ISSN:
2181-3906
2024
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 3 / ISSUE 3 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
961
FALOKATLAR VA TABIIY OFATLAR TUFAYLI ASAB-PSIXIATRIK
KASALLIKLARGA CHALINGAN SHAXSLARNING PSIXOTERAPIYASI VA
PSIXOPROFILAKTIKASI
Allanazarova Sholpan
QDU San’atshunoslik fakulteti Pedogogika va Psixologiya kafedrasi pedagogika fanlari
bo'yicha (PHD)dotsenti.
Gulmurzayev Marat
QDU San’atshunoslik fakulteti Amaliy psixologiya ta’lim yo‘nalishi
4-bosqich talabasi.
https://doi.org/10.5281/zenodo.10895405
Annotatsiya.
Bu maqola asab-psixiatrik kasalliklarga chalingan shaxslarning
psixoterapiyasi va psixoprofilaktikasi mavzusiga bag'ishlangan. Falokatlar va tabiiy ofatlar
tufayli yirik zararlanishga uchragan shaxslar psixiatrik muassasalarni ko'rib chiqamiz.Bu
maqola, asab-psixiatrik kasalliklarni tibbiy o'zlashtirish usullari bo'yicha muhim ma'lumotlar
taqdim etadi.
Kalit so'zlar:
Psixoterapiya, psixoprofilaktika, asab-psixiatrik kasalliklar, depressiya ,
ruhiy sog'lomlik, terapiya jarayoni , psixoterapevt
PSYCHOTHERAPY AND PSYCHOPROPHYLAXIS OF INDIVIDUALS WITH
NERVOUS-PSYCHIATRIC DISORDERS DUE TO DISASTERS AND NATURAL
DISASTERS
Abstract
. This article is devoted to the topic of psychotherapy and psychoprophylaxis of
individuals with nervous-psychiatric disorders. We will consider psychiatric institutions of
individuals who have suffered major damage due to disasters and natural disasters.This article
provides important information on methods of medical assimilation of Neuromuscular Diseases.
Key words:
Psychotherapy, Psychoprophylaxis, neuromuscular disorders, depression
mental wellness therapy process psychotherapist
ПСИХОТЕРАПИЯ И ПСИХОПРОФИЛАКТИКА ЛИЦ С НЕРВНО-
ПСИХИЧЕСКИМИ РАССТРОЙСТВАМИ ВСЛЕДСТВИЕ КАТАСТРОФ И
СТИХИЙНЫХ БЕДСТВИЙ
Аннотация.
Данная статья посвящена теме психотерапии и психопрофилактики
лиц с нервно-психическими расстройствами. Лица, получившие серьезные повреждения в
результате катастроф и стихийных бедствий, будут рассматриваться в
психиатрических учреждениях.В этой статье представлена важная информация о
методах медицинской ассимиляции нервно-психических расстройств.
Ключевые слова:
Психотерапия, психопрофилактика, нервно-психические
заболевания, депрессия, психическое здоровье, терапевтический процесс, психотерапевт.
Aholining Global o'sishi, ko'plab mamlakatlarda qashshoqlik, yomon er sharoitlari va
urbanizatsiya tabiiy ofatlar tufayli yuzaga kelishga koproq moyil hududlarda yashovchilar soni
va tabiiy ofatlarning aholi salomatligiga ta'siri ortdi. So'nggi yillarda tabiiy ofatlarning chastotasi
va kattaligi halokatli ofatlarni ko'paytirdi bu millionlab odamlarga jiddiy va iqtisodiy zarar
etkazdi. Amerika Qo'shma Shtatlari Katrina to'foni (2005) va Buyuk Sharqiy Yaponiyada zilzila
ISSN:
2181-3906
2024
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 3 / ISSUE 3 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
962
va tsunami qo'shma Shtatlarda (AQSh) kabi hatto eng rivojlangan mamlakatlar ham tabiiy
ofatlarga qarshi himoyasiz qolishgan. Tabiiy ofatlar, ekologik tizimning jamiyatga moslashish
qobiliyatidan yuqori bo'lgan tashqi yordam, shuning uchun bu talab qilinadigan uzilishlar sifatida
aniqlanadi.
Aksariyat odamlar tabiiy ofatdan ko'p o'tmay yuqumli kasalliklar va epidemiyalar yuqori
xavf keltirishiga ishonadi. Ammo tabiy ofatlardan keyin yuqumli kasalliklarning tarqalish xavfi
bo'rttirilgan ba'zida bu vahima qo'zg'atishi mumkin, ba'zida esa sog'liqni saqlashning keraksiz
faoliyatiga olib kelishi mumkin.Tabiiy ofatdan keyingi jarayonni tushunish uchun vafot
etganlarning katta qismini yuzaga keltirgan zilzilalarni va zilziladan keyingi davirni ko'z oldida
shakillantirish kerak.(11) Masalan,1966-yilgi Toshkent zilzilasi — 1966-yilning 26-aprelida soat
5 dan 23 daqiqa oʻtganda Toshkent shahrida roʻy bergan falokatli zilzila.Qurbonlar soni kamligi
(8 kishi halok boʻlgan, bir necha yuz kishi jarohatlangan) esa silkinishlarning boʻylama
boʻlganligi bilan izohlanadi, boʻylama tebranishlarda binolar katta zarar koʻrmaydi. Ammo
hodisadan keyingi yurak va asab hastaliklari tufayli qurbonlar soni koʻpaydi.jamiyatning
psixologik o'lchovi bilan, unda muammolar ham qo'shiladi.
Tabiiy ofatdan keyingi jarayonlar.Tabiiy ofatning kattaligiga qarab shaxslarning
reaktsiyalari ko'p elementlarga ko'ra farq qiladi. Bu jarayonlarni to'rt bo'limda tushuntirish
mumkin:Psixologik shok jarayoni: bu 24 soatdan ko'proq vaqtni olishi mumkin. Jismoniy
shaxslardagi fiziologik reaktsiyalar, diqqatni jamlay olmaslik, unutuvchanlik, gallyutsinatsiyalar,
qotish kabi reaktsiyalar ko'rinmoqda.Reaksiya jarayoni: ikki yoki olti kundan keyin ko'rinadi.
Shaxslar g'azablangan, ishonchsiz, tashvishli, qo'rqinchli; jismoniy ko'ngil aynishi, yurak urishi,
doimiy harakatchanlik kabi reaktsiyalar ko'rinadi.Xabardorlik jarayoni: bir haftadan keyin
ko'rinadi. U nima bo'layotganini bilishni istamaydi, qayg'u jarayoni boshlanadi, tuyg'ularning
intensivligi tajribali, diqqatni jamlay olmaydi, nizolar kelib chiqadi.Sog'ayish jarayoni:
falokatdan uzoq vaqt o'tgandan keyin jarayonga ular moslashishga harakat qilishadi. Qarshilik
kamayadi, xotirjamlik, mehribonlik holatlari ko'rinadi; maqsadlar aniqlanadi, falokat jarayoni
hayotning bir qismi sifatida ko'rila boshlaydi. Bu jarayonlarning barchasi shaxslarga ko'ra
farqlanadi.
Katta inqiroz yoki hayratlanarli xotirjamlik kabilar shaxslarda uchraydi.Umuman
olganda, favqulodda vaziyatlar rejalari asosan jiddiy jarohatlangan bemorlarga e'tibor qaratish,
bu bilan birlikda tabiiy ofatlar psixologiyasi o'rganilgan voqealarning aksariyatida bemorlarning
aksariyati asosiy tibbiy yordamga g'amxo'rlik yoki psixososyal yordamga muhtoj bu ko'rsatilgan.
Umumiy sog'liqni saqlash, reabilitatsiya va psixososyal yordam bir necha oy yoki yil davom
etishi mumkin (5).Tabiiy ofatdan keyingi bola va o'smirlik davrida Ko'rilgan Psixologik Ta'sirlar
Texnologiyaning jadal rivojlanishi va u bilan aloqa falokat jarayonining katta massaga etishiga
olib keladi bo'ldi. Ushbu massalar orasida asosan bolalar Dek bu topilgan (14). Bolalar va
o'smirlik davrida shaxslar hayotiy tajriba nuqtai nazaridan eng kam xabardorlikka ega egasi
guruhdir.
Shuning uchun, ofatlar kabi katta jarohatlardan ular juda ta'sir qiladi (13, 14).Tabiiy
ofatlardagi bolalar va o'smirlar, ular qaysi yoshda guruhning rivojlanish xususiyatlarini kim ham
olib yuradi ular aniq reaktsiyalarni ko'rsatadi (13). Tabiiy ofat jarayonidan keyin ular beradigan
reaktsiyalarga qarasak; bezovta, tashvishli, xavotirli, qo'rqinchli, introversiya va motam
ISSN:
2181-3906
2024
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 3 / ISSUE 3 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
963
reaktsiyalari ko'rinmoqda. Depressiya, bu kattalarda ham kuzatiladi, shikastlanishdan keyingi
stress buzilishi, tashvish kabi patologiyalar ko'pincha tabiiy ofatlardan keyin bolalar va o'smirlar
guruhlarida bu ko'rilgan psixologik ta'sirlardan biridir (4, 14).Falokatdan keyin ko'plab
jarohatlarga duchor bo'lgan shaxslar inqiroz va to'satdan yo'qotishlar tufayli psixopatologik u
jarayonlardan o'tadi. Stress-Anksiyete buzilishi va moddalarni iste'mol qilish kabi yo'nalishlar
ortib borayotganligi sababli, ruh salomatlik va psixososyal yordam juda muhimdir. Buqo'llab-
quvvatlash agar bu soha mutaxassislari tomonidan berilishi kerak bo'lsa de eng yaqin shaxslar
bilan dastlabki o'tkir qo'llab-quvvatlash bu boshlanmoqda. Shuning uchun u hali inqirozdan
qutulmagan biror kishi boshqa shaxsni qo'llab-quvvatlashga harakat qilganda buni ko'rish
mumkin (10).
Jahon Sog'liqni saqlash tashkiloti psixologik birinchi yordam, jiddiy inqirozni yaratgan
voqealardan so'ng, fosh bo'lgan odamlar boshqalarni qo'llab-quvvatlash uchun gumanitar,
qo'llab-quvvatlovchi, amaliy yordam boshqacha qilib aytganda, azob chekayotganlar, qo'llab-
quvvatlash va yordamga muhtojlar jismoniy shaxslarga taqdim etiladigan insonparvarlik va
qo'llab-quvvatlovchi aralashuvlar bu (18-20) sifatida belgilanadi.Psixologik birinchi
yordam.,to'g'ri yo'lga muhtoj jismoniy ehtiyojlarni qondirgandan so'ng, ijtimoiy va psixologik
jihatdan qo'llab-quvvatlovchi, aniq munosabatni ko'rsatmoqda xizmatni taqdim etish.
Psixologik birinchi yordam (Health Gap Action dasturi) mavzuni baholash bilan birga,
katta auditoriya bu uning e'tiborini ham tortdi (10). Ushbu qo'llanmani ishlab chiqish guruh
yaqinda travmatik hodisani boshdan kechirgan odamlarga psixologik birinchi yordam
yondashuvi bu foydali degan xulosaga kelgandan so'ng, u samarali bo'ladi aralashuvlarni
standartlashtirish va aniqlashtirish ko'plab milliy va xalqaro ekspert guruhlari tomonidan barcha
yoshdagilar, mahalliy ehtiyojlar va madaniyatlar uchun mos qo'llanma u yaratildi. Ushbu
qo'llanma JSST tomonidan 2011 yilda nashr etilgan u ko'plab tillarga tarjima qilingan va nashr
etilgan. .Ishlab chiqilgan qo'llanmada asosiy psixologik birinchi yordam kuzatish, tinglash va
ulanish uchun dastur tamoyillari sifatida ko'rsatilgan. Tomosha qilish, voqea sodir bo'ladi atrof -
muhit, xavfsizlik, jiddiy stress va favqulodda vaziyatni ko'rsatmoqda asosiy ehtiyojlari bo'lgan
shaxslarni kuzatishni yoritishda, qo'llab-quvvatlashga muhtoj bo'lgan shaxslarning ehtiyojlarini
tinglang va ularning tashvishlarini tinglash va tinchlanishlariga imkon berish mumkin(18, 23).
Ushbu tamoyillarning maqsadi psixologik birinchi yordam amaliyotchilariga bir ofat /
falokat holatiga qanday yondashish kerak, jabrlangan odamlarga qanday murojaat qilish kerak,
ularni eng ko'p qiling qisqa vaqt ichida ularni qo'llab-quvvatlash va ma'lumotga qanday
yo'naltirish kerakligini aniqlashda rahbarlik qilishdir.(7,9)Zilzilalarda qo'rquvini qanday engish
mumkin?Avvalo, siz ushbu qo'rquvni haqiqatan ham engish istagingizga e'tibor qaratishingiz
kerak. Ishonish bu fobiyani engishning eng muhim omilidir.Hayotingizga salbiy ta'sir
ko'rsatadigan ushbu holatdan xalos bo'lish uchun siz davolash usullarini o'rganishingiz va
davolanishni imkon qadar tezroq boshlashingiz kerak.Zilzila bo'yicha ta'limda qatnashish orqali
ushbu masaladan xabardor bo'lish sizni qo'rquvingizga qarshi kuchliroq qiladi.Qo'rquvingizni
bostirmang, sizni tushunmaslik tashvishi bilan boshdan kechirgan narsangizdan voz kechmang.
Uni baham ko'ring va echim topish uchun atrofingizdan ma'naviy yordam oling.
Kognitiv-xulq-atvor psixoterapiyalari yordamida siz mumkin bo'lgan zilzila haqidagi
haqiqiy e'tiqod va fikrlarni sinab ko'rishni boshlashingiz va buning o'rniga realroq o'ylashingiz
ISSN:
2181-3906
2024
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 3 / ISSUE 3 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
964
mumkin. Shunday qilib, zilzila qo'rquvining hissiy, jismoniy va ruhiy belgilari yo'qoladi, qochish
xatti-harakatlari vaqt o'tishi bilan kamayadi yoki hatto tugaydi.Eng muhimi, siz xotirjam bo'lishni
o'rganishingiz kerak.Zilzila sumkasini yaratish sizning tashvishingizni kamaytiradi, lekin zilzila
sumkasini ko'z oldingizga qo'yishdan va har soniyada zilzila haqida o'zingizga eslatishdan
saqlaning.
Fobiyalar Psixoterapiya sizning ruxiy sog'lomlashishingiz maqsadida muvofiq
rejalashtirilgan ishlar bo'lib, unda muammoning mutaxassisi (ya'ni siz) va muammoni hal
qilishda qo'llaniladigan texnikaning mutaxassisi (ya'ni psixoterapevt) sizning farovonligingizni
oshirish uchun birgalikda ishlaydi, asosan ikki yoki 3 kishi munosib ishtirok etadi, og'zaki
muloqot asosan ishlatiladi. So'nggi yillarda zilzila yangiliklari tufayli butun jamiyat og'ir kunlarni
boshdan kechirmoqda. Nafaqat zilziladan zarar ko'rgan shaharlarda, balki butun mamlakat
bo'ylab hukmronlik qiladigan motam jarayoni zilzilalarning davom etishi bilan boshlanadi va
jamiyatning ko'plab qatlamlariga ta'sir qiladigan zilzilalardan qo'rqish tobora keng tarqalmoqda.
Zilzilalardan tobora ko'proq qo'rqish, shuningdek, travmadan keyingi stress buzilishi va o'tkir
stress buzilishi kabi jiddiy psixologik kasalliklarga olib kelishi mumkin. Zilzila qo'rquvi o'tishi
va normal turmush tarzini saqlab qolish uchun mutaxassislardan yordam olish va ba'zi muhim
tavsiyalarni hisobga olish kerak.
Xulosa qilib aytganda Psixoterapiya va psixoprofilaktikaga qaratilgan faollik, falokatlar
va tabiiy ofatlar tufayli asab-psixiatrik kasalliklarga chalingan shaxslar uchun muhimdir.
Psixoterapiya, klinik va ma'muriy usullar orqali shaxslarga yordam beradi, ularni bu xilma-
xillikdan qutqarish, maqsadga muvofiq hayotga qaytish va murakkab his-tuyg'ulari bilan
boshlash imkoniyatini beradi. Psixoprofilaktika esa, kasallikning oldini oladi va kasallikning
ortga qaytishini oldini olish uchun strategiyalar, texnologiyalar va resurslarni joriy etishni o'z
ichiga oladi.
REFERENCES
1.
Expert Rev.Anti infect. Ther 10(1),95-96 (2012)
2.
Kadioglu, M.., (2008). Tabiiy Ofatlarni Zamonaviy, Kompleks Boshqarish Asosiy
Tamoyillari. Ichida: M. Kadioglu, E.. Zdamar (Tahr.), Falokat Zararni kamaytirishning
asosiy tamoyillari( p. 1-34), JICA Turkiya Ofis Nashrlari No: 2, Anqara.
3.
Tabiiy ofatlar va travmatik hodisalarda psixologik yordam (2011), Milliy ta'lim vazirligi,
Anqara, Access, 25.01.2021,
4.
Karabulut, D., & Bekler, T . (2019). Tabiiy ofatlar bolalari va o'smirlarga ta'siri.
5.
Hugelius, K., Becker, J., & Adolfsson, A. (2020). Five challenges when managing mass
casualty or disaster situations: a review study. International Journal of Environmental
Research And Public Health, 17(9), 3068.
6.
Erdur Baker, Ö., Yıldırım, Z., & Altun, A.(2018). Ofatlarda Psixologik yordam uchun
psixologik maslahatchilarga yo'naltirilgan Onlayn ta'limni rivojlantirish. TUBITAK
SOBAG loyihasi Butunjahon Ruhiy Salomatlik Kuni Federatsiyasi, Aqliy Qadr-Qimmat
Sog'liqni Saqlash Psixologik Va Ruhiy Salomatlik Uchun Birinchi Yordam
(2016).25.01.2021,
ISSN:
2181-3906
2024
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 3 / ISSUE 3 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
965
7.
Kılıç, N., Şimşek, N. (2018). Psixologik birinchi yordam va hamshiralik. Psixiatrik
hamshiralik jurnali, 9(3), 212-218
8.
Oila va ijtimoiy siyosat, oila va jamoat xizmatlari vazirligi Migratsiya Bosh boshqarmasi,
tabiiy ofatlar va Favqulodda vaziyatlarda Psixososyal Qo'llab-quvvatlash xizmatlari, kirish,
25.01.2021,
9.
Şavur, E., & Tomas, S. A. (2010). Terroristik hodisalardan keyin psixososyal qo'llab-
quvvatlash xizmatlari. Inqiroz jurnali, 18(1), 45-58.
10.
World Federation For Mental Health Day, Dignity In Mental Health Psychological &Mental
Health First Aid For All (2016). Erişim, 25.01.2021,
Bahadır, H., ve Uçku, R. (2018)Xalqaro favqulodda ma'lumotlar Turkiya Respublikasi
tarixidagi ofatlar uning bazasiga ko'ra. Artvin Tabiiy
11.
ofatlarni qo'llash va tadqiq qilish Tabiiy ofatlar va atrof-muhit Markaziy jurnali, 4 (1), 28-
33.
12.
Kukuoğlu, A. (2018). Tabiiy Ofatlardan Keyin Tajribali Travmalar va namunali Psixota'lim
dasturi, falokat va xavf Jurnal 1(1), 39-52.
13.
Karancı, N., İkizler, G (2017)Tabiiy Ofatlar Psixologiyasi: Tarix, Asosiy tamoyillari va
ilovalar. Psixologiya-Xususiy Mavzular, 2 (3): 163-71.
14.
Kukuoglu, A. (2018). Tabiiy Ofatlardan Keyin Tajribali Travmalar va namunali Psixota'lim
dasturi, falokat va xavf Jurnal 1 (1), 39-52
