ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
2018
№
3
♦
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
16
М
.
М
.
Абдуллаева
,
ТДЮУ
докторанти
КОНСТИТУЦИЯВИЙ
ҲУҚУҚБУЗАРЛИК
ТУШУНЧАСИ
ВА
УНИНГ
ЎЗИГА
ХОС
ХУСУСИЯТЛАРИ
Аннотация
:
мазкур
мақолада
конституциявий
ҳуқуқбузарлик
тушунчаси
,
унинг
таркиби
ва
ўзига
хос
хусусиятлари
ёритилган
ҳамда
Ўзбекистон
Республикаси
қонунчилиги
асосида
таҳлил
этилган
.
Калит
сўзлар
:
конституциявий
жавобгарлик
,
сиёсий
жавобгарлик
,
конституциявий
делект
,
конституциявий
ҳуқуқбузарлик
объекти
,
объектив
томони
,
субъект
.
Аннотация
:
в
данной
статье
освящены
понятие
,
состав
и
особенности
конституционного
правонарушения
,
а
также
проведен
анализ
в
соответствии
с
законодательством
Республики
Узбекистан
.
Ключевые
слова
:
конституционное
правонарушение
,
политическая
ответственность
,
конституционный
деликт
,
объект
конституционного
правонарушения
,
объективная
сторона
,
субъект
.
А
bstract:
this article describes the concept of a
constitutional violation, its structure and content and is
analyzed on the basis of the legislation of the Republic of
Uzbekistan.
Keywords:
constitutional liability, political liability,
constitutional offence (tort), object of constitutional
offence, objective side, subject
Конституциявий
жавобгарликни
қонунчиликда
юридик
жавобгарликнинг
мустақил
тури
сифатида
белгилаш
конституцияни
самарали
ҳимоя
қилиш
механизмини
яратишда
муҳим
аҳамият
касб
этади
.
Бу
ўринда
конституциявий
жавобгарлик
асослари
ҳақида
сўз
юритилмоқда
.
Ҳуқуқ
назариясида
жавобгарлик
асоси
–
ҳуқуқбузарлик
ҳисобланади
.
Конституциявий
жавобгарликнинг
асоси
эса
“
фактик
асос
–
юридик
фактларнинг
йиғиндиси
ва
норматив
асос
норматив
-
ҳуқуқий
ҳужжатда
ҳуқуқбузарклик
таркибини
мустаҳкамланганлиги
қайд
этиб
ўтилади
.
Конституциявий
жавобгарликнинг
ҳам
асоси
конституциявий
делект
ҳисобланади
.
Юридик
адабиётлар
таҳлиликонституциявий
делект
тушунчасини
ёритишда
турли
хил
қарашлар
мавжудлигини
кўрсатади
.
Жумладан
,
А
.
Н
.
Головистикова
ҳамда
Й
.
А
.
Дмитриев
“
Конституциявий
делект
–
бу
давлат
органлари
ёки
шу
органларда
фаолият
юритувчи
мансабдор
шахсларнинг
ўз
ваколатларини
амалга
ошириш
жараёнида
Конституция
ва
бошқа
конституциявий
-
ҳуқуқий
нормаларни
бузадиган
ҳуқуққа
зид
,
айбли
(
қасд
ёки
эҳтиётсизлик
),
қилмиши
(
ҳаракат
ёки
ҳаракатсизлик
)
дир
”
деб
қайд
этади
[1].
В
.
О
.
Лучин
мазкур
тушунчани
мансабдор
шахснинг
хулқига
тўғри
келмайдиган
,
конституциявий
моделдан
оғадиган
,
тақиқларни
бузадиган
,
рухсатлар
чегараси
-
дан
чиқадиган
конституция
мазмуни
ва
умумий
прин
-
ципларига
қарама
қарши
ҳар
қандай
қилмиш
(
ҳаракат
ёки
ҳаракатсизлик
)”
деб
таърифлайди
[2].
Т
.
М
.
Пряхин
эса
“
Конституциявий
делект
–
бу
субъектлар
ижтимоий
зарарли
ҳаракатини
англайди
ва
онгли
равишда
конституциявий
ҳуқуқбузарлик
содир
этади
ёки
юз
беришига
йўл
қўйиб
берадиган
айбли
қилмиш
”
деб
қайд
этади
[3].
Бизнинг
фикримизча
,
конституциявий
ҳуқуқбузар
-
лик
–
бу
давлат
органлари
ва
уларнинг
мансабдор
шахслари
томонидан
конституция
ва
конститу
-
циявий
ҳуқуқнинг
нормаларини
бузадиган
,
ахлоқ
нор
-
маларидан
оғувчи
,
ҳуқуққа
зид
айбли
қилмишдир
.
Ма
-
нсабдор
шахс
ўз
фаолиятини
амалга
ошириш
жа
-
раёнида
нафақат
қонунга
риоя
этиши
,
балки
сиёсий
этикет
ва
ахлоқ
принципларини
ҳам
ҳурмат
қилиши
лозим
.
Ўз
навбатида
,
ўринли
савол
туғилади
ахлоқ
нормаларининг
бузилиши
ҳам
конституциявий
делект
асосини
ташкил
этадими
?
Ахлоқ
нормалари
ҳуқуқий
нормалардан
фарқли
равишда
давлатнинг
мажбурлов
чоралари
билан
таъминланмаган
.
Ахлоқий
жавобгар
-
лик
асослари
конституциявий
делект
сифатида
кўри
-
лиши
учун
бевосита
ёки
билвосита
конституциявий
ҳуқуқ
нормалари
билан
санкцияланган
бўлиши
керак
.
Масалан
,
Ўзбекистон
Республикасининг
2004-
йил
2
декабрдаги
“
Халқ
депутатлари
маҳаллий
кенгаши
депутатини
,
Ўзбекистон
Республикаси
Олий
Мажлиси
-
нинг
Қонунчилик
палатаси
депутатини
ва
Сенати
аъзо
-
сини
чақириб
олиш
тўғрисида
”
ги
Қонунининг
1-
моддасига
мувофиқ
депутатнинг
,
сенаторнинг
ахлоқ
,
депутатлик
одобининг
умумэътироф
этилган
нормала
-
рини
қўпол
равишда
бузувчи
ва
депутат
,
сенатор
но
-
мига
доғ
туширувчи
ҳамда
давлат
ҳокимияти
вакиллик
органларининг
обрўсига
путур
етказувчи
ҳаракатлар
,
ножўя
ишлар
содир
этганлиги
чақириб
олиш
учун
асос
сифатида
кўрсатилган
.
Хорижий
мамлакатлар
тажри
-
басига
эътибор
қаратадиган
бўлсак
,
Ирландия
Консти
-
туциясининг
35-
моддасига
мувофиқ
,
парламент
пала
-
талари
ташаббуси
билан
Олий
суд
ёки
юқори
суд
судъяси
ўзининг
ноахлоқий
хулқ
-
атвори
туфайли
ўз
вазифасидан
озод
этилиши
мумкин
[4].
Хорижий
мамлакатларда
давлат
хизматчиларининг
хулқ
-
атворини
тартибга
солувчи
ва
касбини
муносиб
дара
-
жада
бажаришига
қаратилган
махсус
қонунлар
қабул
қилинган
(
масалан
,
АҚШнинг
1958
йилдаги
“
Давлат
хизматчиларининг
этика
кодекси
”,
Канаданинг
Ҳисоб
палатаси
томонидан
қабул
қилинган
“
Давлат
хизмати
этика
кодекси
”,
шунингдек
худди
шу
мазмундаги
қонунлар
Буюк
Британия
,
Франция
,
Россия
,
Молдова
,
Япония
,
Сингапур
ва
ҳ
.
к
.)[5].
Н
.
М
.
Колосоваконституциявийҳуқуқбузарликнингбел
гиларисифатидақуйидагиларниэътирофэтади
:
конституциявий
делект
қилмиш
шаклида
содир
этилади
.
қилмиш
ҳуқуқ
нормаларига
зид
бўлиши
керак
.
конституциявий
ҳуқуқбузарлик
субектининг
қилмишга
нисбатан
руҳий
муносабати
қасд
ёки
эҳтиётсизлик
шаклида
ифодаланиши
.
Қилмиш
айбсиз
содир
этилса
,
шахс
жавобгарликка
тортилишига
йўл
қўйилмайди
.
Ижтимоий
хавфлилик
.
Давлат
ҳокимиятини
амалга
ошириш
жараёнида
ҳуқуқ
билан
қўриқланадиган
ижтимоий
муносабатларга
зарар
етказиш
ёки
зарар
етказиш
хавфини
вужудга
келтириш
.
Жазога
лойиқлилик
.
Конституциявий
делект
қонунчиликда
аниқ
норма
шаклида
белгилаб
қўйилган
ҳоллардагина
конституциявий
жавобгарлик
вужудга
келади
[6].
Фикримизча
,
юқорида
келтирилган
конституциявий
ҳуқуқбузарликнинг
белгилари
унинг
барча
жиҳатлари
-
ни
қамраб
олади
.
Хусусан
,
қилмишнинг
ҳуқуқ
нормала
-
рига
зидлиги
,
аввало
,
бу
мажбуриятларни
бажармас
-
лик
ёки
ҳуқуқларни
суиистеъмол
қилиш
кабилар
бўли
-
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
2018
№
3
♦
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
17
ши
мумкин
.
Айрим
адабиётларда
ҳуқуққа
зидлик
–
кон
-
ституциявий
ҳуқуқ
нормаларини
бузиш
ёки
бажармас
-
ликда
ифодаланади
мазмунидаги
фикрлар
мавжуд
.
Бошқа
муаллифларнинг
фикрича
,
нафақат
конститу
-
циявий
ҳуқуқ
нормалари
,
балки
бошқа
ҳуқуқ
тармоқла
-
ри
нормаларининг
бузилиши
ҳам
конституциявий
жа
-
вобгарлик
асоси
бўлиши
мумкин
.
Фикримизча
,
ҳар
қандай
ҳуқуқ
нормасининг
бузилиши
ҳуқуққа
зидлик
сифатида
ифодаланиши
мумкин
,
бироқ
жавобгарлик
конституциявий
ҳуқуқ
нормалари
билан
ўрнатилиши
лозим
.
Бундан
ташқари
,
қилмишнинг
жазога
лойиқлиги
конституциявий
делектнинг
қонунчиликда
аниқ
норма
шаклида
белгилаб
қўйилган
ҳоллардагина
конститу
-
циявий
жавобгарлик
вужудга
келишида
ифодаланади
.
Қилмиш
ижтимоий
хавфли
,
ҳуқуққа
зид
бўлиши
мум
-
кин
,
бироқ
Ўзбекистон
Республикаси
қонунчилигида
шу
қилмиш
учун
аниқ
норма
ўрнатилган
бўлмаса
жавобга
-
рликни
вужудга
келтирмайди
.
Т
.
Д
.
Зражевская
конституциявий
ҳуқуқбузарлик
тар
-
кибининг
қуйидаги
элементларини
ажратиб
кўрсатади
:
объект
,
субъект
,
объектив
ва
субъектив
томони
[7].
Конституциявий
ҳуқуқбузарлик
объекти
,
аввало
,
шахс
жамият
ва
давлат
ўртасида
вужудга
келадиган
ва
давлат
ҳокимиятини
амалга
ошириш
жараёнида
пайдо
бўладиган
,
инсон
ҳуқуқлари
ва
эркинликларини
та
-
минлашга
қаратилган
ижтимоий
муносабатлардир
.
Конституциявий
делектнинг
асосий
объекти
сифатида
қуйидагиларни
қайд
этишимиз
мумкин
:
–
конституциявий
ҳуқуқ
принциплари
–
Ўзбеки
-
стон
Республикаси
Конституциясига
мувофиқ
давлат
суверенитети
,
халқ
ҳокимиятчилиги
,
Конституция
ва
қонуннинг
устунлиги
,
ташқи
сиёсат
асосий
конститу
-
циявий
принциплар
сифатида
мустаҳкамлаб
қўйилган
;
–
давлат
ҳокимиятини
ташкил
этиш
ва
амалга
оши
-
ришда
вужудга
келувчи
муносабатлар
.
Ўзбекистон
Республикаси
Конституцияси
XIX
боби
90-
моддасининг
15-
бандига
мувофиқ
Ўзбекистон
Республикаси
Президенти
“
Конституцияни
,
қонунларни
бузган
ёки
ўз
шаъни
ва
қадр
-
қимматига
доғ
туширади
-
ган
хатти
-
ҳаракат
содир
этган
туман
ва
шаҳар
ҳоким
-
ларини
Президент
ўз
қарори
билан
лавозимдан
озод
этишга
ҳақли
” [8].
Ўзбекистон
Республикасининг
“
Маҳаллий
давлат
ҳокимияти
органлари
тўғрисида
”
ги
Қонунининг
1-
моддасида
белгиланган
“
ҳоким
-
вилоят
,
туман
,
шаҳар
-
ларнинг
(
тегишлича
)
мансабдор
шахси
”
деган
қоида
-
дан
келиб
чиқсак
,
ҳоким
ижро
ҳокимияти
органи
сифа
-
тида
конституциявий
жавобгарлик
субъекти
ҳисобла
-
нади
ва
бунда
конституциявий
жавобгарлик
асоси
(
объекти
)
конституция
ва
қонунларни
бузган
ёки
ўз
шаъни
,
қадр
-
қимматига
доғ
туширадиган
хатти
-
ҳаракат
ҳисобланади
.
Халқ
ҳокимиятининг
амалга
оширишнинг
тегишли
тартиби
конституциявий
-
ҳуқуқий
жавобгарли
-
книнг
ҳимоя
предметидир
.
Конституциявий
ҳуқуқбузарлик
объектининг
бошқа
ҳуқуқ
соҳалари
объектидан
фарқи
шундаки
,
конститу
-
циявий
ҳуқуқбузарлик
объекти
кенгроқ
бўлиб
,
консти
-
туциявий
ҳуқуқ
барча
ҳуқуқ
соҳаларининг
ядроси
ҳи
-
собланади
ва
ижтимоий
ҳаётнинг
барча
(
ижтимоий
,
иқтисодий
,
сиёсий
,
маънавий
)
соҳаларини
қамраб
олади
.
Конституциявий
ҳуқуқбузарликнинг
объектив
томо
-
ни
бу
унинг
ташқи
белгилари
мажмуи
бўлиб
,
ҳуқуқбу
-
зарлик
қачон
,
қаерда
,
қандай
юз
берганлик
,
каби
ҳола
-
тларни
ифодалайди
.
Конституциявий
ҳуқуқбузарлик
-
нининг
объектив
томони
бир
қатор
элементлардан
иборат
:
ҳуқуққа
зид
қилмиш
(
ҳаракат
ёки
ҳаракатсизлик
);
ижтимоий
хавфли
оқибат
;
қилмиш
ва
оқибат
ўртасидаги
сабабий
боғланиш
.
Қайд
этиш
жоизки
,
объектив
томоннинг
факулъта
-
тив
белгилари
ҳуқуқбузарликни
тўлиқ
тавсифлаш
учун
муҳим
аҳамиятга
эга
.
Конституциявий
делект
объектив
томонининг
муҳим
шарти
ушбу
ҳуқуқбузарлик
давлат
ҳокимияти
амалга
оширилиш
жараёнида
содир
этили
-
шидир
.
Д
.
Т
.
Шон
“
Конституциявий
жавобгарлик
нафақат
ҳуқуққа
зид
қилмиш
,
балки
ички
ва
ташқи
сиёсатни
нотўғри
олиб
бориш
ва
мамлакатни
мураккаб
вазия
-
тдан
чиқаришни
уддалай
олмаслик
натижасида
ву
-
жудга
келади
”
дебқайд
этади
[9].
Мазкур
ҳолат
Ўзбеки
-
стон
Республикаси
Конституциясининг
98-
моддасида
ифодаланган
. (
Бош
вазирга
нисбатан
ишончсизлик
вотумининг
қўлланилиши
)
Конституциявий
ҳуқуқбузарлик
субъектлари
.
Кон
-
ституциявий
жавобгарликнинг
ўзига
хос
жиҳати
махсус
субъектлар
доирасига
эгалигидир
.
Фанда
конститу
-
циявий
ҳуқуқбузарлик
субъектлари
доираси
мунозара
-
ли
масала
ҳисобланиб
,
юридик
адабиётларда
консти
-
туциявий
делект
субъектларига
доир
турли
қарашлар
мавжуд
.
В
.
О
.
Лучиннинг
фикрича
,
конституциявий
-
ҳуқуқий
муносабатлар
субъектлар
ҳуқуқининг
бутун
тизимини
қамраб
олади
ва
бу
каби
муносабатларда
ҳар
бир
иштирокчи
конституциявий
ўринга
эга
бўла
-
ди
[10].
Юридик
адабиётларда
конституциявий
жавобгарлик
субъектлари
доираси
чегараланган
.
Асосан
“
олий
органлар
,
ҳудудий
,
маҳаллий
давлат
ҳокимияти
органлари
,
депутатлар
,
мансабдор
шахсларва
муҳим
давлат
аҳамиятига
эга
қарор
қабул
қилувчи
шахслар
”
конституциявий
жавобгарлик
субе
-
ктлари
сифатида
кўрсатиб
ўтилган
[11].
Бизнинг
фикримизча
,
конституциявий
жавобгарлик
субъектлари
доираси
қуйидагича
кенгайтирилиши
ло
-
зим
.
Конституциявий
жавобгарлик
субъектлари
:
давлат
;
давлат
ҳокимияти
органлари
(
Ўзбекистон
Респуб
-
ликаси
Олий
Мажлиси
,
Вазирлар
Маҳкамаси
,
ва
маҳаллий
давлат
ҳокимияти
органлари
);
давлат
бошқарув
органлари
(
вазирликлар
ва
идо
-
ралар
,
давлат
қўмиталари
,
хўжаликлар
,
муассасалар
ва
бошқалар
);
мансабдор
шахслар
;
жамоат
бирлашмалари
;
ўзини
ўзи
бошқариш
органлари
.
Конституциявий
ҳуқуқбузарлик
субъектлари
инди
-
видуал
ва
коллектив
бўлиши
мумкин
.
Конституциявий
жавобгарлик
субъекти
бўлиш
учун
шахс
ҳуқуқбузарлик
лаёқати
(
ғайриқонуний
хатти
-
ҳаракат
содир
этиш
лаёқати
асосида
юридик
салоҳият
-
ўз
хатти
-
ҳаракатлари
билан
қонунда
мустаҳкамланган
ҳуқуқ
ва
мажбуриятларини
амалга
ошириш
қобилияти
)
га
эга
бўлиши
лозим
[12].
Мансбадор
шахсларнинг
ҳуқуқбуза
-
рлик
лаёқати
уларнинг
ваколат
муддати
бошланган
вақтдан
вужудга
келади
.
Коллегиал
субъектларнинг
–
давлат
органларининг
ҳуқуқбузарлик
лаёқати
улар
ташкил
этилган
пайтдан
бошлаб
вужудга
келади
.
Конституциявий
ҳуқуқ
назариясида
давлатнинг
кон
-
ституциявий
-
ҳуқуқий
жавобгарлиги
масаласи
муноза
-
ралидир
.
Н
.
М
.
Колосова
,
Г
.
А
.
Гаджиевларнинг
фикрича
,
“
Россия
Федерациясининг
Конституциясида
давлат
органлари
,
шунингдек
,
уларнинг
мансабдор
шахслари
томонидан
етказилган
зарар
учун
жавобгарликни
бел
-
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
2018
№
3
♦
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
18
гиловчи
норма
мавжуд
бўлиб
,
у
давлатнинг
конститу
-
циявий
-
ҳуқуқий
жавобгарлигига
асос
бўлади
”[13].
Мансабдор
шахсларнинг
ҳуқуқбузарлик
лаёқати
уларнинг
ваколат
муддати
бошланган
вақтдан
вужудга
келади
.
Коллегиал
субъектларнинг
давлат
органларининг
ҳуқуқбузарлик
лаёқати
улар
ташкил
этилган
пайтдан
бошлаб
вужудга
келади
.
Ўзбекистон
Республикасининг
Фуқаролик
кодексида
ҳам
давлатнинг
муайян
шахслар
олдида
фуқаровий
ҳуқуқий
жавобгарлиги
масаласи
акс
эттирилган
.
Хусусан
,
Ўзбекистон
Республикаси
Фуқаролик
кодексининг
990-
моддасига
мувофиқ
,
давлат
органларининг
,
фуқароларнингўзини
ўзи
бошқариш
органларининг
қонунга
хилоф
қарорлари
натижасида
фуқарога
ёки
юридик
шахсга
етказилган
зарар
,
улар
мансабдор
шахсларнинг
айбидан
қатъи
назар
,
суднинг
қарори
асосида
қопланиши
лозим
.
Давлат
органлари
,
фуқароларнинг
ўзини
ўзи
бошқариш
органлари
мансабдор
шахсларнинг
қонунга
хилоф
ҳаракатлари
(
ҳаракатсизлиги
)
натижасида
фуқарога
ёки
юридик
шахсга
етказилган
зарар
суднинг
қарори
асосида
қопланиши
лозим
.
Ушбу
жавобгарликни
амалга
ошириш
ўз
мазмунига
кўра
фуқаровий
ҳуқуқий
жавобгарлик
ва
зарарни
қоплаш
билан
боғлиқ
.
Ушбу
ҳолатда
давлат
конституциявий
жавобгар
эмас
фуқаровий
ҳуқуқий
жавобгар
мақомини
олади
.
Қайд
этиш
лозимки
,
давлат
конституциявий
жавобгарликнинг
мустақил
субъекти
сифатида
тан
олинса
ҳам
,
маълум
бир
нуқтаи
назардан
давлат
мавҳум
тушунчадир
.
Фуқаро
ҳуқуқларининг
бузилиши
ва
моддий
ёки
маънавий
зарар
етказганлик
учун
давлат
фуқаровий
ҳуқуқий
жавобгарликка
тортилган
ҳолларда
ҳам
жавобгар
сифатида
судда
давлат
номидан
Ўзбекистон
Республикаси
Молия
вазирлиги
иштирок
этади
.
Давлат
ўзининг
муайян
ҳокимият
органлари
ва
мансабдор
шахслари
орқали
ифодаланади
.
Айнан
улар
давлат
номидан
конституциявий
-
ҳуқуқий
жавобгар
бўлиши
мумкин
.
Ўзбекистон
Республикаси
Конституциясининг
95–
98-
моддаларига
мувофиқ
парламентни
тарқатиб
юбориш
асослари
келтирилган
.
Бу
ташкилий
чора
қонун
чиқарувчи
ҳокимиятнинг
ноконституциявий
ва
юқори
вакиллик
органи
шаънига
мос
келмайдиган
фаолиятининг
олдини
олишга
қаратилган
.
Сенат
аъзосининг
жавобгарлиги
айни
пайтда
конституциявий
-
ҳуқуқий
ҳамда
сиёсий
ҳуқуқий
жавобгарлик
чораси
сифатида
намоён
бўлади
.
Сенатнинг
ваколатлари
уни
сайлаган
ёки
тайинлаган
орган
томонидан
исталган
вақтда
тўхтатилиши
мумкин
.
Агар
Сенат
аъзосининг
ва
уни
сайлаган
ёки
тайинлаган
орган
ўртасида
қонун
лойиҳаси
ёки
бошқа
ҳуқуқий
масалаларда
келишмовчиликлар
мавжуд
бўлган
ҳолатда
сенат
аъзосининг
ваколати
тугатилса
,
бу
сиёсий
жавобгарлик
чораси
сифатида
намоён
бўлади
.
Агар
сенат
аъзосининг
фаолиятини
тўхтатишнинг
асоси
ҳуқуққа
зид
хатти
-
ҳаракат
бўлса
, (
масалан
,
ўз
вазифаларини
бажармаслик
,
сенат
,
қўмита
ва
комиссиялари
мажлисларига
келмаслик
)
бу
ҳолатда
конституциявий
-
ҳуқуқий
жавобгарлик
вужудга
келади
.
Сиёсий
партияларнинг
конституциявий
-
ҳуқуқий
жавобгарлик
масаласи
алоҳида
аҳамиятга
эга
.
Ўзбекистон
Республикасида
“
Жамоат
бирлашмалари
тўғрисида
”
ги
“
Сиёсий
партиялар
тўғрисида
”
ги
,
“
Нодавлат
нотижорат
ташкилотлар
тўғрисида
”
ги
қонун
ҳужжатлари
қабул
қилинган
ва
улар
жамоат
бирлашмаларининг
турларини
аниқлаб
беради
.
“
Сиёсий
партиялар
тўғрисида
”
ги
Қонуннинг
1-
моддасига
мувофиқ
“
сиёсий
партиялар
давлат
ҳокимияти
органларини
шакллантиришда
жамият
муайян
қисмининг
сиёсий
иродасини
рўёбга
чиқаришга
интилувчи
ҳамда
ўз
вакиллари
орқали
давлат
ва
жамоат
ишларини
идора
этишда
қатнашувчи
кўнгилли
бирлашмасидир
”[14].
Бошқа
турдаги
жамоат
бирлашмаларидан
фарқли
равишда
фақатгина
сиёсий
партиялар
сайловда
иштирок
этадилар
ва
айнан
сиёсий
партия
давлат
ҳокимиятини
амалга
ошириш
жараёнида
қатнашади
.
Сиёсий
партияни
рўйхатга
олишни
рад
этиш
,
тўхтатиш
ва
тугатиш
конституциявий
-
ҳуқуқий
жавобгарлик
чоралари
ҳисобланади
.
Сиёсий
партиялар
ўз
мазмунига
кўра
сиёсий
бўлганлиги
туфайли
ҳам
конституциявий
-
ҳуқуқий
жавобгарлик
субъектидир
.
Конституциявий
жавобгарлик
асоси
бўлиб
конституция
нормаларининг
бузилиши
ҳисобланади
.
Ўзбекистон
Республикаси
амалдаги
қонунчиликка
мувофиқ
сиёсий
партияларга
жавобгарлик
нормаларини
қўллаш
ваколати
Ўзбекистон
Республикаси
Олий
судига
берилган
.
Фикримизча
,
сиёсий
партиялар
ва
бошқа
жамоат
бирлашмалари
фаолиятини
тугатиш
ҳуқуқига
Конституциявий
суд
эга
бўлиши
керак
.
Конституцияга
зид
бирлашмаларни
тузиш
–
бу
Олий
қонунни
бузишни
англатади
.
Сиёсий
партияларнинг
фаолияти
ўз
мазмун
моҳиятига
кўра
сиёсий
мазмунга
эга
эканлигини
ҳисобга
олиб
,
бу
турдаги
ишларни
Конституциявий
суд
томонидан
кўрилишини
жорий
этиш
лозим
. “
Асосий
Қонунимизнинг
110-
моддасида
ҳам
,
“
Судлар
тўғрисида
”
ги
Қонуннинг
13-
моддасида
ҳам
Ўзбекистон
Республикаси
Олий
суди
“
Фуқаролик
,
жиноий
ва
маъмурий
судлов
соҳасидаги
суд
ҳокимиятининг
олий
органи
”
деб
таърифланган
.
Демак
,
конституциявий
сиёсий
мазмундаги
ишларни
кўриб
ҳал
этиш
,
Консти
-
туциявий
суд
ваколатига
тегишлидир
.
Ўзбекистон
Республикаси
Конституциявий
суди
ва
бошқа
суд
органлари
конституциявий
-
ҳуқуқий
жавоб
-
гарлик
субъекти
ҳисобланмайдилар
.
Конституциявий
суд
бевосита
конституциявий
назорат
ва
конституци
-
явий
-
ҳуқуқий
жавобгарликнинг
процедурасини
амалга
оширувчи
орган
сифатида
ваколат
берилган
.
Консти
-
туциявий
суд
конституциявий
жавобгарликни
қўллайди
.
Шу
боисдан
у
конституциявий
-
ҳуқуқий
жа
-
вобгарлик
субъекти
ҳисобланмайди
.
Конституциявий
ҳуқуқбузарликнинг
субъектив
то
-
мони
деганда
субъектнинг
ўз
ҳаракатларига
ва
унинг
оқибатларига
бўлган
руҳий
муносабати
тушунилади
.
Ҳуқуқбузарликнинг
субъектив
томони
айб
тушунчаси
билан
боғлиқ
бўлиб
,
мақсад
ва
мотив
ва
сабабларни
қамраб
олади
.
Содир
қилинган
қилмишига
нисбатан
шахснинг
руҳий
муносабати
сифатида
айб
қасд
ва
эҳтиётсизлик
шаклида
намоён
бўлади
.
Айб
конститу
-
циявий
ҳуқуқбузарлик
таркибининг
муҳим
элементи
сифатида
намоён
бўлади
.
Ҳуқуқбузарликнинг
субъектив
томони
субъектнинг
ўз
ҳаракатлари
ва
унинг
оқибатларига
руҳий
муноса
-
бати
экан
,
факультатив
белгилар
ҳисобланган
мақсад
ва
мотив
айбнинг
қайси
шаклда
содир
этилганини
ой
-
динлаштиради
.
Жумладан
,
Ўзбекистон
Республикаси
Конституциясининг
57-
моддасига
мувофиқ
, “
Конститу
-
циявий
тузумни
зўрлик
билан
ўзгартиришни
мақсад
қилиб
қўювчи
,
республиканинг
суверенитети
,
яхлитли
-
ги
ва
хавфсизлигига
,
фуқароларнинг
конституциявий
ҳуқуқ
ва
эркинликларига
қарши
чиқувчи
,
урушни
,
ижтимоий
,
миллий
,
ирқий
ва
диний
адоватни
тарғиб
қилувчи
,
халқнинг
соғлиғи
ва
маънавиятига
тажовуз
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
2018
№
3
♦
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
19
қилувчи
,
шунингдек
,
ҳарбийлаштирилган
бирлашма
-
ларнинг
,
миллий
ва
диний
руҳдаги
сиёсий
партиялар
-
нинг
ҳамда
жамоат
бирлашмаларининг
тузилиши
ва
фаолияти
тақиқланади
.
Махфий
жамиятлар
ва
уюшмалар
тузиш
тақиқла
-
нади
” [15].
Аксарият
конституциявий
ҳуқуқбузарликлар
қасд
-
дан
содир
этилиши
мумкин
.
Ўзбекистон
Республикаси
-
нинг
2004
йил
2
декабрдаги
“
Халқ
депутатлари
маҳал
-
лий
кенгаши
депутатини
,
Ўзбекистон
Республикаси
Олий
Мажлисининг
қонунчилик
палатаси
депутатини
ва
Сенати
аъзосини
чақириб
олиш
тўғрисида
”
ги
Қонун
-
нинг
1-
моддасига
мувофиқ
депутатларнинг
чақириб
олишнинг
қуйидаги
асослари
келтирилган
:
Депутатни
,
сенаторни
чақириб
олиш
учун
қуйидагилар
асос
бўлади
:
депутатнинг
,
сенаторнинг
Ўзбекистон
Республикаси
қонун
ҳужжатларини
жиноий
,
фуқаровий
,
маъмурий
ҳамда
қонунда
назарда
тутилган
бошқа
турдаги
жавобгарликка
олиб
келиши
мумкин
бўлган
тарзда
бузганлиги
;
депутатнинг
,
сенаторнинг
ахлоқ
,
депутатлик
одобининг
умум
эътироф
этилган
нормаларини
қўпол
равишда
бузувчи
ва
депутат
,
сенатор
номига
доғ
туширувчи
ҳамда
давлат
ҳокимияти
вакиллик
органларининг
обрўсига
путур
етказувчи
ҳаракатлар
,
ножўя
ишлар
содир
этганлиги
;
депутатнинг
,
сенаторнинг
қонун
ҳужжатларида
назарда
тутилган
ўз
вазифаларини
мунтазам
равишда
,
узрли
сабабларсиз
бажармаганлиги
,
шу
жумладан
тегишли
халқ
депутатлари
Кенгашларининг
,
Ўзбекистон
Республикаси
Олий
Мажлиси
Қонунчилик
палатасининг
,
Ўзбекистон
Республикаси
Олий
Мажлиси
Сенатининг
мажлисларида
,
уларнинг
органлари
ишида
иштирок
этмаганлиги
,
уларнинг
топшириқларини
бажармаганлиги
.
депутатларни
чақириб
олиш
ҳам
конституциявий
ва
айни
пайтда
сиёсий
жавобгарлик
чораси
сифатида
ҳам
намоён
бўлади
ва
бу
ўз
навбатида
жавобгарликни
қўллаш
асосларида
мураккабликларни
вужудга
келтиради
.
Шунингдек
,
депутатларга
нисбатан
конституциявий
-
ҳуқуқий
жавобгарликни
қўллашда
депутат
иммунитети
(
даҳлсизлиги
)
муҳим
аҳамиятга
эга
.
Депутат
иммунитети
деярли
барча
давлатларда
ўрнатилган
ва
амал
қилади
.
Упарламент
фаолиятининг
ҳеч
қандай
тўсиқларсиз
ва
самарали
амалга
оширилишининг
зарур
шарт
-
шароитларини
таъминлаб
беришга
қаратилган
. “
Иммунитет
” –
депутатнинг
даҳлсизлиги
,
яъни
депутатлик
фаолиятининг
энг
муҳим
кафолати
-
нинг
муҳим
ифодасидир
.
Иммунитет
депутатнинг
жа
-
вобгарликка
тортилмаслиги
ва
даҳлсизлигини
англа
-
тади
[16].
Иммунитетнинг
моҳияти
шундаки
,
депутатга
нисбатан
муайян
ҳуқуқий
жавобгарлик
чораларини
вакиллик
органлари
ёкиваколатли
мансабдор
шахснинг
розилигисиз
қўллаб
бўлмайди
.
Ўзбекистон
Республикаси
Конституциясининг
88-
моддаси
,
3-
бандига
мувофиқ
Ўзбекистон
Республикаси
Олий
Мажлисининг
Қонунчилик
палатаси
депутати
даҳлсизлик
ҳуқуқидан
фойдаланадилар
.
Улар
тегишинча
Қонунчилик
палатаси
розилигисиз
жиноий
жавобгарликка
тортилиши
,
ушлаб
турилиши
,
қамоққа
олиниши
ёки
суд
тартибида
бериладиган
маъмурий
жазо
чораларига
тортилиши
мумкин
эмас
.
Бу
қоида
“
Ўзбекистон
Республикасининг
Олий
Мажлиси
Қонунчилик
палатаси
депутатининг
ва
Сенати
аъзосининг
мақоми
тўғрисида
”
ги
Қонунининг
13-
моддасида
ҳам
мустаҳкамлаб
қўйилган
.
Ўзбекистон
Республикаси
Жиноят
-
процессуал
кодексининг
223-
моддасига
мувофиқ
“
Депутатлар
,
судьялар
ва
прокурорлар
ушлаб
турилиши
ҳамда
милиция
ёки
ҳуқуқни
муҳофаза
қилувчи
органига
келтирилиши
мумкин
эмас
”.
Ушбу
тақиқ
ЖПКнинг
221-
моддасининг
биринчи
бандида
назарда
тутилган
ушлаб
туриш
эҳтиёт
чорасига
нисбатан
татбиқ
этилмайди
.
Мазкур
модданинг
биринчи
бандида
,
шахс
жиноят
устида
ёки
бевосита
уни
содир
этганидан
кейин
қўлга
тушса
”
ушлаб
турилиши
мумкинлиги
қайд
этилган
.
Демак
,
Қонунчилик
палатаси
депутатлари
,
агар
жиноят
устида
ёки
уни
бевосита
содир
этганидан
сўнг
қўлга
тушса
,
тегишли
ҳуқуқни
муҳофаза
қилувчи
органлар
томонидан
ушлаб
турилиши
мумкин
.
Бизнинг
фикримизча
,
ушбу
қоидани
депутатлик
фаолиятини
тартибга
солувчи
ҳуқуқий
нормаларда
ҳам
акс
эттириш
лозим
.
Бундан
ташқари
,
Ўзбекистон
Республикаси
Божхона
кодексида
ҳам
депутатларга
муайян
имтиёзлар
мавжуд
.
Ушбу
кодекснинг
50-
моддасига
мувофиқ
“
депутатларнинг
шахсий
багажлари
агар
мазкур
шахслар
хизмат
вазифаларини
бажариш
билан
боғлиқ
ҳолда
Ўзбекистон
Республикаси
божхона
чегарасидан
ўтаётган
бўлсалар
,
божхона
текширувидан
озод
қилиниши
”
белгиланган
.
Бизнинг
фикримизча
, “
хавфсизликни
таъминлаш
мақсадида
тинтув
қилиниши
,
шахсан
текширилиши
мумкин
”
мазмунидаги
тартиб
қоидани
депутатлик
мақомига
оид
қонунчиликка
киритиш
лозим
.
Конституциявий
ҳуқуқбузарликни
илмий
-
назарий
жиҳатдан
таҳлил
этиш
натижасида
қуйидаги
хулосаларга
келинди
:
Конституциявий
ҳуқуқбузарлик
–
бу
давлат
органлари
ва
уларнинг
мансабдор
шахслари
томонидан
конституция
ва
конституциявий
ҳуқуқнинг
нормаларини
бузадиган
,
ахлоқ
нормаларидан
оғувчи
,
ҳуқуққа
зид
айбли
қилмишдир
.
конституциявий
жавобгарлик
субъектлари
доираси
қуйидагича
кенгайтирилиши
лозим
.
Конституциявий
жавобгарлик
субъектлари
:
давлат
;
давлат
ҳокимияти
органлари
(
Ўзбекистон
Респуб
-
ликаси
Олий
Мажлиси
,
Вазирлар
Маҳкамаси
,
ва
маҳаллий
давлат
ҳокимияти
органлари
);
давлат
бошқарув
органлари
(
вазирликлар
ва
идо
-
ралар
,
давлат
қўмиталари
,
хўжаликлар
,
муассасалар
ва
бошқалар
);
мансабдор
шахслар
;
жамоат
бирлашмалари
;
ўзини
ўзи
бошқариш
органлари
.
Хулоса
қилиб
айтганда
,
конституциявий
жавобгар
-
лик
Конституциявий
судларнинг
функцияларидан
бири
бўлиб
,
конституциявий
жавобгарликни
қўллаш
қонунийлик
муҳитини
яратиш
,
давлат
органлари
ва
мансабдор
шасларнинг
масъуллигини
знада
кучайти
-
ришга
мурим
аҳамият
касб
этади
.
Адабиётлар
рўйхати
:
1.
Головистикова
A.
Н
.,
Дмитриев
Е
.
А
.
Теория
госу
-
дарства
и
права
:
Учебник
. – M.:
Эксмо
, 2007. –
С
.583
2.
Лучин
В
.
О
.
Конституционные
деликты
//
Ежегод
-
ник
российского
права
.
М
., 2001. –
С
. 21.
3.
Пряхина
Т
.
М
.
Конституционная
доктрина
Россий
-
ской
Федерации
/
Науч
.
ред
.
В
.
О
.
Лучин
. –
М
.:
ЮНИТА
-
ДАНА
Закон
и
право
, 2006. –
С
. 323
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
2018
№
3
♦
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
20
4.
Конституции
государств
Европы
. –
М
., 2001. –
С
.
12.
5.
Юлдашева
Ф
.
Давлат
ҳокимияти
ва
бошқарувини
демократлаштириш
жараёнида
жамоатчилик
назоратини
ўзига
ос
усусиятлари
//
Давлат
ҳокимияти
ва
бошқарувини
демократлаштиришнинг
долзарб
масалалари
:
сайловлар
,
парламент
,
ижро
ҳокимияти
мавзусидаги
илмий
-
назарий
давра
суҳбати
материаллари
.– T.:T
ДЮУ
.2014. –
Б
. 169.
6.
Колосова
Н
.
М
.
Конституционная
ответственность
-
самостоятельный
вид
юридической
ответственности
.
–
М
., 2001, –
С
. 87.
7.
Проблемы
правовой
ответственности
государ
-
ства
,
его
органов
и
служащих
.
Материалы
конферен
-
ции
–
Государство
и
право
. – 2000. –
№
3. –
С
.27
8. «
Халқ
сўзи
»
газетаси
. 1992. 15
декабрь
, 243
(494)-
сон
;
Ўзбекистон
Республикаси
Олий
Кенгашининг
Ахборотномаси
. – 1994. –
№
1, 5-
модда
;
Ўзбекистон
Республикаси
Олий
Мажлисининг
Ахборотномаси
. –
2003. –
№
3-4, 27-
модда
;
Ўзбекистон
Республикаси
Олий
Мажлиси
палаталарининг
Ахборотномаси
. –
2011. –
№
12/1, 343-
модда
;
Ўзбекистон
Республикаси
қонун
ҳужжатлари
тўплами
. – 2007. –
№
15, 152-
модда
;
2008. –
№
52, 510-
модда
; 2011. –
№
16, 159-
модда
;
2014. –
№
16-
сон
, 176-
модда
; 2017. –
№
14, 213-
модда
,
№
22, 406-
модда
,
№
35, 914-
модда
9.
Шон
Д
.
Т
.
Конституционная
ответственность
. //
Государство
и
право
. – 1995. –
№
7. –
С
.35
10.
Лучин
В
.
О
.
Конституционные
нормы
и
правоот
-
ношения
.
Изд
. «
ЮНИТИ
», –
М
. 1997. –
С
.117
11.
Шон
Д
.
Т
.
Конституционная
ответственность
. //
Государство
и
право
. – 1995. –
№
7. –
С
.35
12.
Давлат
ва
ҳуқуқ
назарияси
:
Олий
ўқув
юртлари
-
нинг
ҳуқуқшунослик
мутахассислиги
бўйича
таълим
олаётган
талабалари
учун
\
Бобоев
Ҳ
.
Б
.,
Исломов
З
.
М
.,
Чориёров
У
. //
Масъул
муҳаррирлар
:
Ҳ
.
Б
.
Бобоев
,
Ҳ
.
Т
.
Одилқориев
. –
Т
.:
ТДЮИ
2005. –
Б
. 978.
13.
Проблемы
конституционно
-
правовой
ответ
-
ственности
(
по
материалам
конференции
на
юридиче
-
ском
факультете
)//
Вестник
Московского
университета
.
Серия
. 11.
Право
. – 2001. –
№
3. –
С
. 129.
14. (
Ўзбекистон
Республикаси
Олий
Мажлисининг
Ахборотномаси
. –1997. –
№
2. 36-
модда
; 1999. –
№
9.
229-
модда
; 2004. –
№
1-2. 18-
модда
;
Ўзбекистон
Рес
-
публикаси
қонун
ҳужжатлари
тўплами
. 2004. –
№
25.
287-
модда
; 2007. –
№
15. 153-
модда
; 2008. –
№
52. 510,
513-
модда
; 2014. –
№
4. 45-
модда
;
Қонун
ҳужжатлари
маълумотлари
миллий
базаси
. – 2018. 19
апрель
.
03/18/476/1087-
сон
)
15.
Ўзбекистон
Республикаси
Конституцияси
. –
Тошкент
.:
Ўзбекистон
, 2018. –
Б
.11.
16.
У
.
Таджиханов
,
Х
.
Т
.
Одилқориев
,
А
.
Х
.
Саидов
Ўзбекистон
Республикасининг
конституциявий
ҳуқуқи
.
–
Т
., 2001. –
Б
.511.
Б
.
А
.
Умаров
ТДЮУ
мустақил
изланувчиси
НОМАРКАЗЛАШТИРИШ
КОНЦЕПЦИЯСИ
ВА
УНИНГ
ДАВЛАТ
БОШҚАРУВИНИ
ДЕМОКРАТЛАШТИРИШДАГИ
ЎРНИ
Аннотация
:
мазкур
мақолада
давлат
бошқаруви
тизиминини
модернизациялаш
масалалари
ва
ислоҳотлар
шароитида
номарказлаштириш
концепциясининг
мазмун
-
моҳияти
,
ушбу
тушунча
тўғрисида
турлича
ёндашувлар
ҳамда
давлат
бошфқарувини
демократлаштиришда
замонавий
бошқарув
методларини
самарали
қўллаш
масалалари
таҳлил
этилган
.
Калит
сўзлар
:
номарказлаштириш
,
давлат
бошқарувини
модернизациялаш
,
демократлаштириш
,
коцепциялар
,
маъмурий
ислоҳотлар
,
ўз
-
ўзини
бошқариш
органлари
,
оммавий
ҳокимият
,
фуқаролик
жамияти
Аннотация
:
в
данной
статье
анализируется
концепция
децентрализации
в
контексте
модернизации
системы
государственного
управления
,
различные
подходы
понимания
данной
концепции
и
эффективного
использования
современных
методов
управления
в
процессе
демократизации
государственного
управления
.
Ключевые
слова
:
децентрализация
,
модернизация
государственного
управления
,
демократизация
,
концепции
,
административная
реформа
,
органы
самоуправление
,
государственное
управление
,
гражданское
общество
.
Annotation:
this article examines the concept of
decentralization in the context of modernizing public
administration
system,
various
approaches
to
understanding this concept and the effective use of
modern management methods in the process of
democratization of public administration.
Keywords:
decentralization, modernization of state
government, democratization, concepts, administrative
reform, self-government organizations, good governance,
civil society.
Бугунги
кунда
мамлакатимиз
тез
суръатлар
билан
ўзгараётган
замон
талаблари
асосида
давлат
ва
жамият
ҳаётининг
турли
жабҳаларида
тубдан
янгиланиш
ва
жадал
ривожланиш
жараёнлари
кечмоқда
.
Ушбу
ислоҳий
ўзгаришларга
сиёсий
-
ҳуқуқий
ҳамда
ташкилий
асос
бўлиб
, 2017–2021
йилларга
мўлжалланган
2017–2021
йилларда
Ўзбекистон
Республикасини
ривожлантиришнинг
бешта
устувор
йўналиши
бўйича
Ҳаракатлар
стратегияси
хизмат
қилмоқда
[1].
Мазкур
нуфузли
ҳужжатнинг
биринчи
йўналиши
моҳиятан
давлат
бошқарувини
такомиллаштиришга
қаратилган
бўлиб
,
унда
давлат
ва
жамият
қурилишини
такомиллаштиришга
йўналтирилган
демократик
ислоҳотларни
чуқурлаштириш
ва
мамлакатни
модернизация
қилишда
парламентнинг
ҳамда
сиёсий
партияларнинг
ролини
янада
кучайтириш
,
давлат
бошқаруви
тизимини
ислоҳ
қилиш
,
давлат
хизматининг
ташкилий
-
ҳуқуқий
асосларини
ривожлантириш
,
жамоатчилик
назорати
механизмларини
амалда
татбиқ
этиш
,
фуқаролик
жамияти
институтлари
ролини
кучайтириш
асосий
йўналишлар
сифатида
белгиланган
.
