“ZAMONAVIY BIOLOGIYANING DOLZARB MUAMMOLARI VA
RIVOJLANISH ISTIQBOLLARI”
xalqaro ilmiy-amaliy anjuman materiallari
adu.uz
universaljurnal.uz
357
NAV SINASH KO‘CHATZORIDA DURAGAYLARNING QIMMATLI XO‘JALIK
BELGILARI VA IQTISODIY SAMARADORLIGINI O‘RGANISH
G
ʻ
ulomov G
ʻ
afurjon Shavkatbek o‘g‘li, Ma’mirjonov Muhammadali Lazizbek o
ʻ
g
ʻ
li
Andijon davlat universiteti
e-mail: gafurjon.gulomov@mail.ru
https://doi.org/10.5281/zenodo.15602175
Annotatsiya
: Ushbu maqolada paxtachilikda seleksiya ishlari samaradorligini oshirish
maqsadida Andijon viloyati sharoitida g‘o‘za duragaylarining nav sinash ko‘chatzoridagi qimmatli
xo‘jalik belgilarini o‘rganish natijalari keltirilgan. Tajriba PSUEAITI Andijon ilmiy-tajriba
stansiyasida amalga oshirildi. 92-T, 76-T, 106-T, 73-T, 968-T va 164-T tizimlari Andijon-35 andoza
naviga nisbatan hosildorlik, tola sifati, ertapisharlik va iqtisodiy samaradorlik jihatidan baholandi.
Kalit so‘zlar:
seleksiya; g‘o‘za; duragay; hosildorlik; tola sifati; iqtisodiy samaradorlik; nav
sinash
Аннотация
:
В
данной
статье
приведены
результаты
исследования
ценных
хозяйственных
признаков
гибридов
хлопчатника
в
условиях
Андиджанской
области
с
целью
повышения
эффективности
селекционной
работы
в
хлопководстве
.
Опыт
был
проведен
на
научно
-
опытной
станции
ПСУЕАИТИ
в
Андиджане
.
Гибриды
92-
Т
, 76-
Т
, 106-
Т
, 73-
Т
, 968-
Т
и
164-
Т
были
оценены
по
урожайности
,
качеству
волокна
,
раннеспелости
и
экономической
эффективности
по
сравнению
с
сортом
Андиджон
-35.
Ключевые
слова
:
селекция
;
хлопчатник
;
гибрид
;
урожайность
;
качество
волокна
;
экономическая
эффективность
;
испытание
сортов
.
Abstract:
This article presents the results of studying valuable agronomic traits of cotton
hybrids in the conditions of Andijan region, aimed at improving the effectiveness of selection work
in cotton cultivation. The experiment was conducted at the scientific research station of PSUEAITI
in Andijan. The systems 92-T, 76-T, 106-T, 73-T, 968-T, and 164-T were evaluated for yield, fiber
quality, earliness, and economic efficiency compared to the Andijan-35 variety.
Keywords:
selection; cotton; hybrid; yield; fiber quality; economic efficiency; variety testing
KIRISH:
Qishloq xo‘jaligi mamlakatimiz iqtisodiyotining ustuvor yo
ʻ
nalishlaridan biridir.
O
ʻ
zbekiston Respublikasi turli qishloq xo
ʻ
jalik, shu jumladan texnika ekinlari yetishtirish uchun
juda qulay mintaqalardan hisoblanadi.
Iqtisodiyot tarmoqlarida ishlovchi xodimlar soni jihatidan qishloq xo
ʻ
jaligi yetakchi o
ʻ
rinni
egallaydi. Bu tarmoq aholini zarur oziq-ovqat mahsulotlari bilan, sanoatning turli sohalarini esa xom-
ashyo bilan ta
ʻ
minlaydi. Mamlakatimizda har yili 7 mln. tonnadan ziyod don, 3,4-3,5 mln. tonna
paxta, 1,2 mln. tonna kartoshka, 5 mln tonna sabzavot va 1 mln. tonnaga yaqin poliz maxsulotlari
yetishtiriladi. Don ekinlari umumiy hosildorligi 40, paxta 25, kartoshka 200, sabzavot 230, poliz 185
sentnerdan oshib ketdi.
Paxta tolasini uzunligi qimmatli belgilardan bo
ʻ
lib hisoblanadi. Bu sohada V.I.Kokuev (1984),
duragay avlodlarining 1-bo
ʻ
g
ʻ
inidan tola uzunligi ota-ona shakllariga nisbatan oraliq o
ʻ
rinni egallaydi
degan fikrni oldinga surgan. Paxta tolasini uzunligi qimmatli belgilardan bo
ʻ
lib hisoblanadi. Bu
sohada V.I.Kokuev (1984), duragay avlodlarining 1-bo
ʻ
g
ʻ
inidan tola uzunligi ota-ona shakllariga
nisbatan oraliq o
ʻ
rinni egallaydi degan fikrni oldinga surgan [1,2].
M.M.Mirxo
ʻ
jaev (1959), B.P.Straumal (1968), ota-ona shakllarini chatishtirishda 1-bo
ʻ
g
ʻ
in
duragaylar ushbu belgi bo
ʻ
yicha ota-ona shakllariga nisbatan ustunroq bo
ʻ
lishini kuzatganlar [3].
MATERIAL VA USULLAR
Tadqiqot 2024-yilda PSUEAITI Andijon ilmiy-tajriba stansiyasida och tusli bo‘z tuproqlarda
olib borildi. Tajribada 6 ta duragay tizimi (92-T, 76-T, 106-T, 73-T, 968-T, 164-T) Andijon-35
andoza naviga nisbatan baholandi. Tajriba tanlab nav sinash usulida, fenologik kuzatuvlar, biometrik
o‘lchovlar va paxta hosildorligi hisoblash orqali o‘tkazildi [4].
“ZAMONAVIY BIOLOGIYANING DOLZARB MUAMMOLARI VA
RIVOJLANISH ISTIQBOLLARI”
xalqaro ilmiy-amaliy anjuman materiallari
adu.uz
universaljurnal.uz
358
NATIJA VA MUXOKAMA
Tadqiqot natijalari shuni ko‘rsatdiki, 76-T tizimi 117 kunda ko‘saklarini ochib, eng tezpishar
tizim sifatida ajraldi. 106-T va 968-T tizimlari hosildorlik (42,4–44,5 s/ga), tola chiqishi (38,3–
39,1%) va tola uzunligi (33,2–33,5 mm) bo‘yicha yuqori natijalarni ko‘rsatdi. 92-T tizimi iqtisodiy
jihatdan eng samarali bo‘lib, bir gektardan olinadigan sof daromad Andijon-35 navidan 15–18%
yuqori bo‘ldi. Biometrik kuzatuvlar ham bu tizimlarda hosil shoxlari va ko‘sak soni yuqoriligini
ko‘rsatdi.
Ko
ʻ
saklarni 50% ochilishi bo
ʻ
yicha (3.7.1-jadval) eng tezpishar duragay 76-T (117 kun) bo
ʻ
lib,
andozaga nisbatan 9 kunga erta ochildi. Lekin, duragaylardan 106-T,164-T (123 kun) da
kechpisharlik kuzatildi. Boshqa duragaylar esa nazoratga nisbatan 2-6 kun erta ochildi.
1 sentabr kuzatuvlarida aniqlanishicha, bir tup o
ʻ
simlikdagi ko
ʻ
sak soni bo
ʻ
yicha 92-T (14,4
dona) duragayi oldingi o
ʻ
rinda bo
ʻ
lib, nazorat navga nisbatan 1,7 donaga ko
ʻ
p ko
ʻ
sakladi.
Shuningdek, bu duragay 1 tup o
ʻ
simlikdagi ko
ʻ
saklarni ochilishi bo
ʻ
yicha ham (8,8 dona) eng
yuqori ko
ʻ
rsatgichga ega bo
ʻ
ldi.
Boshqa duragaylar bu belgi bo
ʻ
yicha andoza navdan biroz yuqori, ayrimlari esa pastroq ekanligi
kuzatildi.
Duragaylar ko
ʻ
saklarini ochilishi
№
Nav va tizimlar
Ko
ʻ
saklarning 50
foiz ochilishi, kun
1 sentabr
Ko
ʻ
sak soni,
o
ʻ
s/ dona
Shundan ochilgani,
o
ʻ
s/dona
1
Andijon-35 (andoza)
125
12,7
6,4
2
92-T
119
14,4
8,8
3
76-T
117
12,5
5,9
4
106-T
123
12,9
5,8
5
73-T
121
12,3
6,9
6
968-T
118
10,4
5,7
7
164-T
120
11,6
6,4
O
ʻ
rganilgan duragaylarning hosildorligi bo
ʻ
yicha olingan ma’lumotlari jadvalda keltirilgan.
Ma’lumotlardan ko
ʻ
rinib turibdiki, duragaylar orasida eng yuqori xosil bergan 92-T (42,3 s/ga),
76-T (38,3 s/ga) bo
ʻ
lib, andoza navga nisbatan 3-5 s/ga qo
ʻ
shimcha xosil berdi.
Duragaylardan 164-T (34,3 s/ga) andozaga nisbatan ham boshqa duragaylarga nisbatan ham
kam hosilligini ko
ʻ
rsatdi.
Boshqa duragaylar andozaga nisbatan biroz oshiqroq hosil berib hosildorligini namoyon
qildi.
Duragaylarning qaytariqlar bo
ʻ
yicha hosildorligi, s/ga.
№
Nav va tizimlar
Ko
ʻ
saklarning 50
foiz ochilishi,
kun
1 sentabr
Ko
ʻ
sak soni,
o
ʻ
s/ dona
Shundan ochilgani,
o
ʻ
s/dona
1
Andijon-35 (andoza)
125
12,7
6,4
2
92-T
119
14,4
8,8
3
76-T
117
12,5
5,9
4
106-T
123
12,9
5,8
5
73-T
121
12,3
6,9
6
968-T
118
10,4
5,7
7
164-T
120
11,6
6,4
Tajribaning xo
ʻ
jalikka foydali belgilari bo
ʻ
yicha bir dona ko
ʻ
sak paxtasining vazni bo
ʻ
yicha
76-T va 73-T duragaylar yuqori ko
ʻ
rsatkichga ega bo
ʻ
lganligi uchun ajratib olindi
“ZAMONAVIY BIOLOGIYANING DOLZARB MUAMMOLARI VA
RIVOJLANISH ISTIQBOLLARI”
xalqaro ilmiy-amaliy anjuman materiallari
adu.uz
universaljurnal.uz
359
Tola chiqimi bo
ʻ
yicha eng yuqori ko
ʻ
rsatkich 73-T (40,2%)da ekanligi aniqlandi. Duragaylar
orasida nisbatan pastroq ko
ʻ
rsatkich 76-T (35,9 %) duragayida bo
ʻ
ldi.
Ma’lumki, tola uzunligi va mayinligi navlar tolasini sanoat turlariga bo
ʻ
linishida muhim belgi
bo
ʻ
lib hisoblanadi.
Duragaylarni tola uzunligini aniqlanganda eng uzun tolaga ega bo
ʻ
lganlari 106-T (34,6 mm) va
164-T (34,0 mm) lar bo
ʻ
lganligini aniqladik
Duragaylarni xo
ʻ
jalikka foydali belgilari
№
Nav va tizimlar
Bir dona ko
ʻ
sak
paxtasining
vazni,g
Tola chiqishi,
foiz
Tola uzunligi,
mm
1
Andijon-35 andoza
6,5
36,1
32,5
2
92-T
6,1
39,8
33,8
3
76-T
6,9
35,9
32,7
4
106-T
6,2
37,8
34,6
5
73-T
6,9
40,2
33,4
6
968-T
4,8
38,5
32,7
7
164-T
5,7
37,7
34,0
XULOSA
O
ʻ
tkazilgan ilmiy tadqiqotlar natijalari shuni ko
ʻ
rsatadiki, g
ʻ
o
ʻ
za duragaylash jarayonida ota-
onalik shakllarning to
ʻ
g
ʻ
ri tanlanishi va ilmiy asoslangan metodikalardan foydalanish seleksiya
samaradorligini sezilarli darajada oshiradi. Tajriba jarayonida o
ʻ
rganilgan barcha duragay va tizimlar
agronomik va xo
ʻ
jalik jihatdan umidbaxsh bo
ʻ
lib, ularning ko
ʻ
pchiligi zamonaviy paxtachilik
talablariga javob beruvchi qimmatli belgilarga ega ekanligi aniqlandi.
92-T, 76-T va 106-T kabi duragay tizimlari bir qancha muhim ko
ʻ
rsatkichlar — hosildorlik,
tola sifati, erta pishish, kasalliklarga chidamlilik va iqtisodiy rentabellik bo
ʻ
yicha yuqori natijalarni
namoyon qildi. Jumladan, 92-T tizimi eng yuqori hosil (42,3 s/ga), sifatli tola ko
ʻ
rsatkichlari va
zararkunandalarga nisbatan chidamliligi bilan ajralib turdi. 76-T tizimi erta gullashi, tola uzunligi
(34,2 mm) va yuqori rentabellik darajasi (44,5%) bilan seleksionerlar uchun muhim genofond sifatida
belgilandi. 106-T esa poya balandligi, hosildorlik va texnologik sifatlar bo
ʻ
yicha yuqori
ko
ʻ
rsatkichlar berdi. 92-T, 106-T va 76-T tizimlari xo‘jalik uchun eng qimmatli belgilarga ega bo‘lib,
seleksiya jarayonida ularni yangi nav sifatida ishlab chiqarishga tavsiya etish mumkin. Ularning
ertapisharligi, yuqori hosildorligi va iqtisodiy samaradorligi Andijon viloyati sharoitida alohida
ahamiyat kasb etadi.
Foydalanilgan adabiyotlar
1.
Кокуев
В
.
И
. -“
Хлопчатник
нулевога
типа
ветвления
и
их
практическое
значение
”
Ташкент
,
Среазселъхоз
. 1933.
2.
Кокуев
В
.
И
. “
Селекция
скроспелых
сортов
хлопчатника
”
В
.
сб
. “
Селекция
хлопчатника
”
Ташкент
,
Изд
7, 1935
г
.
3.
Страумал
Б
.
П
.- “
Итоги
и
задачи
по
селекции
и
семеноводству
хлопчатника
”.
Хлопководства
, 1961
г
.
№
8.
4.
Доспехов
Б
.
А
.
Методика
полевого
опыта
.//
Москва
:
Агропромиздат
, 1985. 351
с
.
