541
ResearchBib IF - 11.01, ISSN: 3030-3753, Volume 2 Issue 5
O‘ZBEK TILSHUNOSLIGINING ASOSIY YO‘NALISHLARI VA SHAKLLANISH
BOSQICHLARI
Fayzullayeva Nigina Sur’at qizi
Osiyo Xalqaro Universiteti
Ingliz tili o’qituvchisi.
https://doi.org/10.5281/zenodo.15399484
Kirish.
Tilshunoslik (lingvistika) – tillarni ilmiy uslubda o‘rganuvchi fan boʻlib, tilning
ichki tuzilishi va maʼnosini tahlil qiladi. Nazariy tilshunoslik tilning grammatikasi (morfologiya,
sintaksis, fonologiya) va semantikasini o‘rganadi, amaliy tilshunoslik esa bu nazariy bilimlarni
til oʻrgatish, tarjima va amaliy qo‘llashda tadbiq qiladi. Tilshunoslik fanining asosiy
yo‘nalishlariga umumiy tilshunoslik (tilni insoniy alomatlar sifatida o‘rganish), xususiy
tilshunoslik (maʼlum tildagi xususiyatlarni tahlil qilish), amaliy tilshunoslik (til siyosati,
lingvistik konsulьtatsiya, lexikografiya, til taʼlimi va tarjima usullari) hamda qiyosiy-tarixiy,
strukturaviy, matematik, etnolingvistik, psixolingvistik va sotsiolingvistik yo‘nalishlar kiradi.
Masalan, leksikografiya turkiy leksikon tuzilishini tadqiq etsa, fonetika tovush tizimi,
urg‘u va intonatsiya kabi jihatlarni oʻrganadi.
O‘zbek tilshunosligining shakllanishi va rivojlanish bosqichlari.
Turk tilshunoslik
tarixida Mahmud Qoshg‘ariy XI asrda arab tilida yozgan
“Devonul lug‘at-it-turk”
asari bilan
turli o‘rta asr turkiy shevalarni o‘rganishga asos soldi. Bu asar oʻrta asr turk shevashunosligining
eng qadimiy yodgorligidir. Keyingi davrda buyuk hukmdor va olimlar Alisher Navoiy (XV asr)
va Bobur (XVI asr) mumtoz turkiy (chig‘atoy) tilida ijod qilib, ona tilining mavqesini
ko‘tarishga xizmat qildilar. Xususan, Navoiyning mashhur
“Xamsa”
dostonlar to‘plami ilk bor
turkiy (o‘zbek) tilida yozilib, olim-u fuzalo tomonidan olqish bilan qabul qilindi. Zahiriddin
Muhammad Boburning
“Boburnoma”
risolasi ham chig‘atoy tilida yozilib, Markaziy Osiyo va
Hindiston til tarixida qimmatli manba boʻlib xizmat qiladi.
XX asr boshlarida Zamindiy tavallud etgan jadidchilik va milliy uyg‘onish avj olayotgan
davrda Abdurauf Fitrat, Jaloliddin Mansur (Dahak), Muhammadjon Qodirov kabi ziyolilar
o‘zbek adabiy tili va lug‘atiga oid ishlar bilan shug‘ullanishdi. 1930–1940-yillarda Mustaqil
O‘zbekiston davrida filologiya fanlari rivojiga katta e’tibor qaratilib, o‘zbek tilshunosligining
yanada mustahkam poydevori yaratildi. Shu davrda G‘ulomov, Yunusov kabi olimlar
tilshunoslikning turli sohalarini muhim darajada rivojlantirdi. Sovet davrining ikkinchi yarmi va
mustaqillik yillarida esa O‘zbekiston Fanlar akademiyasi va boshqa ilmiy muassasalarda
tilshunoslik bo‘yicha katta ilmiy maktablar shakllandi. Xususan, fonetika sohasida A. G‘ulomov,
V. Reshetov, A. Abduazizov, A. Mahmudov va S. Otamirzayeva singari olimlar, tarixiy fonetika
yo‘nalishida H. Ne’matov va E. Umarov kabi tilshunoslar salmoqli ishlar qildi. Shuningdek,
morfologiya, sintaksis va leksikologiya bo‘yicha ham ko‘plab nomdor olimlar faoliyat ko‘rsatdi.
Asosiy maktablar va olimlar.
O‘zbek tilshunosligida bir necha ilmiy maktablar vujudga
keldi. Turkiy leksikografik maktabning asoschisi sifatida Mahmud Qoshg‘ariy tilshunoslik
merosini tan olish mumkin. Milliy tilshunoslikning rivojida Abdurauf Fitrat aniq maktab yaratdi,
ko‘plab o‘zbek tiliga doir lug‘atlar hamda atamalar to‘plamini tahlil qilib, kelajak olimlari uchun
mustahkam asos yaratdi. XX asrda ilmiy maktab rahbarlari Sh.Rahmatullayev, H.Ne’matov,
S.Usmonov, F.Kamolov, L.Yusupova va boshqalar zamonaviy o‘zbek tilini chuqur o‘rganishda
o‘ziga xos maktablarni shakllantirdilar. Renessans universiteti adabiyotidan ma’lum bo‘lishicha,
G‘.Yunusov rahbarligida o‘zbek formal tilshunosligi, Abdurahmonov rahbarligida o‘zbek
semantik-pragmatik tilshunosligi, shuningdek, o‘zbek amaliy tilshunosligiga doir maktablar
542
ResearchBib IF - 11.01, ISSN: 3030-3753, Volume 2 Issue 5
jamiyat ehtiyojiga binoan vujudga keldi (masalan, tarjima va til o‘qitish yo‘nalishlari). Bugungi
kunda O‘zbekiston tilshunosligi turkiy fanlar sirasida yetakchi hisoblanadi va bu sohada ko‘plab
yosh avlod olimlar har tomonlama izlanish olib bormoqdalar.
Morfologiya, sintaksis, fonetika va semantika sohalaridagi tadqiqotlar.
O‘zbek tilida
morfologiya sohasidagi tadqiqotlar keng ko‘lamda olib boriladi. Tilagida qo‘shimchali yasalish
tizimi mavjudligi sababli, o‘zbek tilida so‘z tuzilishi va ma’noli o‘zgarishlar (morfemika) diqqat
markazida turadi. Masalan, S.Usmonov va A.G‘ulomov morfologiya nazariyasi bo‘yicha ilmiy
maqolalar yozgan. Sintaksis tadqiqotlarida gaplar tuzilishi, bosh va bog‘lovchi so‘zlar
munosabati, gap tarkibidagi sintaktik funksiyalar tahlil qilinadi. Fonetika sohasida esa nutq
tovushlari, urg‘u, intonatsiya, bo‘g‘in tizimi kabi xususiyatlar o‘rganiladi. Qayd etilishicha,
o‘zbek tilining fonetik xususiyatlarini V.V.Reshetov, Sh.Shoabdurahmonov, A.G‘ulomov kabi
olimlar, shuningdek A.Mahmudov va S.O‘tamirzayeva eksperimental yo‘l bilan o‘rganish bilan
shug‘ullangan. Tarjimalar va leksika sohasida esa Mahmud Qoshg‘ariyning lug‘ati, shuningdek
XX–XXI asr lug‘at ishlari asosiy manba bo‘lib xizmat qiladi. Semantikada (ma’no nazariyasida)
o‘zbek tilidagi leksik birliklar, sinonim-antonim juftlari, frazeologiyalar kabi masalalar
o‘rganiladi, bu yo‘nalishda ham filologlarimiz tadqiqotlar olib bormoqdalar.
O‘zbek tilining o‘ziga xos xususiyatlari va qiyosiy tahlil.
O‘zbek tili turkiy tillar
oilasiga mansub bo‘lib, agglutinativ (qo‘shimchali) tipologiyaga ega ekanligi bilan ajralib turadi.
Uning grammatika va fonetikasi o‘ziga xos uyg‘unlik tamoyilidan foydalanadi: masalan,
so‘zlarda unli uyg‘unlashuvi, ma’lum bir harakat qoidalari va urg‘u joylashuvi mavjud. O‘zbek
tilida jins va maqom bo‘yicha guruhlanishlar yo‘q, so‘zlar asosan olmosh va ot+qo‘shimcha
orqali tuziladi. Qiyosiy tilshunoslikka ko‘ra, o‘zbek tili fonetik, leksik-semantik va grammatik
xususiyatlari jihatidan boshqa turkiy tillarga yaqin; masalan, qirg‘iz, qozoq, uyg‘ur va boshqa
o‘g‘uz guruh tillari bilan umumiyliklarga ega. Biroq o‘zbek lug‘atida arab, fors, rus kabi tillardan
ko‘plab so‘zlar kirib qolgan boʻlib, bu leksik maydonda farqliliklarni yuzaga keltiradi.
Shuningdek, yozuv uslubi jihatidan XX asrdan boshlab alifbo islohotlari amalga oshirilib,
hozirda lotin yozuvi asosida yozuv joriy etilgan.
Amaliy tilshunoslik va tilning ijtimoiy ahamiyati.
Amaliy tilshunoslikka tarjima
nazariyasi, til taʼlimi metodikasi, leksikografiya, til siyosati kabi sohalar kiradi. Mustaqillik
davrida O‘zbekistonda o‘zbek tili davlat tili etib eʼlon qilindi va uning rivoji uchun keng
ko‘lamli dasturlar qabul qilindi. Masalan,
“O‘zbek tilini rivojlantirish va til siyosatini
takomillashtirish”
konsepsiyasiga koʻra taʼlim muassasalarida o‘zbek tilini oʻqitish sohasi
kuchaytirilib, maktablarda o‘qitish soatlari va oliy taʼlimda til fakultetlari soni oshirilishi
belgilandi. Shuningdek, tilning boyligini saqlash va lug‘at fondini rivojlantirish uchun lotin
alifbosida yangi lug‘atlar, izohli va terminologik lug‘atlar yaratilmoqda. O‘zbek tili ommaviy
axborot vositalarida, rasmiy hujjatlarda va oliy o‘quv yurtlarida asosiy tildir, bu esa jamiyatda
ona tilining mavqeini kuchaytiradi.
Xulosa.
O‘zbek tilshunosligi XX asrdan boshlab turkiy lingvistika doirasida yetakchi
fanlardan biriga aylandi. U tilning morfologiyasi, sintaksisi, fonetika va semantikasi bo‘yicha
chuqur tadqiqotlar bilan rivojlanib, ularga davlat siyosati va amaliyot tomonidan qo‘llab-
quvvatlash beradi. O‘zbekiston sharoitida tilshunoslar maktabi keng tarqalgan va o‘zbek tilining
tarixini, tuzilishini, o‘ziga xos xususiyatlarini oʻrganishda salmoqli mehnat qilgan. Bugungi
kunda ham o‘zbek lingvistikasi taraqqiyotining keyingi bosqichlari tilshunoslarimiz tomonidan
faol izlanishda.
543
ResearchBib IF - 11.01, ISSN: 3030-3753, Volume 2 Issue 5
REFERENCES
1.
Саидова Олима Ботировна. (2024). Александр Александрович Блок -Один Из Самых
Известных Поэтов-Лириков “Серебряного Века”.
Miasto Przyszłości
,
55
, 696–700.
Retrieved from https://miastoprzyszlosci.com.pl/index.php/mp/article/view/5708
2.
Саидова Олима Ботировна. (2024). ЗНАЧЕНИЕ ОТЧИЗНА В ТВОРЧЕСТВЕ
МИХАИЛ ЮРЬЕВИЧ ЛЕРМОНТОВА.
Miasto Przyszłości
,
49
, 472–475. Retrieved from
https://miastoprzyszlosci.com.pl/index.php/mp/article/view/3919
3.
Саидова, О. (2025). ГЛАВНЫЕ ЧЛЕНЫ ПРЕДЛОЖЕНИЯ И СПОСОБЫ ИХ
ВЫРАЖЕНИЯ
КОТОРЫЕ
СОСТАВЛЯЮТ
ОСНОВУ
ЛЮБОГО
ПРЕДЛОЖЕНИЯ.
Modern Science and Research
,
4
(2), 553–558. Retrieved from
https://inlibrary.uz/index.php/science-research/article/view/65915
4.
Саидова Олима,(2024). КОНЦЕПТ “ЛЮБВИ” В ЛИРИКЕ АЛЕКСАНДР
СЕРГЕЕВИЧА ПУШКИНА.
Medicine, Pedagogy and Technology: Theory and
Practice
,
2
(9),
59–66.
Retrieved
from
https://inlibrary.uz/index.php/mpttp/article/view/59346
5.
БотировнаС. О.(2024). Склонение Имён Существительных.
Miasto Przyszłości
,
46
, 531–
535. Retrieved from https://miastoprzyszlosci.com.pl/index.php/mp/article/view/2895
6.
Fayzullaeva, N. (2025). GRAMMATICAL ECONOMY AS EXPRESSING ECONOMY
IN THE SYNTACTIC AND MORPHOLOGICAL STRUCTURE OF A LANGUAGE.
Modern
Science
and
Research,
4(2),
567–572.
Retrieved
from
https://inlibrary.uz/index.php/science-research/article/view/65917
7.
Fayzullayeva, N., & Kamolova, M. (2025). PHONETICS AS THE STUDY OF THE
ACTUAL SPEECH SOUNDS THAT CREATE WORDS IN A LANGUAGE. Modern
Science and Research, 4(2), 46–52. Retrieved from https://inlibrary.uz/index.php/science-
research/article/view/65428
8.
FayzullayevaN. (2024). Using animation discourse on the cartoon Kung Fu Panda.
Medicine, Pedagogy and Technology: Theory and Practice, 2(9), 18–25. Retrieved from
https://inlibrary.uz/index.php/mpttp/article/view/59340
9.
Surat, F. N.(2024). DIALOGUE IN THE ANIMATED SERIES "KUNG FU PANDA.
JOURNAL OF EDUCATION, ETHICS AND VALUE, 3(4), 202–205. Retrieved from
https://jeev.innovascience.uz/index.php/jeev/article/view/624
10.
Fayzullayeva, N. (2024). FEEL THE FREEDOM IN THE WORKS OF WALT
WHITMAN.
MODERN
SCIENCE
AND
RESEARCH,
3(3),
330–335.
https://doi.org/10.5281/zenodo.10814469
11.
Fayzullayeva, N. (2024). WALT WHITMAN WORD ABOUT "A CELEBRATION OF
THE HUMAN SPIRIT IN POETRY". MODERN SCIENCE AND RESEARCH, 3(3),
336–341. https://doi.org/10.5281/zenodo.10814566
12.
Fayzullayeva, N. (2024). WALT WHITMAN AND HIS POEM ABOUT AMERICA.
Modern
Science
and
Research,
3(1),
35–39.
Retrieved
from
https://inlibrary.uz/index.php/science-research/article/view/28918
13.
Fayzullayeva, N. (2024). "AMERICAN DREAM" IN WALT WITHMAN’S POEMS.
Modern
Science
and
Research,
3(1),
220–224.
Retrieved
from
https://inlibrary.uz/index.php/science-research/article/view/27940
14.
Fayzullayeva, N. S. qizi (2023). Theoretical Views on the Use of the Term "Concept" in
Cognitive Linguistics. EUROPEAN JOURNAL OF INNOVATION IN NONFORMAL
544
ResearchBib IF - 11.01, ISSN: 3030-3753, Volume 2 Issue 5
EDUCATION,
3(5),
27–31.
Retrieved
from
https://www.inovatus.es/index.php/ejine/article/view/1685
15.
Sur’at qizi Fayzullayeva, N., & Kilicheva, M. R. (2022). UOLT UILTMANNASRIDA
“AMERIKA ORZUSI” KONSEPTI. INTERNATIONAL СONFERENCE ON
LEARNING AND TEACHING, 1(8), 574-576.
16.
Fayzullayeva, N. (2023). THE IMPROVING OF LISTENING SKILL. Modern Science
and Research, 2(10), 272–276. Retrieved from https://inlibrary.uz/index.php/science-
research/article/view/25086
17.
Qobilova Nargisa Sulaymonovna, & Fayzullayeva Nigina Sur’at qizi. (2025).
Tilshunoslikda Qisqaruvni Vujudga Keltiruvchi Shart-Sharoitlar Va Ularning Linguistik
Xususiyati.
Miasto
Przyszłości
,
57
,
113–115.
Retrieved
from
https://miastoprzyszlosci.com.pl/index.php/mp/article/view/6069
18.
Fayzullayeva, N. . (2025). LINGUISTIC FOUNDATIONS OF THE PRINCIPLE OF
ECONOMY THEORETICAL PERSPECTIVES AND APPROACHES. Modern Science
and Research, 4(4), 657–667. Retrieved from
https://inlibrary.uz/index.php/science-
19.
Fayzullayeva, N. (2025). FUNKSIONAL LINGVISTIKA DOIRASIDA TEJAMKORLIK
TAMOYILI.
Modern
Science
and
Research
,
4
(3),
621–626.
Retrieved
from
https://inlibrary.uz/index.php/science-research/article/view/72798
