Science, Engineering and
Technology. – 2022. – Т. 9. – №. 8. – С. 19636-19641.
46.
Эшев С. С., Маматов Н. З., Бобомуродов Ф. Ф. ШЎРЛАНГАН КАМ БОҒЛАНГАН
ГРУНТЛАРНИНГ ФИЗИК-МЕХАНИК ХУСУСИЯТЛАРИНИ ТАДҚИҚОТ ЭТИШ
//ME’MORCHILIK va QURILISH MUAMMOLARI. – 2023. – Т. 2.
47.
Эшев С. С., Маматов Н. З., Эркинов С. Т. Мукимов. ДБ ШЎРЛАНГАН КАМ
БОҒЛАНГАН ГРУНТЛАРНИНГ ФИЗИК-МЕХАНИК ХУСУСИЯТЛАРИНИ
ТАДҚИҚОТ ЭТИШ //International Journal of Education, Social Science & Humanities.
Finland Academic Research Science Publishers ISSN. – С. 2945-4492.
48.
Эшев С. С. и др. Неразмывающие скорости земляных каналов в связных грунтах
//Oriental renaissance: Innovative, educational, natural and social sciences. – 2022. – Т.
2. – №. 5. – С. 375-384.
49.
Khazratov A. N. et al. Influence of cohesion strength in cohesive soils onchannel bed
erosion //E3S Web of Conferences. – EDP Sciences, 2023. – Т. 410. – С. 05018.
50.
Mirzayev O. A., Urakov N. A., Mamatov N. Z. Proced vibrations of a composite chevron-
type feed cylindr with torsional resistance //JMEA journal of modern educational
achievements. – 2023. – Т. 11.
51.
Eshev S. et al. Critical flow velocities in cohesive saline soils //E3S Web of Conferences.
– EDP Sciences, 2021. – Т. 264. – С. 03071.
435
52.
Otabek M. et al. Dynamics And Stability Of A Composite Feed Cylinder In The Feeding
Area Of Rotor Spinning Machines //Journal of Pharmaceutical Negative Results. – 2023.
– С. 1152-1157.
53.
Eshev S. et al. Calculation of its dynamically stable cross-section in the steady motion of
the channel flow //AIP Conference Proceedings. – AIP Publishing LLC, 2023. – Т. 2612.
– №. 1. – С. 050007.
54.
Eshev S. et al. Non-eroding speed of water flow of channels running in cohesive soils
//IOP Conference Series: Materials Science and Engineering. – IOP Publishing, 2021. –
Т. 1030. – №. 1. – С. 012131.
55.
Eshev S. et al. The beginning of the movement of bottom sediments in an unsteady flow
//E3S Web of Conferences. – EDP Sciences, 2021. – Т. 263. – С. 02042.
56.
Otabek M. et al. Dynamics And Stability Of A Composite Feed Cylinder In The Feeding
Area Of Rotor Spinning Machines //Journal of Pharmaceutical Negative Results. – 2023.
– С. 1152-1157.
57.
Рахимов О. Д., Тогаев Ж. Х., Хужакулов А. Х. У. Усовершенствованный
кормонасос для фермерских хозяйств //Academy. – 2019. – №. 6 (45). – С. 25-27.
58.
Рахимов О. Д. Тогаев ЖХ, Хужакулов АХ Усовершенствованный кормонасос для
фермерских хозяйств //Москва. Журнал «Academy. – 2019. – Т. 6. – С. 45.
59.
Rakhimov O. D., Togaev Z. K., Khuzhakulov A. K. Improved feed pump for farms
//Akademy. – 2019. – Т. 6. – №. 45. – С. 25-27.
60.
Жураев М. Н. и др. Кластер тармоқлари учун автомобил транспортида ташиш
жараёнларини бошқариш моделларини шакллантириш //O'zbekistonda fanlararo
innovatsiyalar va ilmiy tadqiqotlar jurnali. – 2023. – Т. 2. – №. 19. – С. 1318-1323.
61.
Тоғаев Ж. Х., Жураев М. Н., Назарова В. Ҳ. АВТОМОБИЛ ТРАНСПОРТИДА
ОЗИҚ-ОВҚАТ МАҲСУЛОТЛАРИНИ ТЕРМИНАЛ ТАШУВЛАР АСОСИДА
ЕТҚАЗИБ
БЕРИШНИ
ТАКОМИЛЛАШТИРИШ
//O'ZBEKISTONDA
FANLARARO INNOVATSIYALAR VA ILMIY TADQIQOTLAR JURNALI. – 2023.
– Т. 2. – №. 19. – С. 1143-1151.
62.
Hamroyev O., Togaev J., Keldiyorov R. N. Installation for testing the ability of oil-
oxidizing microorganisms //E3S Web of Conferences. – EDP Sciences, 2023. – Т. 417. –
С. 02015.
436
63.
Zhuraev M., Togaev J., Yusufkhonov Z. Management of consumers needs for volume of
transportation, taking into account the probable nature //E3S Web of Conferences. – EDP
Sciences, 2023. – Т. 401. – С. 01066.
64.
Сарвирова Н. С., Саматов Г. А., Тогаев Ж. ИННОВАЦИОННОЕ РАЗВИТИЕ В
АГРОЛОГИСТИКЕ //Актуальные проблемы экономики и управления на
предприятиях машиностроения, нефтяной и газовой промышленности в условиях
инновационно-ориентированной экономики. – 2020. – Т. 1. – С. 175-185.
65.
Жураев М. Н., Тогаев Ж. Х. МЕТОДИКА ЭФФЕКТИВНОГО РАСПРЕДЕЛЕНИЯ
ПРОВОЗНЫХ ВОЗМОЖНОСТЕЙ АВТОТРАНСПОРТНЫХ СРЕДСТВ НА
РАДИАЛЬНЫЕ МАРШРУТЫ //Актуальные проблемы экономики и управления на
предприятиях машиностроения, нефтяной и газовой промышленности в условиях
инновационно-ориентированной экономики. – 2020. – Т. 1. – С. 116-124.
66.
Норбаев Э. Қ., Тоғаев Ж. Х. ОЗИҚА УЧУН ТЕХНИКАЛАРДАН
ФОЙДАЛАНИШДАГИ ҲАРАЖАТЛАР УЛУШИ //ББК 1 E91. – 2019. – С. 131.
67.
Норбаев Э. Қ., Тоғаев Ж. Х. ОЗИҚА УЧУН ТЕХНИКАЛАРДАН
ФОЙДАЛАНИШДАГИ ҲАРАЖАТЛАР УЛУШИ //EurasiaScience. – 2019. – С. 131-
133.
68.
Махматкулов Н. И. и др. КРИТЕРИИ ПОЖАРООПАСНОСТИ ОБЪЕКТОВ И
РАСЧЕТ ВРЕМЕНИ ЭВАКУАЦИИ ЛЮДЕЙ ПРИ ЧРЕЗВЫЧАЙНЫХ
СИТУАЦИЯХ //Теоретические и прикладные вопросы комплексной безопасности:
Материалы. – 2019. – С. 90.
69.
Шоназаров Ж. У., Хужакулов А. Х. ТВОРЧЕСКАЯ И ИННОВАЦИОННАЯ
ДЕЯТЕЛЬНОСТЬ
БУДУЩЕГО
ПРЕПОДАВАТЕЛЯ
И
СПОСОБЫ
ДОСТИЖЕНИЯ ПРОФЕССИОНАЛЬНЫХ НАВЫКОВ //Вестник науки. – 2020. –
Т. 1. – №. 12. – С. 55-60.
70.
Khujaqulov A. K. ANALYSIS OF RADIOACTIVE DAMAGE TO SURFACES AND
INDIVIDUALS //Innovative Development in Educational Activities. – 2023. – Т. 2. –
№. 18. – С. 145-149.
71.
Xakim o‘g‘li X. A. UMUMKASBIY FANLARNI O ‘QITISH ORQALI TALABALAR
TOMONIDAN
SHAKLLANADIGAN
TADQIQOTCHILIK
QOBILIYATLARI
//INNOVATION IN THE MODERN EDUCATION SYSTEM. – 2023. – Т. 3. – №. 35.
– С. 321-326.
437
72.
Xakim o’g’li X. A. SANOAT KORXONALARIDAN CHIQAYOTGAN ZARARLI
GAZLARNING
SANOAT
RAYONLARIDA
YASHOVCHI
AHOLINING
SALOMATLIGIGA TA’SIRI //IJODKOR O'QITUVCHI. – 2024. – Т. 3. – №. 36. – С.
28-31.
73.
Норбаев Э. К., Хужакулов А. Х. У. Доля затрат на эксплуатацию техники для
подготовки кормов //Life Sciences and Agriculture. – 2020. – №. 4. – С. 21-24.
74.
Berdimuratov P. et al. Seeder of exact seeding of seeds of cotton on the crest with drip
irrigation //E3S Web of Conferences. – EDP Sciences, 2021. – Т. 264. – С. 04044.
75.
Хужакулов А. Х. У. Использование серы в сельском хозяйстве Узбекистана и
обучение требованиям безопасности //Проблемы науки. – 2021. – №. 6 (65). – С. 96-
102.
76.
Rashidov N. S. et al. Stepped plow with cutting disc for tillage of sloping fields //IOP
Conference Series: Earth and Environmental Science. – IOP Publishing, 2022. – Т. 1076.
– №. 1. – С. 012023.
77.
Каримов С. М. и др. Нормативно-правовая база в области гражданской защиты в
Республике Узбекистан //Теоретические и прикладные вопросы комплексной
безопасности: Материалы. – 2019. – С. 36.
78.
Rakhimov O. et al. Methodology for using forsight technology in training future
ecologists in Uzbekistan //E3S Web of Conferences. – EDP Sciences, 2023. – Т. 462. –
С. 03048.
79.
Xakim o‘g‘li X. A. MUHANDISLIK YO ‘NALISHI TALABALARING
UMUMKASBIY TAYYORGARLIGIGA QO ‘YILGAN TALABLAR //PROSPECTS
AND MAIN TRENDS IN MODERN SCIENCE. – 2023. – Т. 1. – №. 6. – С. 60-63.
80.
Рахимов О. Д. и др. Неиспользуемые возможности: дистанционного образования в
Узбекистане //Научный журнал. – 2021. – №. 3 (58). – С. 72-75.
81.
Рахимов
О.
Д.
и
др.
НЕИСПОЛЬЗУЕМЫЕ
ВОЗМОЖНОСТИ:
ДИСТАНЦИОННОГО ОБРАЗОВАНИЯ В УЗБЕКИСТАНЕ.
82.
Хужакулов А. Х. Значение инновационных технологий в организации
самостоятельной работы студентов в системе высшего образования //Вестник
науки. – 2023. – Т. 2. – №. 4 (61). – С. 113-117.
83.
Xujaqulov A. X. O. G. L. Muhandislik ta’lim yo’nalishi talabalarini kasbiy tanlovga ta’sir
etuvchi omillar //Science and Education. – 2023. – Т. 4. – №. 12. – С. 493-496.
438
84.
Dustkabilovich R. O. et al. Modern lectures and methods of organizing problematic
lectures //Проблемы науки. – 2020. – №. 2 (50). – С. 46-49.
85.
Muradov S., Xujaqulov A., Eshmuxamedov L. ORGANIZING TRAINING ON THE
CAUSES OF EMERGENCY SITUATIONS, CHARACTERISTICS AND ACTION AT
THE FOCUS OF INJURY //Modern Science and Research. – 2024. – Т. 3. – №. 2. – С.
247-264.
86.
АSHUROVA L. ПРОБЛЕМЫ СОВРЕМЕННОЙ НАУКИ И ОБРАЗОВАНИЯ
//ПРОБЛЕМЫ СОВРЕМЕННОЙ НАУКИ И ОБРАЗОВАНИЯ Учредители: Олимп.
– С. 41-46.
87.
Shomurotov B. H., Boyirov Z. R., Ashurova L. ANALYSIS OF DEVELOPMENTAL
EDUCATION MODELS //Проблемы науки. – 2020. – №. 11. – С. 86-90.
88.
Laylo A. ISHLAB CHQARISH XONALARI HAVOSINI OPTIMALLASHTIRISH
UCHUN KONDITSIONER USKUNASINING ISHINI QIYOSIY TAHLIL QILISH VA
UNI MODELLASHTIRISH //Sanoatda raqamli texnologiyalar/Цифровые технологии
в промышленности. – 2023. – Т. 1. – №. 1. – С. 184-192.
89.
Ashurova L. ZILZILA, KELIB CHIQISH SABABLARI VA OQIBATLARI //GOLDEN
BRAIN. – 2024. – Т. 2. – №. 1. – С. 423-431.
90.
Ashurova L., Uralov M. «BINO VA INSHOOTLAR XAVFSIZLIGI» FANINI O
‘QITISHNING BA’ZI JIHATLARI //Interpretation and researches. – 2024.
91.
Anisimov K. V. et al. Phenomenon of market economy: business concepts of innovations
in theoretical and practical solutions. – 2022.
92.
Рахимов О. Д., Файзиева Ш. Ш., Ашурова Л. Форсайт как технология
прогнозирования развития применения цифровых технологий в секторе высшего
образования Узбекистана //Феномен рыночного хозяйства: от истоков до наших
дней. Институты развития и информационные технологии в инновационных
решениях. – 2022. – С. 167-175.
93.
Husanovich S. B., Ravshanovich B. Z., Laylo А. ANALYSIS OF DEVELOPMENTAL
EDUCATION MODELS //Проблемы науки. – 2020. – №. 11 (59). – С. 86-90.
94.
Rakhimov O. D., Sh F. S., Ashurova L. Foresight as a technology for forecasting the
development of the use of digital technologies in the higher education sector of
Uzbekistan //The phenomenon of market economy: from the origins to the present day.
Development institutions and information technologies in innovative solutions. – 2022. –
С. 167-175.
439
95.
Ashurova L. ON THE TECHNOLOGY FOR THE DEVELOPMENT OF SCIENTIFIC
AND CREATIVE ACTIVITY IN STUDENTS //Innovative Development in Educational
Activities. – 2023. – Т. 2. – №. 23. – С. 294-298.
96.
Ashurova L. METHODOLOGY OF USING TELECOMMUNICATION STUDY
PROJECTS IN INDEPENDENT EDUCATION //Educational Research in Universal
Sciences. – 2023. – Т. 2. – №. 17. – С. 135-140.
97.
Rakhimov О., Аshurova L., Artikbekova F. Hydraulic transport in small livestock farms
//E3S Web of Conferences. – EDP Sciences, 2021. – Т. 274. – С. 03003.
98.
Rakhimov O. et al. Methodology for using forsight technology in training future
ecologists in Uzbekistan //E3S Web of Conferences. – EDP Sciences, 2023. – Т. 462. –
С. 03048.
99.
Rakhimov O. D., Ashurova L. THE MAIN FACTORS AND CRITERIA OF QUALITY
EDUCATION //GOLDEN BRAIN. – 2023. – Т. 1. – №. 31. – С. 163-169.
100.
Рахимов О. Д., Эшмухамедов Л. М., Ашурова Л. МУСТАҚИЛ ТАЪЛИМНИ
РАҚАМЛИ ТЕХНОЛОГИЯЛАР АСОСИДА ТАШКИЛ ЭТИШ ТЕХНОЛОГИЯСИ:
Рахимов Октябр Дусткабилович, Қарши муҳандислик-иқтисодиёт институти
“Экология ва меҳнат муҳофазаси” кафедраси профессори Эшмухамедов Латиф
Маҳмаюсуфович, Қарши муҳандислик-иқтисодиёт институти “Экология ва меҳнат
муҳофазаси” кафедраси ассистенти Ашурова Лайло, Қарши муҳандислик-
иқтисодиёт институти “Экология ва меҳнат муҳофазаси” кафедраси ассистенти
//Образование и инновационные исследования международный научно-
методический журнал. – 2022. – №. 6.
101.
Rakhimov O. D., Kh M. Y., Ashurova L. Initial foresight studies in the higher education
system of Uzbekistan //Modern education (Uzbekistan).–2021. – 2021. – Т. 4. – №. 101.
– С. 16-22.
102.
Рахимов О. Д., Манзаров Ю. Х., Ашурова Л. Ўзбекистон олий таълим тизимида
дастлабки форсайт тадқиқотлар //Современное образование (Узбекистан). – 2021. –
№. 4 (101). – С. 16-22.
103.
Dustkobilovich R. O., Laylo А. Types of modern lectures in higher education, technology
of their design and organization //Проблемы современной науки и образования. –
2020. – №. 12-1 (157). – С. 41-46.
440
104.
Karimov B., qizi Nishonova S. C. MEHNATNI MUHOFAZA QILISHNING MAQSAD
VA VAZIFALARI //Educational Research in Universal Sciences. – 2023. – Т. 2. – №.
16 SPECIAL. – С. 482-486.
105.
Karimov B. MEHNAT MUHOFAZASI VA TEXNIKA XAVFSIZLIGI” TA’LIM YO
‘NALISHINING FAOLIYAT OB’EKTLARI VA ISH SOHALARI TO ‘G ‘RISIDA
TUSHUNCHA //Educational Research in Universal Sciences. – 2023. – Т. 2. – №. 16. –
С. 487-489.
106.
Eshmuxamedov L. M. et al. LABOR PROTECTION IMPROVE WORKING
CONDITIONS, INCREASE EMPLOYEES’PRODUCTIVITY, IMPLEMENTATION
OF REST REGIME //Educational Research in Universal Sciences. – 2023. – Т. 2. – №.
3 SPECIAL. – С. 1161-1166.
107.
Shodmonov G. D. et al. MEHNAT MUHOFAZASI FANINING RIVOJLANISH
TARIXI VA BOSHQA FANLAR BILAN O ‘ZARO BOG ‘LIQLIGI //GOLDEN
BRAIN. – 2024. – Т. 2. – №. 3. – С. 149-153.
108.
Bahodir O‘ktam o‘g K. et al. ELEMENTS OF THE MANAGEMENT SYSTEM OF
INDUSTRIAL SAFETY, LABOR PROTECTION AND ENVIRONMENTAL
PROTECTION AT THE" UZBEKISTAN GTL" PLANT //International journal of
advanced research in education, technology and management. – 2023. – Т. 2. – №. 11.
109.
Karimov , B. O. o‘g‘li, & Yusupov , B. I. o‘g‘li. (2023). CLASSIFICATION OF
DANGEROUS AND HARMFUL FACTORS IN UZBEKISTAN GTL" FACTORY.
GOLDEN
BRAIN,
1(29),
133–137.
Retrieved
from
https://researchedu.org/index.php/goldenbrain/article/view/5097
110.
Muradov S. et al. EMERGENCY EPIDEMIOLOGICAL, EPIZOOTIC AND
EPIPHYTOTIC SITUATIONS. PARTICULARLY DANGEROUS INFECTIONS
THAT CAUSE CONTAGIOUS AND COMMON DISEASES //Modern Science and
Research. – 2024. – Т. 3. – №. 2. – С. 52-89.
111.
Muradov S. et al. STANDARDS OF SAFETY REQUIREMENTS FOR PRESSURE
CABINETS, APPARATUS AND GAS EQUIPMENT //Modern Science and Research.
– 2024. – Т. 3. – №. 2. – С. 159-180.
112.
Muradov S. et al. EMERGENCY EPIDEMIOLOGICAL, EPIZOOTIC AND
EPIPHYTOTIC SITUATIONS. PARTICULARLY DANGEROUS INFECTIONS
THAT CAUSE CONTAGIOUS AND COMMON DISEASES //Modern Science and
Research. – 2024. – Т. 3. – №. 2. – С. 52-89.
441
113.
Muradov S., Xujaqulov A., Eshmuxamedov L. ORGANIZING TRAINING ON THE
CAUSES OF EMERGENCY SITUATIONS, CHARACTERISTICS AND ACTION AT
THE FOCUS OF INJURY //Modern Science and Research. – 2024. – Т. 3. – №. 2. – С.
247-264.
