15
“AL-ADAB AL-MUFRAD” ASARIDA PSIXOLOGIK SHART
-
SHAROITLARNING
TARBIYA OMILI BILAN O’ZARO BOG‘LIQLIGI
Hamroyeva Robiya
Osiyo Xalqaro Universiteti
Pedagogika-psixologiya yo’nalishi magistranti.
https://doi.org/10.5281/zenodo.10911191
Annotatsiya.
Ushbu maqolada Imom Buxoriyning “Al-Adab al-Mufrad” asarining
mazmun mohiyati hamda asardagi ota-ona va farzand o’rtasidagi odob -axloq va tarbiyaviy
omillarning bugungi kun psixologik sharoitlarida tutgan o’rni haqidagi tahliliy yondoshuvlar
yoritilgan.
Kalit so’zlar:
Jome’us-sahih, Al-adab al-mufrad, odob, ma’daba, Sahih, Kitobul Vo’iy,
muhaddis, Kitobul adab, Hadis, Mo’mina.
СВЯЗЬ ПСИХОЛОГИЧЕСКИХ УСЛОВИЙ С ОБРАЗОВАТЕЛЬНЫМ
ФАКТОРОМ В «АЛЬ-АДАБ АЛЬ-МУФРАД»
Аннотация.
В этой статье освещается содержание работы имама Бухари “аль-
Адаб аль-муфрад”, а также аналитические подходы к работе о роли моральных и
образовательных факторов между родителями и детьми в психологических условиях
сегодняшнего дня.
Ключевые слова:
Джомеус-Сахих, Аль-адаб Аль-муфрад, адаб, Мадаба, Сахих,
Китабул Воъий, мухаддис, Китабул адаб, хадис, Мумина.
RELATIONSHIP OF PSYCHOLOGICAL CONDITIONS WITH EDUCATIONAL
FACTOR IN "AL-ADAB AL-MUFRAD"
Abstract
. This article highlights the content of Imam Bukhari's work “al-Adab al-Mufrad”,
as well as analytical approaches to the work on the role of moral and educational factors between
parents and children in the psychological conditions of today.
Keywords:
Jomeus Sahih, Аl-adab Аl-mufrad, adab, Madaba, Sahih, Kitab ul Voiy,
muhaddis, Kitabul adab, hadith, Muminah.
Imom Buxoriy mashhur «Jome'us-sahih» kitoblarida ham «Kitobul adab» degan qism
ochib, uning ichida odob-axloqqa oid hadisi shariflardan bir yuz yigirma sakkiz bobda uch yuzdan
ortig‘ini keltirganlar.
Lekin imom Buxoriy bu bilan kifoyalanmay, «Jome'us-sahih»ga o‘zlariga yetib kelgan
boshqa hadislarni ham qo‘shib, «Al-adab al-mufrad» nomli kitob tasnif qilganlar. U kishi bu
16
mavzuni o‘ta muhim hisoblaganlaridan unga alohida kitob bag‘ishlashni lozim ko‘rgan bo‘lsalar
kerak.
Bizning tilimizda «odob» tarzida talaffuz qilinishiga odatlanib qolingan arabcha «adab»
so‘zi aslida «ma'daba» o‘zagidan olingandir. «Ma'daba» esa, odamlarni da'vat qilingan ziyofatni
anglatadi. Odob ham odamlarni doimo da'vat qilinadigan ma'naviy ma'daba – ziyofat bo‘lgani
uchun shu nomni olgan.
Abu Muhammad o‘zining «Kitobul Vo'iy» nomli asarida: «Odob kishilarni maqtalgan
narsalarga chaqirgani uchun «odob» deb nomlangan», deydi.
Abu Zayd rahmatullohi alayhi: «Odob fazilatlardan biriga eltuvchi yaxshi urinishga
ishlatiladigan ismdir», degan.
Odobning ta'rifida juda ko‘p gaplar aytilgan. Jumladan:
«Maqtovga sazovor so‘z va amalni ishlatish odobdir».
«Karamli axloqlarni ushlash odobdir».
«O‘zingdan kattani ulug‘lab, o‘zingdan kichikka mehr ko‘rsatishing odobdir».
Shu va shunga o‘xshash barcha ta'riflar bir joyga to‘plansa, odobning Islomda ko‘zlangan
ta'rifi kelib chiqadi.
Hozirgi kunda g‘arb madaniyatiga tobelik ta'sirida «odob»ni «madaniyat» deyish ham joriy
bo‘lgan. Misol uchun, «ovqatlanish odobi» deyish o‘rniga «ovqatlanish madaniyati» deyiladi.
«Al-Adab al-mufrad» kitobi ana shu muhim masalaga bag‘ishlangandir. Kitob nomidagi
«al-mufrad» so‘zi «fard», ya'ni yolg‘iz degan ma'noni anglatadi. Boshqacha qilib aytganda, faqat,
yolg‘iz odob masalasiga bag‘ishlangan kitob, desak ham bo‘laveradi.
Imom Buxoriyning ushbu «Al-Adab al-mufrad» kitobi ham juda mo‘'tabar hisoblanadi.
Unda imom Buxoriy faqat adabga oid 1322 ta hadisi sharifni keltirganlar va o‘z odatlariga
binoan, ularni 644 ta bobga bo‘lganlar.
Bu kitobda ijtimoiy aloqalarga va kishilarning o‘zaro muomalalariga oid odoblarga bog‘liq
hadisi shariflar keltirilgan.
«Al-Adab al-mufrad»da ham imom Buxoriy «Jome'us-sahih»dagi uslubni qo‘llaganlar.
Ba'zi o‘rinlarda Qur'oni Karim oyatlaridan hamda sahobalarning asarlaridan ham
keltirganlar.
Yana ta'kidlab aytilishi lozim narsalardan biri shuki, «Al-Adab al-mufrad»da kelgan barcha
hadislar ham «Jome'us-sahih»dagi hadislar darajasida emasdir.
Yanada aniqroq qilib aytadigan bo‘lsak, bu kitobdagi hadislarning yarmi sahihlik darajasi
bo‘yicha «Jome'us-sahih»dagi hadislar bilan bir hil darajadadir. Qolgan yarmi imom Muslimning
17
«Sahih»idan joy olgan hadislardan keyingi va imom Termiziy, Nasaiy, Ibn Moja hamda Abu
Dovudlarning kitoblaridagi hadislardan yuqori o‘rinda turadi. Bu ilmiy haqiqatni alloma Yusuf
Bannuriy ham ta'kidlagan.
Oisha roziyallohu anhodan rivoyat qilinadi: “Bir arabiy Nabiy (s.a.v) ning huzurlariga
kelib: “Sizlar yosh bolalaringizni o‘pasizlarmi? Biz o‘pmaymiz” dedi. Shunda Nabiy (s.a.v.)
“Alloh qalbingdan rahmatni sug‘urib olgan bulsa, men nima ham qila olardim”-dedilar. Demak,
yosh bolalarni o‘pish, kishi qalbida rahmat borligining alomati ekan. Bola boqish mashaqqatli
ekanligi, hamda bola doim mehr va rahm-shafqatga muhtoj bo‘lgani uchun ham Islomda bolaga
rahmli bo‘lish katta savobli ish darajasiga ko‘tarilgan.
Rasululloh (s.a.v.) Hasan ibn Alini o‘pdilar. Ul-zotning huzurlarida Akra' ibn Xobis
Tamimiy o‘tirgan edi. Aqra' “mening o‘nta bolam bor, ularning birortasini ham o‘pganim yo‘q”-
Dedi. Rasululloh (s.a.v.) unga nazar soldilar va “Kim rahm qilmasa, unga ham rahm qilinmaydi”-
dedilar. Rasululloh (s.a.v.) aytgan bu gaplarinig ma'nosi- kim bandaga rahm qilmasa. Unga ham
Alloh taolo rahim qilmaydi deganidir. Bandalarga rahm qilishning eng oliy namunasi yosh bolaga
rahm qilishdir. Valid ibn Numayr ibn Avsdan rivoyat qilinadi: “U otasining: “Solihlik Allohdan
odob otalardan” deyishar edi” deganini eshitgan ekan. Bu rivoyatdan bolalarining kim bo‘lib
yetishishiga, ota-ona tomonidan beriladigan tarbiyani sabab qilib qo‘ygan. Shuning uchun har bir
ota-ona farzandlarining tarbiyasi islomiy bo‘lishi uchun qo‘lidan kelgan barcha choralarni ko‘rishi
matlubdir.
No‘'mon ibn Bashirdan rivoyat qilinadi: “Otam meni ko‘tarib Rasululloh (s.a.v.)
huzurlariga olib bordilar”, Yo Rasululloh! guvoh bo‘ling men No‘'monga o‘z molimdan buni
berdim”-dedi. Hamma bolalaringa berdingmi?-dedilar, “yo‘q”-dedi. “mendan boshqani guvoh
qil!”-dedilar. So‘ngra “Ularning barchasi senga birdek yaxshilik qilishi seni xursand
qilmaydimi?”-dedilar. “qiladi”-dedi. “unday bo‘lsa haligiday qilma!”-dedilar. Ushbu hadisda ota-
onalar bolalariga nisbatan adolatli bo‘lishlari ta'kidlanmoqda. Ota-onalar har bir farzandiga bir xil
munosabatda bo‘lishi lozim.
Shuningdek, «Al-Adab al-mufrad»da imom Buxoriy «Jome'us-sahih»da sanadi
yetkazilmagan mu'allaq hadislardan ba'zilarining sanadini oxiriga yetkazganlar. Ko‘plab
muhaddislar aniqlay olmagan roviylarni va ba'zi so‘zlarni aniqlab berganlar.
«Al-Adab al-mufrad»da boshqa kitoblarda yo‘q xabarlar kelgan. Ayni paytda ushbu
kitobga kiritilgan ba'zi hadislarning yana o‘xshashi bo‘lsa, imom Buxoriy rahmatullohi alayhi ana
shu o‘xshash rivoyatning roviylar sanadini bayon qilib, ular ham yuqoridagiga o‘xshash rivoyatni
18
keltirganlariga ishora qilganlar. Bizning maqsadimiz sanadlarni o‘rganish bo‘lmagani uchun
ularni zikr qilmaslikni ma'qul topdik.
Shubhasiz, bu kitob Rasululloh sollallohu alayhi vasallamning adablarini o‘zida jamlagan,
islomiy odob va axloqlarni keng targ‘ib qilgan kitobdir.
Ko‘pchilik olimlarimizning ta'kidlashlaricha, «Al-Adab al-mufrad» kitobi odob va axloq
bobida bitilgan eng yaxshi kitoblardan biridir. Unda keltirilgan odob va axloqlarni o‘zida
mujassam qilish har bir mo‘min-musulmon uchun zarurdir.
«Al-Adab al-mufrad»ni imom Buxoriydan Ahmad ibn Muhammad Bazzor rivoyat qilgan.
«Al-Adab al-mufrad» kitobi bir necha bor nashr etilgan. Jumladan, Toshkentda ham 1970
yilda nashr qilingan.
«Al-Adab al-mufrad»ni Muhibiddin Xatib sharh qilgani haqida turli manbalarda
ma'lumotlar bor.
«Al-Adab al-mufrad»ni keyinroq, hijriy 1399 sanada vafot etgan Haydaroboddagi
«Usmoniy» dorilfununi ustozi Sayyid Fazlulloh Jiyloniy rahmatullohi alayhi sharh qilgan. U kishi
o‘z kitobini «Fazlullohis-Somad fiy tavziyhi «Al-Adab al-mufrad» deb nomlagan.
Kitobning nomidan ham uning to‘laqonli sharh emasligi, balki tavziyh – oydinlashtirish
ekani ko‘rinib turibdi. Muallif o‘z kitobida «Al-Adab al-mufrad»da kelgan roviylar haqidagi
ma'lumotlarni hamda hadis va rivoyatlardagi tushunish qiyin bo‘lgan joylarni yoritish bilan
kifoyalangan. Shuning uchun ham bu kitobga ahli ilmlarga yordamchi omil sifatida qaraladi.
Ushbu kitobning muallifi o‘z muqaddimasida o‘ta ahamiyatli bo‘lishiga qaramay, «Al-
Adab al-mufrad»ning asl nusxalarini topishda qiynalganini ta'kidlab o‘tadi.
Xulosa qilib aytganda, Imom al-Buxoriyning “Al-Adab Al-Mufrad” asarida keltirilgan ota-
ona va farzand munosabatlari o’rtasidagi tarbiyaviy xarakterga ega bo’lgan qarashlar bugungi kun
yoshlar va jamiyat tarbiyasiga o’zining ijobiy, barkamollikka yetaklovchi omillariga ta’sir etishi,
psixologik tajribalarda katta ahamiyat kasb etmoqda.
REFERENCES
1.
Имом ал-Бухорий Ал-адаб ал-муфрад асари биринчи жуз Т-2011
2.
Imom al-Buxoriy “Al-Jome’ as-Sahih”1-jild.T-2022
3.
Islam.uz.
4.
“Maʼnaviyat yulduzlari”
(Abdulla
Qodiriy
nomidagi
xalq
merosi
nashriyoti,
Toshkent,
1999)
