19
O’RTA OSIYODA ILK HADIS VA KALOM MAKTABLARI TARIXINING
O’RGANILISH BOSQICHLARI
Dilafruz Gulamova
“Jo’ybori Kalon” ayol-qizlar
o’rta maxsus islom ta’lim muassasasi mudarrisi OXU magistranti.
https://doi.org/ 10.5281/zenodo.10911137
Annotatsiya.
Ushbu maqolada Hadis ilmining paydo bo’lishi, uning Islom olamiga
tarqalishi jarayonlari, taraqqiyot bosqichlari, Hadis ilmini tasnif etgan olimlar hamda tarkibiy
jihatdan asosiy qismlarni o’rganishga oid tahliliy yondoshuvlar hamda nazariyalar yoritilgan.
Kalit so’zlar:
Hadis, sahoba, ilm ud-diroya, quvvai hofiza, al-Javomi’ al-mubavabba, As-
Sunan, al-Musnad,
al-Kabir.
THE STAGES OF STUDYING THE HISTORY OF THE FIRST HADITH AND
KALAM SCHOOLS IN CENTRAL ASIA
Abstract.
This article highlights the processes of the origin of Hadith studies, its spread in
the Islamic world, the stages of development, scientists who classified Hadith studies, as well as
analytical approaches and theories concerning the structural and fundamental study of Hadith
studies.
Keywords:
hadith, companion, Ilm al-diraya, Kuwai Hafiz, Al-Jawami Al-mubawabba, as-
Sunan, al-Musnad, al-Kabir.
ЭТАПЫ ИЗУЧЕНИЯ ИСТОРИИ ПЕРВЫХ ШКОЛ ХАДИСОВ И КАЛАМОВ
В ЦЕНТРАЛЬНОЙ АЗИИ
Аннотация.
В этой статье освещаются процессы зарождения хадисоведения, его
распространение в исламском мире, этапы развития, ученые, классифицировавшие
Хадисоведение, а также аналитические подходы и теории, касающиеся структурно-
фундаментального изучения хадисоведения.
Ключевые слова:
хадис, сподвижник, Ильм уд-дирая, Кувай Хафиза, Аль-Джавами
Аль-мубавабба, ас-Сунан,аль-Муснад, аль-Кабир.
Hadis ilmining paydo bo'lishini Payg'ambar alayhissalomning vafotidan bir asr o'tgandan
keyin bilan bog'lash to'g'ri bo'ladi. Chunonchi Payg'ambar hayot vaqtlarida uning so'zlariyu qilgan
ishlarini avval boshda faqat eshitish va mushohada qilish bilan chegaralangan bo'lsa, so'ngroq
ularni naql etib rivoyat qilina boshlandi. Payg'ambardan hadis eshitgan sahobalar ham har xil
sharoitda bo'lganlar-qay birlari ko'proq, boshqalari kamroq eshitganlar. Bu hol esa naql va
20
rivoyatga ehtiyojning oshishiga sabab bo'lgan. Ayni vaqtda sahobalar hadisni Payg'ambardan
bevosita eshitganlari boisidan, shuningdek quvvai hofizalari o'ta kuchli bo'lganligidan ham rivoyat
qilishgan hadislarda ishtiboh, yolg'on yoki unitish kabi hollar umuman kuzatilmagan.
Payg'ambar alayhissalom vafotlaridan keyin, sahobalar islom diniga kirgan yangi-yangi
o'lkalarga yoyilib tarqab ketgach, Payg'ambar hadislarini bilishga ehtiyoj va zarurat tobora osha
borgan. Yillar o'tishi bilan bu ehtiyoj yanada kuchayib xilma-xil shar'iy ahkomlarni bilish va
Qur'oni karim ma'nolarini idrok etib chuqur anglashga ehtiyoj kuchayadi. Mana shu sabablarga
ko'ra hadislarni izlab topish, ularni aniqlash talabida turli o'lkalarga har xil safarlar va rihlatlar
ko'payadi. Vaqt o'ta borishi bilan hadis roviylarining ko'pligidan ularni aniq bilish, sanadini
tekshirib bilish, ular o'rtasidagi tafovut va qaysinisi to'g'riligiga ishonch hosil qilish kabi qator
masalalar vujudga keldiki, bularni o'rganadigan maxsus ilm-hadis ilmlari paydo bo'ldi. Hadis
ilmining taraqqiyot bosqichlari haqida to'xtalsak, quyidagilarni qayd qilish lozim bo'ladi.
1
.Payg'ambar alayhissalom davrida hadis ilmi.
Bu davrdagi hadis ilmi, yuqorida qayd
etilganidek, sahobalarni Payg'ambardan eshitgan hadislari va uning holatlarini mushohada
etganlari bilan belgilanadi. Keyin ular (sahobalar) g'oyib bo'lganlarga u hadislarni yetkazganlar.
Shu boisdan ham bu dastlabki bosqichda hadis ilmi rivoyat, yodda saqlash (hifz) va
g'oyiblarga yetkazish kabi xususiyatlarga ega bo'lgan.
2.
Sahobalar davrida hadis ilmi.
Bu davr, asosan Payg'ambar vafotlaridan keyin
boshlanadi, chunonchi shu paytdan boshlab hadis rivoyat qilishga alohida talab paydo bo'ladi va
avvalroq zikr qilganimizdek, shu maqsad yo'lida boshqa shahar va mamlakatlarga safarlar ham
boshlanadi. Ayni vaqtda sahobalar katta e'tibor bilan rivoyat qilinadigan hadislarga biror xato
voqe' bo'lishdan ham ogoh bo'la boshladilar. Chunonchi bu xususda Payg'ambar
alayhissalomning
"kimki menga nisbatan yolg'onni so'zlasa, shubhasiz u jahannamdan joy
oladi"
, degan ochiq-oydin hadislari ham bor edi. Darvoqe rivoyatning to'g'ri (haqiqat) ekanligi,
uning shartlari, xillari, ahkomlari, roviylarning holatlariyu sharoitlariga doir hadis ilmidagi turli-
tuman masalalarni tadqiq qiladigan maxsus soha bo'lib, uni
ilm ud-diroya
deb ataladi. Binobarin
ana shu paytdan e'tiboran roviylarning rivoyatlarini aniqligi, ular Payg'ambarni ko'rganlari yoki
undan bevosita eshitganligi haqida shohidlarni talab qilish, bu haqda hatto qasam ichirish kabi
masalalar ko'tarila boshladi. Bunga qo'shimcha rivoyat qilinadigan hadisning matnini tadqiq
etishga ham alohida e'tibor berildi. Bu hol keyinchalik hadisshunoslikda matnni tanqidiy (ilmiy)
tarzda o'rganish (ya'ni
naqd al-matn
) deb ataladi. Mazkur holatlarda matnni aniqlashda islom dini
asoslari-Qur'oni karim oyatlari yoki boshqa shu mavzuga dahldor hadislarga asoslanib, yetarli dalil
va isbotlarga tayangan holda xulosa chiqarilardi. Mana shu jarayonda sahobalar Payg'ambar
21
alayhissalomdan hadislar rivoyat qilishlik naqadar katta mas'uliyatni va ayni vaqtda g'oyatda
muhim va hatarli ekanligini angladilar. Chunki hadislarni ishonchli, to'g'ri rivoyat qilmay uni xato
yoki yolg'on, noto'g'ri holda keltirilishi jamiyat uchun muhimligi ayon bo'ldi. Halol va harom
tushunchalari, hamda boshqa shar'iy ahkomlarni to'g'ri talqin qilish uchun endi sanad zarurati ham
tug'ildi. Bunga ayniqsa, musulmonlar orasida har xil siyosiy fitnalar va mojarolar paydo bo'la
boshlagach, tobora ehtiyoj kuchaya boshladi. Bu masalani aniqlash uchun boshqa shaharlarga
borishlar ham avj olaboshladi. Hatto bitta hadisni aniq bilish uchun qanchadan-qancha masofa,
cho'li-biyobonlarni bosib o'tishga to'g'ri keladi. Masalan Payg'ambar alayhissalomning suhbatida
necha martalar bo'lib undan ko'pdan-ko'p hadislar eshitgan Abu Ayub al-Ansoriy Madinai
Munavvaradan atigi bitta hadis eshitish uchun Misrga, Aqaba ibn Omir huzuriga borgan va o'sha
hadisni eshitgach, yana uloviga minib o'z shahri Madinaga qaytib kelgan. Hijriy ikkinchi asrdan
boshlab, sahobalar davri tugab hadislarni ham matn, ham sanad jihatidan chuqur o'rganib tadqiq
etishga ehtiyoj yanada kuchaydi. Bu masala ayniqsa islom olamida turli-tuman firqalar (guruhlar)
va mazhablar paydo bo'lgandan keyin yanada katta ahamiyat kasb etdi. Shu maqsadda
hadisshunoslikda jarh va ta'diyl ilmi paydo bo'lib, u roviylarning holatlarini tadqiq etib ular
aytganlarini qabul qilish yoki rad etishni o'rganardi. Hadis roviylarining tarixlari va ularning to'liq
tarjimai hollarini o'rganish bilan shug'ullanadigan olimlar paydo bo'lib, bu sohada alohida asarlar
yarata boshladilar.
Hijriy uchinchi asrdan boshlab esa hadis xususidagi izlanishlar yanada kuchayib, mustaqil
asar va tasniflar paydo bo'la boshladi. Bu asrda yashagan mashhur olimlardan Ali ibn al-Madiniy
(vafoti 849 yil), imom al-Buxoriy va boshqalarni ko'rsatish mumkin.
1
Payg'ambarimiz Muhammad alayhissalomning yo'l-yo'riqlari va ko'rsatmalari, u zoti
sharifga mansub pandu- nasihatlar yig'indisi hadislar deb atalib, ular har qanday davr uchun ham,
har qanday jamiyat uchun ham juda katta ahamiyatga egadir. Chunonchi, hadislar Qur'oni
karimdan keyin shariat axkomlarining asosini tashkil qiladi.
Ma'lumki, tarixan g'oyatda qisqa muddatda nozil bo'lgan Qur'oni karim oyatlari ba'zi
hollarda umumlashtirilgan, murakkab holda keltirilgan bo'lganligidan Payg'ambarimiz hadislari
ushbu oyati shariflarni kengroq talqin etadi, ularni oddiylashtirib bayon qilib, unda keltirilgan
voqea va hodisalarni ko'pchilikka tushunarli qilib mufassal holatda sharhlaydi.
Payg'ambar alayhissalom hadislari u zoti sharif yashagan davr uchun haqiqiy bir ko'zgu
vazifasini ham o'taydi. Chunki ular sarvari olamning hayotlari, husni axloqlari, adolatli jamiyat
1
Imom Buxoriy taʼrifi” (tarjima va izohlar muallifi Saidazim Muhammad Ali), – T.: Choʻlpon. 1996.19-bet
22
qurish yo'lida ko'rsatgan beqiyos sa'iy-harakatlari, yaxshiligu-xayr barakotga asoslangan
faoliyatlarni o'z ichiga oladi. Mana shularga binoan oldin o'tgan hech bir Payg'ambarlar va
ulug'larga ko'rsatilmagan alohida bir e'tibor bilan ilm ahllari hadislarni to'plashga kirishdilar. Hadis
ilmi bilan shug'ullanish eng aziz va sevimli mashg'ulot hisoblanib, ularni to'plash uchun olimu
ulamolar butun aql-zakovatiyu, qalb qo'ri bilan kirishganlarini alohida ta'kidlash zarur.
Payg'ambar hayot vaqtlarida hadislarni yozib olish odat bo'lmagan. Ayrim sahobalarning
fikricha, Payg'ambarning o'zlari hadislarini yozma qayd etishni ma'n qilganlar.
"Mendan
Qur'ondan boshqa hech narsa yozmanglar, agar kimki biror narsa yozgan bo'lsa, o'chirib
tashlanglar. Mendan faqat hadis aytinglar, xolos. Buni hech zarari yo'q"
, - deb uqdirganlar
avvaliga Payg'ambar alayhissalomning o'zlari. So'ngra Payg'ambarning o'zlari Abdulloh ibn Amr
ibn al-Ossga izn qilganlaridan keyin hadislar zarur hollarda yozma ravishda ham qayd etila
boshlagan. Payg'ambar vafot etganlaridan keyin ma'lum darajada tortishuv va munozaralardan
keyin har xil mavzularga doir hadislar kitobat holiga keltirila boshlandi. Masalan sahobalardan
Jobir ibn Abdulloh haj ziyoratining yo'l-yo'riqlari (Manosik al-haj) xususidagi hadislardan bir
kichik kitob bitgan bo'lsa, Samara ibn Jundab esa Rasulullohdan eshitgan hadislari asosida o'z
o'g'illariga bir vasiyatnoma yozib qoldiradi. Tobe'inlar davrida esa hadislarni kitobat etishga
qarshilik qiluvchilar ozchillikni tashkil etib, uni kitobatini qo'llab-quvvatlagan tobe'iynlar esa
aksariyatni tashkil etardi. Ushbu davrda, ya'ni sahobalar va tobe'iynlar davrida ikki xil fikr qaror
topib, hadislarni ham yozma, ham og'zaki tarzda rivoyat qilish odat tusiga kirgan edi.
Hadislarni tadviyn etish-ularni muayyan bir to'plamga yig'ish demakdir. Dastavval
hadislarni to'plam shaklida qayd etishni boshlagan olim Abdulaziz ibn Marvon (vafoti 704 yil)
hisoblanadi. U Misrda amirlik vazifasida bo'lgan, lekin o'z maqsadiga erishmasdan burun vafot
etadi. Uning ishini o'g'li Umar ibn Abdulaziz (vafoti 720 yil) davom etdiradi. Hadislarni bu tariqa
qayd etilishidan ko'zda tutilgan asosiy maqsadlar-ularni sahih (to'g'ri, ishonchli) larini noqis
mavzulari bilan aralashib ketishlikni oldini olish va muayyan hadisni rivoyat qilgan roviy va
ulomalarning vafotlari tufayli ularni yo'q bo'lib ketish xavfidan edi. Shu boisdan ham Umar ibn
Abdulaziz hadislarni yozma qayd etishni buyurganda Madina ahliga
"Rasululloh-sallolohu
alayhi va sallam
ning hadislarini eshitgan zahotingiz yozib olingizlar, chunki uni
bilgan
ulamolarni dunyodan o'tib ketishlaridan havotirdaman",-deb yozgan edi. Umar ibn
Abdulaziz bu muhim vazifani topshirgan muhaddislarning boshliqlaridan Abu Bakr ibn
Muhammad ibn Amr ibn Hazm, Muhammad ibn Muslim ibn Shihob az-Zuhriylar bor edi.
Hijriy ikkinchi (melodiy sakkizinchi) asrning o'rtalaridan e'tiboran hadislarni tasnif etish
ham boshlanadi. Eng avvalo ularni boblarga ajratib tasnif etgan olimlardan ar-Rabiy' ibn Subayh
23
as-Sa'diy (vafoti 777 yil), basralik Sa'iyd ibn Abu Aruba (vafoti 773 yil), yamanlik Xolid ibn
Jumayl, Muammar ibn Roshid al-Azadiy (vafoti 770-yil), makkalik Abdumalik ibn Abdulaziz ibn
Jurayj (vafoti 768-yil), Sufyon ibn Uyayna (vafoti 812-yil), kufalik Sufyon ibn Sa'iyd as-Savriy
(vafoti 778-yil), basralik Hammod ibn Salma (vafoti 783-yil), Shomdan al-Valiyd ibn Muslim
(vafoti 810-yil), rayylik Jurayr ibn Abdulhamiyd (vafoti 803 yil), Xurosondan Abdulloh ibn al-
Muborak (vafoti 797-yil), Vositdan Xushaym ibn Bashiyr (vafoti 799-yil) kufalik Zakariyo ibn
Abu Zoida (vafoti 767-yil), Muhammad ibn Fuzayl ibn G'azvon (vafoti 810 yil), Vakiy' ibn Jarroh
(vafoti 813 yil), yamanlik Abdurrazoq ibn Hammom (vafoti 827 yil) larni ko'rsatish mumkin. Shu
davrda yaratilgan asarlarni tahlil etib aytish mumkinki, ularning aksariyati muayyan bir mavzuga,
masalan, tafsir, ahloq-odob, g'azot, shar'iy ahkomlar kabi masalalarga bag'ishlangan edi. Mazkur
asarlar Payg'ambar alayhissalomning hadislari, sahoba va tobe'iynlarning so'zlarini o'zida
mujassam etgan edi. Ayni vaqtda ushbu asarlar hadislarning to'plami sifatida bo'lib, ularning
ishonchli (sahih)ligi masalasiga unchalik e'tibor berilmagandi. Hijriy uchinchi (melodiy
to'qqizinchi) asrdan boshlab esa, hadislarni ja'mlovchi (jomi’), musnad va mu'jam shaklidagi yirik
asarlar paydo bo'laboshladiki, tarkibiy jihatdan ularni uch asosiy qismga bo'lish mumkin.
1. Boblarga ajratilgan yirik asarlar
(al-Javomi’ al-mubavabba).
Bu asarlar turli-tuman
mavzularni o'zida qamragan bo'lib, ularga boblarga ajratilgan holda tartib berilgan.
Mana shu asarlardan imom al-Buxoriyning
"Al-Jomi’ as-sahih"
, imom Muslim ibn al-
Hajjojning
"Al-Jomi'
as-sahih"
,
at-Termiziyning
"Al-Jomi’
al-Kabir"
,
imom
Abu
Dovudning
"As-Sunan"
, imom an-Nasoiyning
"As-Sunan"
, imom Ibn Mojaning
"As-Sunan"
,
imom ad-Dorimiyning
"As-Sunan"
kabi asarlarini ko'rsatish mumkin.
2. Musnadlar
(al-Masoniyd).
Bu uslubdagi asarlarda ma'lum bir sahobaning rivoyatlari bir joyda zikr qilinib, undan
keyin ikkinchi sahoba davom ettiriladi. Bu asarlarda keltirilgan hadislarga mavzularga rioya
qilinmaydi. Masalan imom Ahmad ibn Hanbal o'zining
"al-Musnad"
nomli yirik asarida avval
to'rt to'g'ri xalifalarning (chahoryorlar) rivoyatlarini keltirib, keyin birin-ketin boshqa
sahobalarning rivoyatlarini keltiradi. Hammasi bo'lib uning asarida to'qqiz yuz to'rtta sahoba zikr
qilinadi. Muallif o'z asarini boblarga ham bo'lganligini aytish mumkin.
3. Mu'jamlar
(al-mao'jim).
Bu xildagi to'plamlarda musannif asariga o'z shuyux
(ustoz)larining hadislarini kiritib, ularning ismlarini mu'jam (alifbo) tartibida keltiradi.
Payg'ambar alayhissalomning hadislari islom jamiyatining ijtimoiy va ma'naviy hayotida
o'z mazmun-mohiyatiga qarab egallagan o'rinlari ham turlicha bo'lgan. Shunday hadislar bo'lganki,
ularni jamiyatning barcha a'zolari bilishlari zarur bo'lgan, ya'ni bu xildagi hadislar ommaviy
24
iste'molda bo'lgan. Shu boisdan ham ulamolar, muhaddislar mana shunga asoslanib, ularni targ'ib
qilganlar, lekin ba'zi hadislar bo'lganki, ularni ayrim shaxslar bilishining o'zi kifoya bo'lgan. Mana
shu xususiyatlarga ko'ra hadislarni ba'zi olimlar, jumladan imom Muhammad ibn Idris ash-Shofi'iy
ikki asosiy qismga bo'ladi:
Xulosa qilib shuni ta’kidlash joizki, islom tarixida buyuk maqom kashf etgan
muhaddisning shoh asari asrlar osha o‘rganilib, islom taʼlimotida Qurʼoni karimdan keyingi manba
sifatida foydalanib kelinmoqda. “Sahih al-Buxoriy” asarining yaratilishi va uning keyingi
avlodlarga yetib kelishida ham buyuk bir ibratli tarix bor. Zero, bu asarning butun musulmonlar
qalbidan joy olishi bejiz emas. Imom Buxoriyning tinimsiz ilm yo‘lida chekkan mashaqqati, qirq
yil sahroi-shaharlarni kezib qiyinchiliklarga sabr qilishi, tunu-kun qilgan ilmiy mehnati, sof
eʼtiqodi va xolis amalining buyuk samarasidir.
REFERENCES
1.
Imom Buxoriy taʼrifi” (tarjima va izohlar muallifi Saidazim Muhammad Ali), – T.:
Choʻlpon. 1996.19-bet
2.
Imom Buxoriy izidan .B.Amonov, N.Qobilov. T:. ”Mumtoz so’z” 2019y
3.
Buyuk siymolar, allomalar. Abdulla Qodiriy nomidagi xalq merosi nashriyoti.T:1995.
4.
Moziydan taralgan ziyo. Imom al Buxoriy, T., 1998.
5.
K.Zaripov. Ta’lim-tarbiyada Qur’oni karim va hadislardan foydalanish. Buxoro. 1999y
