ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
2016
№
1
♦
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
66
М
.
Юсупов
,
ТДЮУ
“
Халқаро
тижорат
(
хусусий
)
ҳуқуқи
”
кафедраси
ўқитувчиси
ХАЛҚАРО
ХУСУСИЙ
ҲУҚУҚДА
ЮРИДИК
ШАХСНИНГ
ШАХСИЙ
ҚОНУНИ
АНИҚЛАШГА
ОИД
НАЗАРИЯЛАР
Аннотация
:
мазкур
мақолада
муаллиф
томонидан
халқаро
хусусий
ҳуқуқда
юридик
шахсларнинг
ҳуқуқий
табиати
,
уларнинг
миллатини
аниқлаш
бўйича
фикрлар
баён
этилган
.
Мақола
ўз
ичига
нафақат
Ўзбекистон
Республикасининг
қонунчилиги
нормаларининг
таҳлилини
,
балки
ривожланган
хорижий
мамлакатларнинг
мазкур
соҳадаги
қонунчилиги
таҳлилини
ҳам
қамраб
олади
.
Калит
сўзлар
:
юридик
шахс
,
юридик
шахснинг
миллати
,
юридик
шахсга
қўлланиши
мумкин
бўлган
ҳуқуқ
.
Аннотация
:
в
данной
статье
автором
высказаны
мнения
касательно
определения
правовой
природы
,
национальности
юридических
лиц
в
международном
частном
праве
.
Статья
включает
в
себя
не
только
ана
-
лиз
норм
законодательства
Республики
Узбекистан
,
но
также
анализ
законодательства
развитых
зарубежных
стран
в
данной
области
.
Ключевые
слова
:
юридическое
лицо
,
национальность
юридического
лица
,
применимое
право
в
отношении
юридического
лица
.
Annotation:
in this article, the author stated opinions
on the definition of the legal nature, the nationality of legal
entity in private international law. The article includes not
only the analysis of the legislation of the Republic of
Uzbekistan, more over analysis of the legislation of
developed foreign countries in this field.
Key words:
the legal entity, nationality of the legal
entity, applicable law concerning the legal entity.
Юридик
шахс
институтининг
пайдо
бўлиши
жамиятда
иқтисодий
муносабатларнинг
ривожланиши
,
ўзгариши
ва
ушбу
муносабатларни
такомиллаштириш
учун
тартиб
-
қоидаларни
ишлаб
чиқиш
ва
уларни
ўрнатиш
зарурияти
билан
боғлиқ
.
Юридик
шахс
ўз
мулкида
,
хўжалик
юритишида
ёки
оператив
бошқарувида
алоҳида
мол
-
мулкка
эга
бўлган
ҳамда
ўз
мажбуриятлари
юзасидан
ушбу
мол
-
мулк
билан
жавоб
берадиган
,
ўз
номидан
мулкий
ёки
шахсий
номулкий
ҳуқуқларга
эга
бўла
оладиган
ва
уларни
амалга
ошира
оладиган
,
мажбуриятларни
бажара
оладиган
ташкилот
юридик
шахс
ҳисобланади
[1, 326-
бет
].
Халқаро
хусусий
ҳуқуқда
юридик
шахснинг
шахсий
қонуни
(
статут
)
юридик
шахсга
доир
масалаларнинг
барчасида
ҳал
қилувчи
аҳамиятга
эгадир
.
Давлатлар
қонунчилиги
ва
амалиётининг
таҳлили
юридик
шахслар
мақомининг
,
қоида
тариқасида
, lex societatis
билан
белгиланувчи
муҳим
томонлари
ёки
жиҳатларини
қайд
этиш
имкониятини
беради
. Lex
societatis
коллизион
боғловчиси
юридик
шахснинг
ҳуқуқий
лаёқати
доирасини
,
масалан
,
у
қай
турдаги
мол
-
мулкни
эгаллаши
,
қандай
битимлар
тузиши
мумкинлигини
ва
аксинча
,
қандай
битимлар
юридик
шахс
учун
ultra vires (
уставга
зид
)
ҳисобланишини
белгилайди
.
Юридик
шахснинг
шахсий
статути
шу
жумладан
,
юридик
шахс
номидан
қайси
органлар
иш
кўриши
мумкинлигини
,
уларнинг
вакиллик
ваколатлари
ҳажмини
,
бу
ваколатларни
чеклаш
имкониятларини
,
юридик
шахснинг
муассислари
ва
иштирокчиларининг
ҳуқуқлари
ва
бурчларини
,
юридик
шахснинг
ҳуқуқ
лаёқатини
йўқотиш
асосларини
белгилайди
[2, 188-
бет
].
Юридик
шахснинг
шахсий
қонуни
процессуал
ҳуқуқ
лаёқати
,
яъни
суд
ёки
арбитражга
даъво
билан
арз
қилиш
ҳуқуқи
ва
процессда
жавобгар
сифатида
иштирок
этиш
ҳуқуқини
ҳам
белгилайди
[3, 257-259-
бет
].
Шахсий
қонун
юридик
шахснинг
ташкилий
-
ҳуқуқий
тузилмасини
ва
унинг
“
ички
муносабатлари
”
соҳасини
ҳам
тартибга
солади
.
Шахсий
қонунга
мувофиқ
биринчи
навбатда
ташкилотга
аъзоликни
қўлга
киритиш
ва
тугатиш
масалалари
ҳал
қилинади
.
Сўнгра
,
юридик
шахс
иштирокчиларининг
ҳуқуқлардан
фойдаланиши
ва
мажбуриятларни
бажариши
шахсий
қонунга
асосланади
,
яъни
ташкилотга
аъзоликдан
қайси
ҳуқуқлар
ва
бурчлар
келиб
чиқиши
,
иштирокчиларнинг
ўзаро
муносабатлари
хусусияти
ва
ҳоказолар
белгиланади
.
Ниҳоят
,
ташкилот
фаолияти
ва
унинг
ички
тузилиши
,
хусусан
органларни
шакллантириш
ва
уларга
ваколатлар
бериш
,
органларнинг
жавобгарлиги
,
умумий
йиғилишларни
ўтказиш
тартиби
ва
ҳоказолар
ҳам
шахсий
қонунга
бўйсунади
.
Юридик
шахсни
ташкил
этиш
,
қайта
тузиш
ва
унинг
фаолиятини
тугатиш
тартиби
,
уларни
амалга
ошириш
шартлари
ва
пайтлари
,
шунингдек
юридик
оқибатлар
шахсий
статутга
асосланади
.
Юридик
шахсни
вужудга
келган
деб
топиш
учун
зарур
бўлган
талабларни
бажариш
тартиби
,
шунингдек
унинг
таъсис
этилишини
ҳақиқий
эмас
деб
эълон
қилиниши
оқибатлари
(
шу
жумладан
,
битим
тузган
учинчи
шахсларнинг
манфаатлари
қай
даражада
ҳимоя
қилиниши
,
уларнинг
“
ҳақиқий
бўлмаган
”
юридик
шахс
устидан
судга
даъво
билан
арз
қилиш
имкониятлари
)
шахсий
қонунга
мувофиқ
белгиланади
[4, 220-227-
бет
].
Юридик
шахснинг
фаолиятидаги
ўзгаришлар
,
шу
жумладан
,
устав
капиталини
кўпайтириш
ёки
камайтириш
,
бошқарувни
ўзгартириш
,
акцияларнинг
битта
қўлда
жамланиши
оқибатлари
ва
ҳоказолар
ҳам
шахсий
қонунда
белгилаб
қўйилади
.
Бизнинг
фикримизча
,
юридик
шахснинг
шахсий
статути
мазмуни
юридик
шахсга
тўлиқ
тавсиф
бермайди
.
У
юридик
шахснинг
моҳиятини
,
унинг
асл
табиатини
ёритишга
ҳаракат
қилмайди
.
Гап
асосан
у
ёки
бу
ҳуқуқ
тизимининг
қўлланишига
қараб
юридик
шахснинг
ҳаёти
ва
фаолиятида
юзага
келувчи
масалаларни
муҳокама
қилиш
жараёнидаги
зиддиятларни
бартараф
этиш
учун
зарур
бўлган
юридик
техниканинг
шартли
усули
ҳақида
боради
.
Бунда
мазкур
тизимлар
умуман
олганда
бир
-
бирига
ўхшаш
ва
тенг
қимматли
бўлиши
,
лекин
айрим
жиҳатларга
кўра
бир
-
биридан
фарқ
қилиши
ва
шу
тариқа
устав
шакли
,
жамият
органларининг
амал
қилиш
тартиби
,
уларнинг
битимлар
тузиш
усули
ва
ҳоказоларга
ҳар
хил
талаблар
қўйилишини
белгилаши
мумкин
.
Мазкур
масала
бўйича
таклиф
қилинган
турли
-
туман
ечимларни
айни
шу
техник
нуқтаи
назардан
муҳокама
қилиш
лозим
.
Юридик
шахснинг
шахсий
қонуни
тушунчасига
барча
давлатларнинг
қонунчилигида
ягона
таъриф
берилмаган
бўлиб
,
унинг
асосида
ҳал
қилинадиган
масалалар
доираси
ҳам
ёритиб
ўтилмаган
.
Юридик
шахснинг
шахсий
қонунига
доир
қуйидаги
атамалар
қўлланади
:
1.
Чет
эл
юридик
шахснинг
ҳуқуқ
лаёқати
.
Баъзи
бир
давлатлар
қонунчилигида
хорижий
юридик
шахсларнинг
фуқаролик
ҳуқуқ
лаёқатини
аниқлаш
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
2016
№
1
♦
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
67
қоидалари
мустаҳкамланган
.
Аммо
,
бизнинг
назаримизда
,
юридик
шахснинг
мақоми
масалаларини
фақат
ҳуқуқ
лаёқатини
аниқлаш
билан
чеклаш
тўғри
бўлмайди
,
чунки
ҳуқуқ
лаёқатидан
ташқари
шахсий
мақомга
мувофиқ
бошқа
масалалар
ҳам
тартибга
солинади
.
Айни
пайтда
,
хорижий
юридик
шахсларнинг
фуқаролик
ҳуқуқ
лаёқатини
аниқлаш
қоидалари
Беларусь
,
Вьетнам
,
Грузия
,
Греция
,
Литва
,
Монголия
,
Польша
,
Хитой
ҳуқуқида
мустаҳкамланган
.
2.
Юридик
шахснинг
шахсий
қонуни
.
Айрим
давлатлар
қонунчилигида
айнан
юридик
шахснинг
шахсий
қонунига
бағишланган
нормалар
мавжуд
.
Бу
нормаларнинг
аксариятида
нафақат
юридик
шахснинг
шахсий
мақомини
аниқлаш
принциплари
белгиланган
,
балки
улар
билан
тартибга
солинадиган
масалалар
рўйхати
ҳам
келтирилган
.
Бундай
давлатлар
қаторига
Австрия
,
Арманистон
,
Венгрия
,
Португалия
,
Россия
,
Қирғизистон
,
Қозоғистон
киради
.
3.
Юридик
шахсга
қўлланиши
мумкин
бўлган
ҳуқуқ
.
Юридик
шахсларнинг
мақомига
нисбатан
қўлланиши
мумкин
бўлган
ҳуқуқни
аниқлаш
қоидалари
,
масалан
,
Италия
ва
Швейцария
қонунчилигида
мустаҳкамланган
.
Бизнинг
фикримизча
,
терминологик
тафовут
шахсий
қонун
категориясини
амалий
аҳамиятдан
маҳрум
қилмайди
.
Бироқ
айнан
амалий
эҳтиёжлар
юридик
шахснинг
юридик
шахсий
қонуни
тушунчасини
ҳам
,
унга
мувофиқ
ҳал
қилинадиган
масалалар
доирасини
ҳам
қонун
йўли
билан
мустаҳкамлашни
тақозо
этади
.
Миллат
халқаро
хусусий
-
ҳуқуқий
муносабатларнинг
мустақил
иштирокчиси
ҳисобланган
бирлашма
ёки
бошқа
хил
коллектив
тузилмага
хос
бўлган
хусусият
сифатида
қаралади
.
Бу
хусусиятнинг
тан
олиниши
амалда
шу
билан
белгиланадики
,
юридик
шахс
ёки
бошқа
ташкилот
миллий
ҳуқуқ
тизимининг
“
маҳсули
”
ҳисобланади
,
унинг
фаолияти
ва
уни
ташкил
этиш
шартлари
у
ёки
бу
миллий
ҳуқуқий
тартиботга
бириктирилиши
шарт
.
Бинобарин
,
халқаро
хусусий
-
ҳуқуқий
муносабатларда
субъектларга
муайян
миллий
ҳуқуқий
тартиботга
мансуб
бўлган
шахслар
сифатида
қараш
,
уларни
“
миллат
”
га
эга
деб
фараз
қилиш
зарурияти
юзага
келади
.
Жисмоний
шахснинг
миллати
(
унинг
фуқаролиги
маъносида
)
ҳар
бир
давлатнинг
оммавий
моддий
ҳуқуқи
категориясига
киради
.
Уни
белгилашда
давлат
ўз
қонунининг
қоидаларига
таянган
ҳолда
,
ушбу
шахс
ўз
фуқароси
ёки
хорижий
фуқаро
эканлигини
аниқлайди
.
Аммо
мазкур
жисмоний
шахс
қайси
хорижий
давлатнинг
фуқароси
ҳисобланиши
ички
қонунда
белгиланмайди
ва
белгиланиши
мумкин
ҳам
эмас
.
Юридик
шахснинг
миллатини
аниқлаш
билан
боғлиқ
ҳолда
бошқача
манзарага
дуч
келиш
мумкин
.
Уни
аниқлаш
ҳуқуқнинг
коллизиявий
нормалари
асосида
амалга
оширилади
.
Айни
ҳолда
давлат
ўз
коллизиявий
нормасига
таянган
ҳолда
,
юридик
шахснинг
конкрет
миллатини
аниқлайди
ва
шаклланган
мезонга
мувофиқ
уни
“
ўз
”
шахси
ёки
бирон
-
бир
хорижий
давлат
шахси
сифатида
эътироф
этади
.
Шу
туфайли
ҳам
мазкур
муаммонинг
кўпгина
тадқиқотчилари
жисмоний
ва
юридик
шахсларнинг
миллати
бутунлай
бошқа
-
бошқа
ҳуқуқий
категориялар
ҳисобланишини
,
юридик
шахснинг
миллати
тўғрисида
фақат
кўчма
маънода
,
жисмоний
шахснинг
миллати
билан
ўхшашлик
бўйича
сўз
юритиш
мумкинлигини
таъкидлайдилар
,
баъзи
бир
муаллифлар
эса
айни
ҳолда
“
миллат
”
тушунчасидан
бутунлай
воз
кечишни
,
кераксиз
аралашувга
йўл
қўймаслик
учун
уни
“
давлатга
мансублик
”
атамаси
билан
алмаштиришни
таклиф
қиладилар
[5, 3-
бет
].
Бизнинг
фикримизча
, “
миллат
”
ва
“
давлатга
мансублик
”
атамаларини
синонимлар
деб
ҳисоблаш
ўринли
бўлади
,
чунки
иккала
атама
ҳам
пировард
натижада
юридик
шахснинг
конкрет
ҳуқуқий
тартибот
билан
алоқасини
ифодалайди
.
Миллат
белгиси
давлатга
мансубликни
аниқлашнинг
айни
пайтда
унинг
мазкур
давлат
билан
боғлиқлигини
ҳам
акс
эттирувчи
ўзига
хос
мезони
сифатида
қаралиши
лозим
.
Юридик
шахсларга
татбиқан
“
миллат
”
атамаси
бошқача
маънода
қўлланади
ва
жисмоний
шахсларга
қараганда
бошқача
оқибатларга
олиб
келади
.
Бу
хусусда
М
.
Вольф
шундай
деб
ёзади
: “
Юридик
шахсларнинг
миллати
ҳақида
гапириш
ва
шу
тариқа
жисмоний
шахслар
хусусида
айтилган
фикрлардан
айримларини
улар
фақат
ўхшашлик
бўйича
қўлланиши
мумкин
бўлган
соҳага
киритиш
одат
тусини
олган
. “
Чет
эллик
”
ёки
мазкур
давлат
“
фуқароси
”
қоидаларидан
келиб
чиқадиган
оқибатларнинг
аксарияти
корпорацияларга
нисбатан
қўлланиши
мумкин
эмас
:
ҳарбий
хизмат
мажбурияти
,
сайловда
иштирок
этиш
ҳуқуқи
ва
бошқа
сиёсий
ҳуқуқлар
улар
учун
мавжуд
эмас
.
Шунга
қарамай
,
айтайлик
,
француз
ёки
герман
миллати
корпорацияси
тушунчасисиз
иш
кўриш
мумкин
эмас
” [6, 334-335-
бет
].
Л
.
П
.
Ануфриева
фикрига
кўра
, “...
юридик
шахсларга
татбиқан
“
миллат
”
категорияси
шартли
ва
мавҳум
ҳисобланади
,
у
маълум
даражада
фақат
кундалик
муомалада
қулайлик
яратиш
учун
ишлатилади
ва
юридик
жиҳатдан
юридик
шахсни
тавсифлашда
қўлланиши
мумкин
эмас
...
Шунга
қарамай
ундан
юридик
шахсларга
татбиқан
фойдаланиш
,
агар
миллий
ҳуқуқ
субъекти
мақомига
эга
бўлган
тузилмаларни
хорижий
тузилмалардан
ажратиш
вазифаси
турган
бўлса
,
эътироз
уйғотмайди
” [7, 40-
бет
].
Юридик
шахснинг
“
миллати
”
деганда
нимани
тушуниш
керак
,
бу
тушунча
қандай
белгиларга
эга
?
Бизнинг
назаримизда
,
бу
ерда
гап
энг
аввало
юридик
шахснинг
мазкур
тузилманинг
давлат
билан
ҳуқуқий
алоқасини
,
унинг
“
давлатга
мансублиги
”
ни
ифодаловчи
хусусияти
ҳақида
боради
.
Ушбу
мансублик
мазкур
юридик
шахсни
тегишли
ҳуқуқий
тартиботга
бўйсундиради
ва
давлат
уни
ўз
ҳимоясига
олади
.
Юридик
шахсларнинг
муайян
ҳуқуқий
тартибот
билан
алоқаси
юридик
шахсларнинг
“
миллати
”
тушунчасининг
моҳиятини
белгилайди
[8, 32-
бет
].
А
.
М
.
Городисский
қайд
этишича
,
“...
хўжалик
ташкилотининг
давлатга
юридик
мансублиги
,
у
ўрнатган
,
юридик
шахснинг
ҳуқуқий
ҳолатини
белгилайдиган
ҳуқуқий
тартиботга
бўйсуниши
айни
вақтда
мазкур
давлат
билан
сиёсий
боғлиқликни
,
давлатнинг
ҳокимият
ваколатлари
–
қонунчилик
ва
маъмурий
юрисдикцияга
юридик
шахснинг
бўйсунишини
,
халқаро
хўжалик
муомаласида
давлатнинг
халқаро
-
ҳуқуқий
(
дипломатик
)
ҳимояси
имкониятларидан
фойдаланишини
англатади
” [9, 4-
бет
].
“
Миллат
”
атамаси
давлатлар
қонунчилигида
камдан
-
кам
ҳолларда
қўлланилади
.
Айни
ҳолда
Испания
,
Руминия
ва
Югославия
қонунчилиги
бундан
мустаснодир
.
Шундай
қилиб
,
ҳозирги
замон
халқаро
хусусий
ҳуқуқида
халқаро
хусусий
-
хуқуқий
муносабатларда
иштирок
этувчи
юридик
шахсларнинг
“
миллат
”
деб
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
2016
№
1
♦
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
68
аталадиган
алоҳида
хусусияти
тан
олинади
.
Бу
қонун
ҳужжатларида
,
халқаро
шартномаларда
,
турли
давлатларнинг
суд
ва
арбитраж
амалиётида
мустаҳкамланади
.
Юридик
шахснинг
халқаро
хусусий
-
ҳуқуқий
муносабатлари
соҳасида
юридик
шахснинг
миллатидан
муносабатларнинг
уч
гуруҳини
тартибга
солиш
учун
фойдаланилади
:
биринчи
–
юридик
шахснинг
фуқаролик
муомаласи
бошқа
субъектлари
билан
муносабатларини
,
юридик
шахс
фаолияти
,
уни
ташкил
этиш
ва
тугатиш
хусусиятларини
белгиловчи
шахсий
мақомини
мустаҳкамлашда
;
иккинчи
–
мазкур
юридик
шахснинг
у
қайси
давлатларҳудудида
ўз
операциялари
ёки
муайян
ҳаракатларини
амалга
ошираётган
бўлса
,
шу
давлатлар
билан
оммавий
-
ҳуқуқий
муносабатларини
,
мазкур
давлатлар
томонидан
хорижий
юридик
шахсларга
нисбатан
алоҳида
режимнинг
қўлланишида
;
учинчи
–
давлатларнинг
оммавий
халқаро
-
ҳуқуқий
муносабатларини
,
юридик
шахсларнинг
конвенцион
режимини
уларнинг
юрисдикцияси
доирасида
ёки
халқаро
минтақавий
бирлашма
доирасида
белгилашда
,
шунингдек
“
ўз
”
юридик
шахсларини
дипломатик
ҳимоя
қилишда
.
Шу
туфайли
ҳам
,
юридик
шахсларнинг
миллати
категориясининг
мазмуни
ҳақида
гапирганда
,
у
ҳал
қилиш
имкониятини
берувчи
муаммолар
доирасини
ажратиш
мақсадга
мувофиқдир
.
Муаммоларнинг
биринчи
гуруҳини
миллий
қонунлар
коллизияси
ҳамда
хорижий
иштирокчилар
билан
тузилаётган
битимлар
субъекти
сифатидаги
юридик
шахснинг
мақомини
аниқлашда
“lex causae”
ни
танлаш
билан
боғлиқ
муаммолар
ташкил
этади
.
Иккинчи
гуруҳга
юридик
шахснинг
ҳуқуқларини
бошқа
мамлакатда
уни
мазкур
давлат
тизимига
нисбатан
хорижий
юридик
шахс
сифатида
идентификация
қилиш
асосида
амалга
ошириш
ва
шу
тариқа
унинг
фаолиятини
ушбу
мамлакатда
мавжуд
бўлган
махсус
ҳуқуқий
режимга
бўйсундириш
муаммолари
киради
.
Муаммоларнинг
учинчи
гуруҳини
давлатнинг
“
ўз
”
миллий
юридик
шахсларини
бошқа
давлатларнинг
ғайриқонуний
ҳаракатларидан
дипломатик
йўл
билан
ҳимоя
қилиши
муаммолари
ташкил
этади
.
Юридик
шахснинг
миллати
давлатларнинг
ҳар
бирида
уни
ҳуқуқнинг
хорижий
ёки
миллий
субъекти
сифатида
идентификация
қилиш
имкониятини
беради
,
бу
эса
ушбу
мамлакатда
мазкур
субъектнинг
ҳуқуқий
ҳолатини
,
унинг
фаолиятини
у
мансуб
бўлган
давлатнинг
ва
у
тижорат
операцияларини
амалга
ошираётган
давлатнинг
қонунчилик
ва
маъмурий
ҳужжатларига
бўйсуниш
чегарасини
белгилаш
асоси
ҳисобланади
.
Бу
ерда
юридик
шахснинг
бундай
ҳуқуқий
ҳолатининг
хорижий
ёки
аксинча
,
миллий
хусусияти
билан
белгиланувчи
баъзи
бир
жиҳатларини
қайд
этиш
мумкин
.
Биринчидан
,
юридик
шахснинг
у
ёки
бу
давлатга
мансублиги
шу
давлатнинг
халқаро
муомалада
миллий
ташкилотлар
иштирокини
тартибга
солишга
қаратилган
қонунчилик
ва
маъмурий
ҳужжатлари
унга
татбиқ
этилишини
белгилайди
.
Давлат
фақат
“
ўз
”
ташкилотларига
нисбатан
тижорат
фаолиятини
чет
элда
амалга
оширишни
,
у
ёки
бу
мамлакатнинг
бошқа
хўжалик
юритувчи
субъектлари
билан
битимларга
киришишни
тақиқлаш
ёки
рухсат
беришга
ваколатлидир
.
Умумий
қоидага
биноан
бу
хорижий
давлат
“
ўз
”
юридик
шахсига
нисбатан
қабул
қилувчи
ҳужжатлар
бошқа
давлатларда
тан
олинишини
англатади
.
Ташкилот
“
ўз
”
миллий
юридик
шахси
сифатида
тан
олингани
эса
,
аксинча
,
унинг
хорижий
давлат
ҳужжатларига
бўйсуниши
имкониятини
бутунлай
истисно
этишини
англатади
.
Иккинчидан
,
юридик
шахснинг
хорижий
давлатга
мансублиги
унинг
фаолиятини
барча
мамлакатларда
“
чет
элликлар
”
учун
назарда
тутиладиган
махсус
ҳуқуқий
режимга
бўйсундиради
.
Ҳатто
фуқаролик
муомаласи
соҳасида
чет
элликларга
миллий
режим
берилган
ҳолда
ҳам
улар
баъзи
бир
жиҳатлардан
алоҳида
мавқега
эга
бўладилар
.
Юридик
шахснинг
миллатидан
келиб
чиқиб
,
мазкур
давлат
ҳудудида
хўжалик
фаолиятига
ижозат
бериш
шартлари
,
солиқ
солиш
режими
,
валюта
операцияларини
амалга
ошириш
,
муайян
турдаги
битимларни
амалга
оширишга
лицензиялар
бериш
тартиби
ва
ҳоказолар
белгиланади
.
Бу
ва
бошқа
бир
қанча
масалаларда
миллий
юридик
шахслар
имтиёзлардан
фойдаланадилар
.
Учинчидан
,
юридик
шахсларнинг
давлатга
мансублигини
аниқлаш
аҳдлашаётган
давлатларнинг
жисмоний
ва
юридик
шахсларига
татбиқ
этиш
учун
мўлжалланган
икки
тарафлама
ва
кўп
тарафлама
иқтисодий
ва
бошқа
хил
келишувларни
қўлланиш
учун
асос
бўлиб
хизмат
қилади
.
Савдо
битимлари
ва
бошқа
хил
шартномалар
бўйича
юридик
шахсларга
ўзаролик
асосида
муайян
ҳуқуқлар
ва
имтиёзлар
берилгани
боис
,
конвенцияда
белгиланган
режимнинг
амал
қилиш
доирасига
кирадиган
ва
кирмайдиган
миллий
субъектларни
аниқлаш
муҳимдир
.
Айрим
ҳолларда
давлатлар
аҳдлашуви
билан
юридик
шахсларга
ўзаролик
асосида
ҳуқуқий
режим
беришнинг
умумий
шартлари
,
баъзи
ҳолларда
эса
–
муносабатларнинг
у
ёки
бу
соҳасидаги
ҳуқуқлар
ва
имтиёзлар
қамраб
олинади
.
Аммо
барча
ҳолларда
шартномаларнинг
амал
қилиши
юридик
шахсларни
мазкур
давлатларга
мансуб
бўлган
субъектлар
сифатида
индентификация
қилишни
тақозо
этади
.
Уларнинг
миллатини
аниқлаш
уларга
шартнома
шартлари
қўлланиши
,
улар
шартнома
иштирокчиси
бўлган
давлатга
мансубликдан
келиб
чиқувчи
конвенцион
ҳуқуқлар
ва
имтиёзлардан
фойдаланиши
мумкинми
,
давлат
уларга
бундай
ҳуқуқлар
ва
имтиёзларни
беришга
мажбурми
,
деган
саволларга
жавоб
топиш
имкониятини
беради
.
Юридик
шахснинг
миллати
унинг
конкрет
давлатга
мансублигини
кўрсатиш
орқали
тегишли
давлатнинг
“
ўз
”
ташкилотини
дипломатик
ҳимоя
қилишга
бўлган
ҳуқуқини
тан
олиш
ҳамда
мазкур
ташкилотнинг
ҳуқуқлари
ва
манфаатларини
у
қайси
бошқа
давлатлар
ҳудудида
иш
кўраётган
бўлса
,
шу
давлатлар
олдида
ҳимоя
қилиш
борасидаги
фаолиятни
амалга
ошириши
учун
юридик
асос
бўлиб
хизмат
қилади
.
Шаклланган
халқаро
амалиётга
мувофиқ
давлат
ташкилот
фойдасига
таъминлаш
,
муҳофаза
ёки
ҳимоя
қилиш
чораларини
кўришига
йўл
қўйилиши
унинг
миллати
,
давлатга
мансублиги
билан
белгиланади
.
Давлатга
мансублик
белгиси
хўжалик
ташкилоти
халқаро
хўжалик
муомаласида
иш
кўриш
жараёнида
қайси
давлатнинг
дипломатик
ҳимоясига
умид
қилиши
мумкинлиги
,
бундай
ҳимояни
сўраб
у
қайси
давлатга
мурожаат
этишга
ҳақли
эканлиги
тўғрисидаги
масалани
ҳал
қилиш
учун
муҳимдир
[10, 113-114-
бет
].
Юридик
шахснинг
“
миллати
”
(“
давлатга
мансублиги
”)
ва
“
шахсий
қонун
”
категориялари
таҳлилига
якун
ясашдан
олдин
,
бу
категорияларнинг
ўзаро
нисбати
масаласига
алоҳида
тўхталиб
ўтмоқчимиз
.
Юқорида
қайд
этиб
ўтилганидек
,
ҳар
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
2016
№
1
♦
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
69
қандай
ҳолда
ҳам
нормалар
мажмуи
,
конкрет
давлатнинг
ҳуқуқий
тартиботи
саналган
юридик
шахснинг
шахсий
қонуни
юридик
шахсга
тегишли
бўлган
барча
масалалар
(
ҳуқуқий
лаёқати
,
ташкилий
тузилмаси
,
юридик
шахсни
тугатиш
,
унинг
жавобгарлиги
чегараси
ва
ш
.
к
.)
ни
ҳал
қилади
,
яъни
шахсий
қонунга
мувофиқ
юридик
шахснинг
шахсий
мақоми
белгиланади
.
Юридик
шахснинг
миллати
(
ёки
давлатга
мансублиги
) –
бу
ҳар
қандай
юридик
шахсга
хос
бўлган
хусусият
,
чунки
юридик
шахс
муайян
ҳуқуқий
тизимнинг
“
сунъий
”
маҳсули
ҳисобланади
,
ушбу
тизим
уни
ўз
ҳуқуқий
нормалари
ҳукмига
бўйсундиради
ва
муайян
шароитларда
уни
ўз
ҳимояси
остига
олади
.
Бинобарин
,
миллат
омили
юридик
шахсни
муайян
ҳуқуқий
тартибот
билан
боғлайди
,
бу
эса
,
юридик
шахснинг
миллати
–
бу
энг
аввало
юридик
шахснинг
конкрет
давлатга
ҳуқуқий
мансублигидир
,
деган
хулосага
келиш
имкониятини
беради
.
Юридик
шахснинг
миллатини
аниқлаш
унинг
шахсий
қонуни
ҳисобланган
конкрет
–
миллий
ёки
хорижий
ҳуқуқий
тартибот
билан
унинг
алоқасини
аниқлашга
имконият
яратади
.
Бироқ
шахсий
қонун
юридик
шахснинг
ҳуқуқий
ҳолатини
тавсифлар
экан
,
унинг
фаолияти
жараёнида
юзага
келувчи
барча
масалаларни
қамраб
олмайди
.
Миллат
белгиси
асосида
бошқа
масалалар
ҳам
ҳал
қилинади
–
бу
,
биринчидан
,
юридик
шахс
мансуб
бўлган
давлат
халқаро
тижорат
муомаласида
миллий
ташкилотлар
иштирокини
тартибга
солишга
қаратилган
муайян
чораларни
белгилаши
,
шунингдек
ушбу
шахсларга
чет
эл
қонунчилиги
нормалари
қўлланишига
йўл
қўймаслик
;
иккинчидан
,
қабул
қилувчи
давлат
хорижий
юридик
шахслар
учун
мазкур
давлат
ҳудудида
фаолиятни
амалга
оширганда
муайян
ҳуқуқий
режимни
белгилаши
;
учинчидан
,
халқаро
шартномада
белгиланган
конвенцион
режимнинг
қўлланиши
ва
ниҳоят
,
дипломатик
ҳимояни
амалга
ошириш
.
Юридик
шахс
шахсий
қонуни
юридик
шахс
давлатга
мансублиги
билан
чамбарчас
боғлиқдир
.
Юридик
шахс
шахсий
конунини
аниклаш
бир
вақтнинг
ўзида
юридик
шахс
давлатга
мансублигини
аниқлаш
демакдир
[11,
51-
бет
].
Юқорида
баён
этилганлар
“
шахсий
қонун
”
ва
“
миллат
”
категориялари
айний
эмас
,
деган
хулосага
келиш
имкониятини
беради
.
Чунончи
,
“
миллат
”
категориясидан
хусусий
-
ҳуқуқий
муносабатлардагина
эмас
,
балки
оммавий
муносабатлар
соҳасида
ҳам
фойдаланилади
,
“
юридик
шахснинг
миллати
”
категорияси
“
юридик
шахснинг
шахсий
қонуни
”
категориясига
қараганда
кенгроқ
.
Адабиётлар
рўйхати
:
1.
Ўзбекистон
Республикаси
кодекслари
(2014
йил
1
октябргача
бўлган
ўзгартиш
ва
қўшимчалар
билан
) :
тўплам
/
Ўзбекистон
Республикаси
Адлия
вазирлиги
:
Т
.: «
Адолат
», 2014
йил
, –
Б
.326.
2.
Раапе
Л
.
Международное
частное
право
. –
М
.,
1960. –
С
.188.
3.
Шак
Х
.
Международное
гражданское
процессуальное
право
:
Учебник
/
Пер
.
с
нем
. –
М
.:
Изд
-
во
БЕК
, 2001. –
С
. 257–259.
4.
Кох
Х
.,
Магнус
У
.,
Винклер
фон
Моренфельс
.
Международное
частное
право
и
сравнительное
правоведение
.
Пер
.
с
нем
.
Юмашева
Ю
.
М
. –
М
.:
Международные
отношения
, 2001. –
С
. 220–227.
5.
Городисский
А
.
М
.
Национальность
юридических
лиц
и
международный
торговый
оборот
.
Дис
. ...
канд
.
юрид
.
наук
. –
М
.:
МГИМО
, 1987. –
С
. 3.
6.
Вольф
М
.
Международное
частное
право
. –
М
.,
1948. –
С
. 334–335.
7.
Ануфриева
Л
.
П
.
Международное
частное
право
:
В
3-
х
т
.
Т
. 2. –
М
.:
БЕК
, 2000. –
С
. 40.
8.
Корецкий
В
.
М
.
Избранные
труды
:
в
2-
х
кн
. –
Ки
-
ев
:
Наукова
Думка
, 1989. –
С
. 32.
9.
Городисский
А
.
М
.
Национальность
юридических
лиц
и
международный
торговый
оборот
.
Дис
. ...
канд
.
юрид
.
наук
. –
М
.:
МГИМО
, 1987. –
С
. 4.
10.
Курс
международного
права
.
В
7
т
.
Т
. 4. –
М
.:
Наука
, 1990. –
С
. 113–114.
11.
Ламинцев
А
.
А
.
Международное
частное
право
.
Учебное
пособие
. –
М
., 2006. –
С
. 51.
