ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
2013
№
1
♦
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
33
М
.
Ш
.
Чориев
юридк
фанлари
номзоди
ТДЮИ
катта
илмий
ходими
МУЛКНИ
ТАСАРРУФ
ЭТИШГА
ҚАРАТИЛГАН
ШАРТНОМАЛАРНИ
ТИЗИМЛАШТИРИШНИНГ
ИЛМИЙ
-
НАЗАРИЙ
МУАММОЛАРИ
Мулкни
тасарруф
этишга
қаратилган
шартномалар
фуқаролик
ҳуқуқининг
асосий
ва
марказий
институтлардан
бири
бўлиб
,
мулк
ҳуқуқини
амалга
оширишда
муҳим
рол
ўйнайди
.
Шу
боисдан
ҳам
,
Ўзбекистон
Республикаси
Фуқаролик
кодексининг
“
Мажбуриятларнинг
айрим
турлари
”
деб
номланган
3-
кичик
бўлимида
мол
-
мулкни
тасарруф
этишга
қаратилган
шартномалар
алоҳида
бобларда
изчил
кетма
-
кетликда
ўз
ифодасини
топган
.
Хусусан
,
ФК
3-
кичик
бўлимининг
29-33
боблари
тегишли
равишда
олди
-
сотди
,
айрибошлаш
,
ҳадя
ва
хайр
-
эҳсон
,
рента
,
умрбод
таъминлаш
шарти
билан
уй
-
жой
(
квартира
)
ни
бошқа
шахсга
бериш
шартномаларига
бағишланган
.
Таъкидлаш
жоизки
,
мазкур
шартномалар
нафақат
мулк
ҳуқуқини
амалга
ошириш
шакли
сифатида
уни
тасарруф
этишда
,
балки
мулк
ҳуқуқининг
вужудга
келишидаги
асос
сифатида
намоён
бўлиши
билан
ҳам
аҳамиятлидир
.
Шу
нуқтаи
-
назардан
,
ушбу
шартномаларнинг
ягона
гуруҳга
бирлаштириш
орқали
тизимлаштирилган
ҳолда
фуқаролик
ҳуқуқий
тартибга
солиниши
амалий
ва
назарий
жиҳатлари
билан
ажралиб
туради
.
Булар
қуйидагиларда
намоён
бўлади
:
Биринчидан
,
мулкни
тасарруф
этишга
қаратилган
шартномавий
муносабатларни
тартибга
солувчи
ҳуқуқий
нормаларни
янада
такомиллаштириш
ҳамда
мукаммал
тартибга
солиш
учун
шароит
яратади
.
Иккинчидан
,
мол
-
мулкни
тасарруф
этишга
қаратилган
шартномаларни
тартибга
солувчи
ФК
нормаларини
ягона
тизимга
солиш
ва
уларни
битта
бўлим
ёки
бобга
жамлаш
имконини
беради
.
Учинчидан
,
ушбу
шартномалар
тўғрисидаги
Ўзбекистон
Республикаси
Фуқаролик
кодекси
нормаларини
амалиётда
қўллаш
учун
соддалашган
тусга
эга
бўлади
.
Тўртинчидан
,
мулкни
тасарруф
этишга
қаратилган
шартномаларнинг
шакли
ва
тузиш
тартиби
,
шартнома
бўйича
тарафларнинг
жавобгарлигини
такомиллаштиришга
хизмат
қилади
.
Бешинчидан
,
мулкни
тасарруф
этишга
қаратилган
шартномаларни
ягона
гуруҳга
бирлаштириш
ғоясининг
назарий
ва
амалий
жиҳатдан
асослантирилиши
,
ўз
навбатида
,
барча
фуқаролик
ҳуқуқий
шартномаларни
тизимлаштиришга
замин
яратади
.
Айтиш
мумкинки
,
юқорида
қайд
этилган
жиҳатларни
эътиборга
олиб
,
тизимли
ёндошув
асосида
шартноманинг
йўналтирилганлик
белгисидан
фуқаролик
қонунчилигини
шакллантиришда
,
жумладан
,
амалдаги
Ўзбекистон
Республикаси
Фуқаролик
кодексини
яратишда
тўғри
ва
изчиллик
билан
фойдаланилганлиги
кўзга
ташланади
.
Бироқ
,
ҳозирда
бозор
муносабатларининг
тобора
ривожланиши
,
мулкий
муносабатларни
тартибга
солувчи
ҳуқуқий
восита
сифатида
шартномаларнинг
ролини
янада
ошиши
ҳамда
улар
билан
тартибга
солиниши
зарур
бўлган
янги
ижтимоий
муносабатларнинг
вужудга
келиши
фуқаролик
ҳуқуқий
шартномалар
тизимини
янада
аниқроқ
кўринишда
ифодалаш
эҳтиёжини
юзага
келтирмоқда
.
Хусусан
,
кўчмас
мулк
ҳамда
фуқаролик
ҳуқуқининг
мураккаб
ва
ўзига
хос
хусусиятларга
эга
бўлган
объекти
корхонани
сотиш
билан
боғлиқ
муносабатлар
ФК
29-
боби
7-8
параграфларида
батафсил
тартибга
солинган
.
Аммо
,
кўчмас
мулк
ёки
корхона
бошқа
мулкка
айрибошланган
,
ҳадя
қилинган
ёки
рента
асосида
бошқа
шахсга
мулк
қилиб
топширилганида
қайси
нормалар
қўлланилиши
тўғрисида
қонунчиликда
аниқ
кўрсатма
мавжуд
эмас
.
Бундай
ҳолатларда
,
асосан
,
умумий
қоидадан
келиб
чиқилади
.
Ваҳоланки
,
ушбу
муносабатларга
ФК
нинг
кўчмас
мулк
ва
корхонани
сотиш
тўғрисидаги
нормаларнинг
ҳадя
ёки
рента
шартномаси
моҳиятига
зид
бўлмаган
ташкилий
-
ҳуқуқий
тусдаги
қоидалари
қўлланилиши
мумкин
.
Масалан
,
кўчмас
мулк
айрибошланганида
ёки
ҳадя
қилинганида
шартнома
нарсасини
белгилашда
ФК
484-
моддаси
қоидаларига
амал
қилинади
.
Мулкни
тасарруф
этишга
қаратилган
шартномаларни
ягона
тизимга
бирлаштириш
масаласига
тўхталишдан
олдин
фуқаролик
ҳуқуқий
шартномаларни
тизимлаштириш
масаласини
атрофлича
ёритиб
бериш
мақсадга
мувофиқ
.
Зеро
,
фуқаролик
ҳуқуқий
шартномаларни
тизимлаштириш
хусусида
олимлар
томонидан
билдирилган
фикрлар
ва
илгари
сурилган
ғоялар
мол
-
мулкни
тасарруф
этишга
қаратилган
шартномаларни
ягона
тизимга
бирлаштириш
ғоясини
шакллантиришга
асос
бўлиб
хизмат
қилади
.
Таъкидлаш
жоизки
,
фуқаролик
ҳуқуқий
шартномаларни
тизимлаштириш
,
хусусан
,
мол
-
мулкни
тасарруф
этишга
қаратилган
шартномларни
бир
гуруҳга
бирлаштириш
хусусида
олимларнинг
турли
фикр
-
мулоҳазалари
мавжуд
бўлсада
,
ушбу
масалада
ҳанузгача
ягона
тўхтамга
келинган
эмас
.
Бунга
олимларнинг
фуқаролик
ҳуқуқий
шартномаларни
таснифлаш
учун
турли
асослардаги
ёндошувлари
сабаб
бўлмоқда
.
Фуқаролик
шартномаларини
тизимлаштириш
мезонлари
бўлиб
ижтимоий
муносабатларнинг
ҳуқуқ
учун
аҳамиятли
бўлган
белгилари
ҳисобланади
.
Шундай
белгилардан
бири
мажбурият
тарафларининг
муайян
натижага
қаратилган
интилиши
,
яъни
шартноманинг
мақсад
-
муддаосидир
.
Айнан
шартноманинг
мақсадий
йўналтирилганлик
белгиси
тарафлар
ўртасидаги
муносабатларни
ҳуқуқий
тартибга
солишнинг
муҳим
элементларини
,
авваламбор
,
уларнинг
ҳуқуқ
ва
мажбуриятларини
белгилаб
беради
.
1
Рус
олимлари
И
.
Б
.
Новицкий
ва
Л
.
А
.
Лунц
шартномаларни
тизимлаштириш
белгиларининг
аҳамияти
ҳақида
тўхталар
экан
қуйидагиларни
таъкидлайди
: “
Мажбуриятларни
таснифлашнинг
юзаки
бўлмаслиги
учун
моҳиятан
тўғри
амалга
ошириш
уларнинг
мақсадлари
билан
бевосита
боғлиқ
.
Мажбурият
мақсади
деганда
,
унинг
мазмунини
белгиловчи
,
тарафлар
учун
муайян
манфаатларни
қондириш
тушунилади
.
Демак
,
мажбуриятларнинг
вужудга
келишига
кўра
таснифлаш
уларнинг
мақсадига
1
Рузиев
Р
.
Д
.
Понятие
и
значение
направленности
как
основно
-
го
системного
фактора
/
Батырдын
мурасы
–
ел
идеологиясы
-
нын
бастауы
:
халықаралық
ғылыми
-
теориялық
конференция
-
нын
материалдары
. –
Шымкент
: «
Асқаралы
», 2010. –
Б
. 247.
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
2013
№
1
♦
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
34
асослантирилганидагина
тасниф
ҳақиқатда
ҳаётий
аҳамиятга
эга
бўлади
”.
1
Кўпгина
ҳуқуқшунос
олимлар
фуқаролик
шартномаларини
таснифлашда
айнан
мақсадий
йўналтирилганлик
белгисини
муҳим
ҳисоблаган
бўлсаларда
,
барчаси
ҳам
буни
бирдек
тушунмаган
.
Шу
сабабдан
улар
томонидан
амалга
оширилган
таснифлаш
бир
-
биридан
фарқланади
.
Масалан
,
М
.
В
.
Гордон
шартномалардан
келиб
чиқувчи
мажбуриятларни
тадқиқ
қилиш
давомида
уларни
таснифлашнинг
асосий
мезони
сифатида
шартнома
тарафлари
эришишга
интилаётган
оқибатларни
,
яъни
шартноманинг
ҳуқуқий
мақсадини
кўрсатиб
ўтади
.
2
М
.
В
.
Гордон
томонидан
таклиф
этилган
таснифнинг
ўзига
хослиги
шунда
эдики
,
унга
кўра
шартноманинг
ҳуқуқий
мақсади
(
йўналтирилганлиги
)
дан
келиб
чиқиб
шартномаларни
гуруҳларга
,
хусусан
,
мол
-
мулкни
мулк
қилиб
ва
вақтинча
фойдаланишга
беришга
қаратилган
шартномаларга
ажратилган
.
Бундан
ташқари
,
ҳуқуқий
натижа
(
мақсад
)
нинг
таснифий
белгисини
,
муаллиф
мажбуриятнинг
ҳақ
эвазига
ёхуд
текинга
бажарилишидек
шарти
билан
бевосита
боғлиқ
ҳолда
тавсифлайди
.
Яъни
,
ҳуқуқий
мақсаднинг
фарқини
нафақат
мол
-
мулкни
мулк
қилиб
беришда
ёки
вақтинча
фойдаланишда
,
шу
билан
бир
қаторда
мол
-
мулкнинг
ҳақ
эвазига
ёки
текинга
берилишида
ҳам
кўрсатиб
ўтади
.
Оқибатда
,
олим
ҳадя
ва
текин
фойдаланиш
шартномаларини
ҳуқуқий
мақсади
бўйича
бир
гуруҳга
бирлаштиради
.
О
.
С
.
Иоффе
ўзида
ҳам
иқтисодий
,
ҳам
юридик
белгиларни
жамлаган
мезонга
асосланиб
,
шартномаларни
қуйидаги
гуруҳларга
ажратади
: 1)
мол
-
мулкни
ҳақ
эвазига
мулк
қилиб
бериш
бўйича
; 2)
мол
-
мулкни
ҳақ
эвазига
фойдаланиш
учун
топшириш
бўйича
; 3)
мол
-
мулкни
текинга
мулк
қилиб
бериш
ёки
фойдаланиш
учун
топшириш
бўйича
; 4)
ишлар
бажариш
бўйича
; 5)
хизматлар
кўрсатиш
бўйича
; 6)
юк
,
багаж
,
пассажир
ташиш
бўйича
; 7)
кредит
ва
ҳисоб
-
китоб
бўйича
; 8)
биргаликдаги
фаолият
бўйича
; 9)
суғурта
бўйича
3
.
О
.
А
.
Красавчиков
,
ўз
навбатида
,
шундай
таъкидлайди
,
яъни
алоҳида
турдаги
барча
шартномалар
ўзаро
йўналтирилганлик
белгиси
билан
ажралиб
туриши
лозим
.
Ана
шунда
,
тўртта
катта
гуруҳларга
оид
мажбуриятларга
бўлиш
мумкин
:
мол
-
мулкни
беришга
;
хизмат
кўрсатишга
;
ишлар
бажаришга
;
ва
ниҳоят
пул
беришга
йўналтирилган
мажбуриятлар
4
.
Кўриниб
турганидек
,
О
.
А
.
Красавчиков
мол
-
мулкни
беришга
қаратилган
ҳамма
мажбуриятларни
бир
гуруҳга
бирлаштиради
.
Ушбу
таснифда
йўналтирилганлик
белгиси
учун
мол
-
мулкнинг
мулк
қилиб
берилиши
ёки
фойдаланиш
мақсадида
берилиши
аҳамиятга
эга
эмас
.
М
.
И
.
Брагинский
ва
В
.
В
.
Витрянский
“
натижа
”
(“
оқибат
”)
мезонидан
фойдаланиб
,
фуқаролик
шартномаларини
тўрт
гуруҳга
ажратади
:
биринчидан
,
1
Қаранг
:
Новицкий
И
.
Б
.,
Лунц
Л
.
А
.
Общее
учение
об
обязательстве
. –
М
., 1950. –
С
.73.
2
Гордон
М
.
В
.
Система
договоров
в
советском
гражданском
праве
.
//
Ученые
записки
Харьковского
юридического
института
.
Выпуск
5. 1954. –
С
.69-70.
3
Иоффе
О
.
С
.
Обязательственное
право
. –
М
.:
Госюриздат
,
1975. –
С
.24-25.
4
Красавчиков
О
.
А
.
Советское
гражданское
право
.
Учебник
.
Т
.1.
М
.:
Высшая
школа
, 1968. –
С
.412-413.
мол
-
мулкни
беришга
;
иккинчидан
,
ишлар
бажаришга
;
учинчидан
,
хизматлар
кўрсатишга
ва
тўртинчидан
,
турли
тузилмалар
ташкил
этишга
йўналтирилган
шартномалар
5
.
Ваҳоланки
,
М
.
И
.
Брагинский
ўзининг
кейинги
алоҳида
тадқиқот
ишларида
ушбу
таснифни
аниқлаштирган
ва
ўзгартирган
.
Хусусан
,
у
хизмат
кўрсатишга
оид
мажбуриятлар
қаторига
ижара
,
ссуда
ва
омонат
сақлаш
шартномаларини
ҳам
киритади
6
.
Ҳ
.
Раҳмонқулов
шартномаларни
умумий
таснифлаш
белгилари
бўйича
қуйдаги
асосий
гуруҳларга
ажратади
: 1)
мулк
ҳуқуқини
(
ёки
бошқа
ашёвий
ҳуқуқни
)
топшириш
бўйича
муносабатларда
воситачилик
қилувчи
шартномалар
(
олди
-
сотди
,
маҳсулот
етказиб
бериш
,
контрактация
,
давлат
контракти
,
ҳадя
,
рента
ва
шу
кабилар
); 2)
мол
-
мулкни
фойдаланишга
топшириш
бўйича
муносабатларда
воситачилик
қилувчи
шартномалар
(
мол
-
мулкни
ижарага
олиш
,
уй
-
жой
ижараси
,
прокат
,
лизинг
ва
шу
кабилар
); 3)
ишлар
бажариш
бўйича
муносабатларда
воситачилик
қилувчи
шартномалар
(
маиший
хизмат
пудрати
,
қурилиш
пудрати
,
лойиҳа
ва
тадқиқот
ишлари
пудрати
ва
шу
кабилар
); 4)
хизматлар
кўрсатиш
бўйича
муносабатларда
воситачилик
қилувчи
шартномалар
(
ҳақ
эвазига
хизматлар
кўрсатиш
,
ташиш
,
транспорт
экспедицияси
,
сақлаш
,
ҳисоб
-
китоблар
ва
шу
кабилар
);
5)
вакиллик
қилиш
бўйича
муносабатларда
воситачилик
қилувчи
шартномалар
(
топшириқ
,
топшириқсиз
бошқа
шахсларнинг
манфаати
йўлида
ҳаракат
қилиш
,
комиссия
,
мол
-
мулкни
ишончли
бошқариш
ва
шу
кабилар
); 6)
ташкилий
-
ҳуқуқий
муносабатларда
воситачилик
қилувчи
шартномалар
(
таъсис
шартномаларини
тузиш
ва
уларни
рўйҳатдан
ўтказиш
,
юридик
шахсни
қайта
тузиш
,
биргаликдаги
фаолият
тўғрисидаги
шартнома
,
дастлабки
шартнома
).
7
Қ
.
Меҳмонов
“
натижа
” (“
йўналтирилган
натижа
”)
тамойилидан
фойдаланган
ҳолда
шартномаларни
:
биринчидан
,
мулкни
топширишга
қаратилган
;
иккинчидан
,
ишларни
бажаришга
қаратилган
;
учинчидан
,
хизматлар
бажаришга
қаратилган
;
тўртинчидан
,
турли
хил
тузилмаларни
таъсис
этишга
йўналтирилган
тўрт
гуруҳга
ажратади
.
8
К
.
Синдоров
фуқаролик
ҳуқуқий
шартномаларнинг
табиати
ва
мазмунидан
келиб
чиқиб
қуйидагича
таснифлайди
: 1)
мол
-
мулкка
нисбатан
эгалик
ҳуқуқини
топширишга
қаратилган
шартномалар
; 2)
мол
-
мулкка
нисбатан
фойдаланиш
ҳуқуқини
топширишга
қаратилган
шартномалар
; 3)
муайян
ишни
бажариш
ва
хизмат
кўрсатишга
қаратилган
шартномалар
.
9
Р
.
Рўзиев
йўналтирилганлик
белгисига
кўра
барча
фуқаролик
шартномаларни
қуйидаги
еттита
гуруҳга
ажратади
: 1)
мол
-
мулкни
мулк
қилиб
беришга
йўналтирилган
шартномалар
(
ФК
29-32
боблари
); 2)
фуқаролик
ҳуқуқи
объектларини
фойдаланиш
учун
беришга
йўналтирилган
шартномалар
(
ФК
34-36
боблари
); 3)
иш
бажаришга
ёки
хизмат
кўрсатишга
йўналтирилган
шартномалар
(
ФК
37-40, 44-46, 48, 49,
5
Қаранг
:
Брагинский
М
.
И
.,
Витрянский
В
.
В
.
Договорное
право
:
Общие
положения
.
М
.:
Статут
, 1997. -
С
.320.
6
Қаранг
:
Брагинский
М
.
И
.
Договор
хранения
.
М
.:
Статут
, 1999. –
С
.53.
7
Рахмонқулов
Ҳ
.
Р
.
Мажбурият
ҳуқуқи
(
умумий
қоидалар
).
Дарслик
. –
Т
.:
ТДЮИ
, 2005. –
Б
.244-250.
8
Шартнома
ҳуқуқи
.
Ўқув
қўлланма
/
Ҳуқуқшунослик
ихтисоси
бўйича
олий
ўқув
юртлари
магистратура
талабалари
учун
/
Муаллифлар
жамоаси
. –
Т
.:
ТДЮИ
нашриёти
, 2006. –
Б
. 134.
9
Синдаров
К
.
Қишлоқ
хўжалиги
оҳасидаги
шартномалар
.
Монография
. –
Т
.:
Янги
аср
авлоди
, 2003. –
Б
. 19.
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
2013
№
1
♦
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
35
51
боблари
); 4)
мулкий
таваккалчиликни
суғурталашга
йўналтирилган
шартномалар
(
ФК
52
боби
); 5)
пул
ёки
турга
хос
аломатлари
билан
белгиланган
мол
-
мулкни
хили
,
сифат
ва
миқдори
бараварида
қайтариш
шарти
билан
муайян
муддатга
беришга
йўналтирилган
шартномалар
(
ФК
41, 43
боблари
); 6)
барча
иштирокчилар
учун
ягона
бўлган
мақсадга
эришишга
йўналтирилган
(
умуммақсадий
)
шартномалар
(
таъсис
шартномалари
,
оддий
ширкат
шартномалари
); 7)
мажбуриятда
шахсни
ўзгартиришга
йўналтирилган
шартномалар
(
ФК
23, 42
боблар
).
1
Фуқаролик
ҳуқуқий
шартномаларни
тизимлаштиришда
олимларнинг
турлича
ёндошувларини
улар
томонидан
таснифий
белги
сифатида
шартноманинг
йўналтирилганлигини
турлича
тушунганликлари
ва
талқин
қилганликлари
билан
изоҳлаш
мумкин
.
Шу
боисдан
ҳам
,
фикримизча
,
ушбу
масала
назарий
ва
амалий
аҳамиятга
эгалигини
ҳисобга
олиб
,
шартноманинг
таснифий
белгиси
ҳисобланган
йўналтирилганлигини
қандай
тушуниш
лозим
?
деган
саволга
жавоб
топиш
,
биринчидан
,
ягона
ҳуқуқий
тартибга
солишни
талаб
қилувчи
шартномаларни
бир
гуруҳга
жамлашга
,
иккинчидан
,
турлича
ҳуқуқий
талқинга
муҳтож
шартномаларни
гуруҳларга
ажратишга
хизмат
қилади
.
Бу
ўринда
,
шартноманинг
йўналтирилганлиги
норма
ёки
қоида
ҳосил
қилувчи
вазифанинг
бажариши
лозимлигини
таъкидлаш
жоиз
бўлади
.
Маълумки
,
шартноманинг
мазмуни
(
тарафларнинг
ҳуқуқлари
ва
мажбуриятлари
)
мажбуриятнинг
жуда
муҳим
элементи
ҳисобланади
2
.
Фикримизча
Р
.
Ж
.
Рўзиев
томонидан
шартномаларни
тизимлаштиришда
инобатга
олиниши
зарур
бўлган
мезонлар
жуда
ўринли
ва
асослидир
.
Хусусан
,
Р
.
Ж
.
Рўзиев
мажбуриятнинг
қайси
мақсади
ёки
йўналтирилганлиги
норма
ҳосил
қилувчи
аҳамиятга
эгалигини
белгилашда
қуйидаги
ҳолатларга
эътибор
қаратиш
зарур
деб
ҳисоблайди
.
Биринчидан
,
шартнома
мазмунининг
асосий
,
фундаментал
жиҳатларини
аниқлашда
тарафларнинг
ҳақиқатда
эришмоқчи
бўлган
якуний
иқтисодий
ва
юридик
мақсадга
йўналтирилган
амалий
хатти
-
ҳаракатлари
муҳим
ҳисобланади
.
Шунинг
учун
мажбуриятнинг
норма
ҳосил
қилувчи
белгиси
сифатида
йўналтирилганлиги
тарафларнинг
амалга
оширадиган
хатти
-
ҳаракат
оқибатида
эришадиган
иқтисодий
ва
юридик
натижаларда
намоён
бўлади
.
Бу
табиий
,
чунки
ҳар
хил
муносабатларга
нисбатан
айнан
бир
хил
нормаларни
қўллаш
фақат
ушбу
муносабатлар
моҳияти
битта
бўлгандагина
мумкин
.
Бунда
моҳиятнинг
муштараклиги
бир
хил
ҳуқуқий
нормалар
билан
тартибга
солишни
талаб
қилади
.
Тарафларнинг
амалга
оширадиган
хатти
-
ҳаракатлари
ўз
-
ўзича
ҳуқуқий
муносабатларнинг
иқтисодий
ва
юридик
моҳиятини
ифода
этмайди
.
Шу
сабабдан
,
хатти
-
ҳаракат
таснифлаш
учун
асос
бўлиши
мумкин
эмас
.
1
Рузиев
Р
.
Д
.
Понятие
и
значение
направленности
как
основ
-
ного
системного
фактора
/
Батырдын
мурасы
–
ел
идеология
-
сынын
бастауы
:
халықаралық
ғылыми
-
теориялық
конферен
-
циянын
материалдары
. –
Шымкент
: «
Асқаралы
», 2010. –
Б
.
249.
2
Рахмонқулов
Ҳ
.
Ўзбекистон
Республикаси
Фуқаролик
кодексининг
биринчи
қисмига
умумий
тавсиф
ва
шарҳлар
. –
Т
.: “
Иқтисодиёт
ва
ҳуқуқ
дунёси
”, 1997. –
Б
.478.
Мазкур
тамойил
ФКда
татбиқ
қилинганлигини
биргина
мисолда
ҳам
кўриш
мумкин
.
Масалан
,
олди
-
сотди
ва
ижара
шартномасида
бир
тараф
иккинчи
тарафга
муайян
мол
-
мулкни
беради
.
Лекин
мол
-
мулкни
бериш
ҳуқуқий
муносабатнинг
моҳиятини
ўзида
акс
эттирмайди
.
Чунки
олди
-
сотдини
ҳуқуқий
тартибга
солиш
фақат
мол
-
мулкни
бериш
эмас
,
балки
уни
мулк
қилиб
беришга
,
ва
ўз
навбатида
,
ижара
шартномасига
кўра
мол
-
мулк
фойдаланиш
учун
топширилишига
асосланади
.
Шунинг
учун
ҳам
олди
-
сотди
қоидалари
ижара
нормаларидан
тубдан
фарқ
қилади
.
Демак
,
умумий
норма
ҳосил
қилувчи
белгининг
йўқлиги
мол
-
мулкни
беришга
йўналтирилган
барча
мажбуриятларни
бирдек
тартибга
солувчи
тамойилларни
ва
нормаларни
ишлаб
чиқишга
имкон
бермайди
.
Иккинчидан
,
шартнома
муносабатлари
иштирокчиларининг
кўзлаган
мақсади
анчагина
кўламли
ва
серқирра
бўлади
.
Буни
биз
ижара
ва
омонат
сақлаш
шартномалари
мисолида
кўришимиз
мумкин
.
Ҳар
иккала
шартнома
бўйича
мол
-
мулк
қайтариш
шарти
билан
муайян
муддатга
берилсада
,
ижара
шартномасига
кўра
мол
-
мулкдан
фойдаланишдек
,
омонат
сақлаш
мажбуриятида
эса
мол
-
мулкни
сақлашни
таъминлашдек
иқтисодий
ва
юридик
мақсад
назарда
тутилади
.
Шунинг
учун
мазкур
ўхшаш
муносабатлар
ФКда
алоҳида
тартибга
солинади
.
Учинчидан
,
тизимлаштиришнинг
белгиси
сифатида
мажбуриятлар
йўналтирилганлигининг
якуний
мақсади
билан
белгиланишини
ҳисобга
олиш
муҳим
ўрин
тутади
.
Масалан
,
олди
-
сотди
ва
қарз
шартномалари
мол
-
мулкни
мулк
қилиб
беришни
эътироф
этади
.
Шунга
қарамай
,
улар
бир
-
биридан
йўналтирилганлик
белгиси
билан
фарқ
қилади
.
олди
-
сотдининг
якуний
мақсади
мол
-
мулкни
мулк
қилиб
бериш
орқали
эвазига
унга
тенглаштирилган
ҳақни
олиш
бўлса
,
қарз
мажбуриятларида
якуний
мақсад
худди
шундай
сондаги
,
шундай
турдаги
ва
сифатдаги
ашёни
муайян
муддатга
қайтариш
шарти
билан
бериш
ҳисобланади
.
Якуний
мақсадларнинг
мазмунан
тафовут
қилувчи
тузилмалари
тегишли
мажбуриятларни
тартибга
солишда
уларнинг
муҳим
элементлилигидан
далолат
беради
.
Тўртинчидан
,
тизимлаштиришнинг
белгиси
сифатида
мажбурият
иштирокчиларининг
манфаатларини
ифода
этувчи
йўналтирилганлик
ҳам
аҳамиятлидир
.
Демак
,
тарафларнинг
ҳар
бирига
тааллуқли
бўлмаган
шартномавий
хатти
-
ҳаракатларнинг
мақсади
ҳуқуқий
нормаларни
шакллантириш
учун
асос
ҳисобланмайди
.
Масалан
,
мол
-
мулкни
ишончли
бошқариш
шартномаси
бўйича
худди
топшириқ
ва
комиссия
шартномалари
сингари
юридик
аҳамиятга
молик
ҳаракатлар
бажарилади
.
Лекин
,
мол
-
мулкни
бошқаришнинг
мақсади
мулкдорнинг
фойда
олиш
учун
муайян
мол
-
мулкка
нисбатан
ҳуқуқларини
амалга
ошириш
бўйича
хизмат
кўрсатиш
ҳисобланади
.
Шунинг
учун
ҳам
мол
-
мулкни
ишончли
бошқариш
институтининг
нормалари
ишончли
бошқарувчи
ва
муассис
(
мулкдор
)
учун
умумий
бўлган
йўналтирилганликни
ўзида
ифода
этади
.
Бешинчидан
,
шартноманинг
йўналтирилганлик
белгисини
тарафларнинг
шартлашилган
мажбуриятларни
бажармаслиги
ёки
лозим
даражада
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
2013
№
1
♦
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
36
бажармасликларидан
келиб
чиқадиган
хатти
-
ҳаракатлардан
фарқлаш
керак
.
Демак
,
мажбуриятнинг
тизимлаштириш
белгиси
сифатида
йўналтирилганлик
деганда
,
шартнома
тарафларининг
эришиш
учун
асосий
хатти
-
ҳаракатлари
қаратилган
якуний
иқтисодий
ва
юридик
натижалар
тушунилади
.
1
Мазкур
холатларни
эътиборга
олган
холда
мол
-
мулкни
тасарруф
этишга
қаратилган
шартномаларни
битта
гуруҳга
бирлаштириш
имконини
берувчи
умумий
белги
ва
хусусиятларга
тўхталиб
ўтсак
.
Чунки
мазкур
шартномалар
уларни
бир
гуруҳга
жамлаш
имконини
берувчи
бир
қатор
ўзига
хос
хусусиятларга
эга
.
Биринчидан
,
олди
-
сотди
,
айрибошлаш
,
хадя
,
рента
ва
умрбод
таъминлаш
шарти
билан
уй
-
жой
(
квартира
)
ни
бошқа
шахсга
бериш
муносабатлари
бир
-
биридан
тубдан
фарқ
қилиб
,
уларни
ҳуқуқий
жиҳатдан
тартибга
солувчи
шартномалар
ҳам
турлича
бўлишига
қарамасдан
уларни
асосий
холат
,
яъни
уларнинг
мулкни
тасарруф
этишга
мақсадий
йўналтирилганлиги
бирлаштириб
туради
.
Айнан
мулкни
тасарруф
этиш
(
турли
мақсадларда
ҳамда
шартларда
бўлишига
қарамасдан
)
мазкур
шартномалар
бўйича
вужудга
келадиган
мажбуриятлар
предметининг
асосий
элементини
ташкил
этади
.
Бошқача
қилиб
айтганда
,
мазкур
шартномаларнинг
якуний
натижаси
уларни
тузишдан
кўзланган
мақсад
турлича
бўлишига
қарамасдан
,
мулкни
бегоналаштириш
бўлиб
ҳисобланади
.
Бунда
мулк
ҳуқуқининг
уч
элементи
,
яъни
эгаллаш
,
фойдаланиш
ва
тасарруф
этиш
ҳуқуқлари
тўлиқ
топширилади
.
Ушбу
элементларнинг
ичида
тасарруф
этиш
ҳуқуқи
муҳим
аҳамият
касб
этади
.
Чунки
,
мулкни
тасарруф
этиш
ҳуқуқи
–
мулкнинг
юридик
тақдирини
белгилаш
,
яъни
мулк
юзасидан
бошқа
шахслар
билан
бўладиган
ҳуқуқий
муносабатни
белгилаш
,
ўзгартириш
ёки
бекор
қилишга
қаратилган
ҳуқуқдир
.
Мулк
эгаси
тасарруф
этиш
ҳуқуқига
биноан
мулк
юзасидан
хилма
-
хил
битимлар
,
шартномалар
,
чунончи
,
ашёни
сотиш
,
ҳадя
қилиш
,
ижарага
қўйиш
тўғрисида
шартномалар
туза
олади
.
Агар
ашё
бутунлай
кераксиз
бўлиб
қолса
,
мулк
эгаси
бундай
ашёни
ташлаб
юбориши
,
ўзидан
бирон
-
бир
усул
билан
соқит
қилиши
мумкин
.
Бу
ҳуқуқ
мулкдорга
ўз
мол
-
мулкига
нисбатан
қонунга
зид
бўлмаган
ҳар
қандай
ҳаракатларни
амалга
ошириш
,
шу
жумладан
мол
-
мулкдан
гаров
нарсаси
сифатида
фойдаланиши
ёки
унга
бошқача
йўллар
билан
вазифа
юклаш
,
уни
бегоналаштириш
ёки
мол
-
мулкни
бошқача
усул
билан
тасарруф
этишга
имкон
беради
.
Бу
ҳуқуқнинг
қўлдан
кетиши
билан
мулкка
нисбатан
бўлган
эгалик
ҳуқуқи
ҳам
қўлдан
кетади
.
Масалан
,
мулкни
омонатга
қўйишда
ашёни
эгаллаш
ҳуқуқи
,
ижарага
беришда
ашёни
эгаллаш
ва
ундан
фойдаланиш
ҳуқуқи
бировга
ўтса
,
ашёнинг
сотилиши
ёки
ҳадя
қилинишида
эса
субъектив
мулк
ҳуқуқининг
ҳар
уч
элементи
:
эгаллаш
,
фойдаланиш
ва
тасарруф
этиш
ҳуқуқлари
ҳам
бутунлай
бошқа
шахсга
(
яъни
мулкдорга
)
ўтади
.
2
1
Рузиев
Р
.
Д
.
Понятие
и
значение
направленности
как
основ
-
ного
системного
фактора
/
Батырдын
мурасы
–
ел
идеология
-
сынын
бастауы
:
халықаралық
ғылыми
-
теориялық
конферен
-
циянын
материалдары
. –
Шымкент
: «
Асқаралы
», 2010. –
Б
.
251.
2
Зокиров
И
.
Б
.
Фуқаролик
ҳуқуқи
:
Дарслик
. I
қисм
. /
Масъул
муҳаррир
:
Ҳ
.
Раҳмонқулов
: 4-
нашр
.
Қайта
ишланган
ва
тўлдирилган
. –
Т
.:
ТДЮИ
нашриёти
, 2006. –
Б
. 215.
Иккинчидан
,
мулкни
тасарруф
этиш
мулк
ҳуқуқини
амалга
оширишнинг
муҳим
шаклларидан
бири
бўлиб
ҳисобланади
.
Шунинг
учун
,
мазкур
шартномаларнинг
иккинчи
ўзига
хос
хусусияти
бу
мулкни
топшираётган
шахс
уни
тасарруф
этиш
ваколатига
эга
бўлган
мулкдор
ёки
бошқа
ашёвий
ҳуқуқлар
субъекти
бўлиши
лозим
.
Учинчидан
,
олди
-
сотди
,
айрибошлаш
,
хадя
,
рента
ва
умрбод
таъминлаш
шарти
билан
уй
-
жой
(
квартира
)
ни
бошқа
шахсга
бериш
шартномалари
бўйича
топширилган
мулкнинг
қайтмаслиги
ҳам
мазкур
шартномаларни
битта
гуруҳга
мансублигини
ифодаловчи
муҳим
хусусият
ҳисобланади
.
Тўртинчидан
,
олди
-
сотди
,
айрибошлаш
,
хадя
,
рента
ва
умрбод
таъминлаш
шарти
билан
уй
-
жой
(
квартира
)
ни
бошқа
шахсга
бериш
шартномаси
бўйича
мол
-
мулкни
қабул
қилиб
олган
шахс
унинг
янги
мулкдори
бўлади
.
Бу
ўз
навбатида
мол
-
мулкни
тасарруф
этишга
қаратилган
шартномаларнинг
ўзига
хос
бўлган
яна
бир
умумий
жиҳатини
англатади
.
Яъни
,
мазкур
шартномалар
бошқа
ҳар
қандай
фуқаролик
ҳуқуқий
шартномаларидан
(
масалан
,
ижара
,
пудрат
ва
хизмат
кўрсатиш
шартномаларидан
)
фарқли
равишда
мулк
ҳуқуқини
вужудга
келиш
асоси
бўлиб
хизмат
қилади
.
Бешинчидан
,
мазкур
шартномаларни
бирлаштирувчи
яна
бир
ўзига
хос
хусусият
шундан
иборатки
,
уларнинг
ҳаммаси
мураккаб
предметга
эга
бўлиб
у
мол
-
мулкни
топшириш
ва
қабул
қилиш
бўйича
тарафларнинг
харакатларини
(
биринчи
турдаги
объектни
)
ҳамда
мол
-
мулкнинг
ўзини
(
иккинчи
турдаги
объектни
)
қамраб
олади
.
Олтинчидан
,
ФК
нинг
мулкни
тасарруф
этишга
қаратилган
нормаларининг
ўзаро
қўлланилишини
кўришимиз
мумкин
.
Хусусан
,
кўчмас
мулк
ҳамда
фуқаролик
ҳуқуқининг
мураккаб
ва
ўзига
хос
хусусиятларга
эга
бўлган
объекти
корхонани
айрибошлаш
,
хадя
,
рента
муносабатларининг
объекти
бўлганида
,
умумий
қоидага
кўра
,
ФК
кўчмас
мулк
ёки
корхонани
сотиш
билан
боғлиқ
муносабатларни
тартибга
солувчи
нормалари
айрибошлаш
,
хадя
ва
рента
шартномаларининг
моҳиятига
зид
келмаган
ҳолда
тегишли
тартибда
қўлланилади
.
Бундан
ташқари
,
ФК
497-
моддаси
2-
қисмида
олди
-
сотди
тўғрисидаги
қоидаларнинг
айрибошлаш
муносабатларига
нисбатан
ҳамда
ФК
514-
моддаси
2-
қисмида
олди
-
сотди
ва
ҳадя
тўғрисидаги
қоидалар
рента
муносабатларига
нисбатан
тегишинча
қўлланилиши
мумкинлиги
тўғридан
-
тўғри
белгилаб
қўйилган
.
Юқорида
таъкидланган
хусусиятларга
асосланган
холда
мол
-
мулкни
мулк
қилиб
беришга
йўналтирилган
шартномаларни
“
Мол
-
мулкни
тасарруф
этиш
шартномаси
”
деган
ном
билан
атаб
,
мулкни
тасарруф
этишга
қаратилган
шартномалар
гуруҳини
умумий
жиҳатдан
тавсифловчи
қуйидагича
назарий
таъриф
беришни
лозим
топдик
: “
Мол
-
мулкни
тасарруф
этиш
шартномаси
бўйича
бир
тараф
(
топширувчи
)
мулкни
иккинчи
тараф
(
қабул
қилувчи
)
га
ҳақ
эвазига
ёки
текинга
мулк
қилиб
топшириш
мажбуриятини
олади
.
Қабул
қилувчи
эса
бу
мулкни
қабул
қилиш
,
шунингдек
,
шартнома
ҳақ
эвазига
тузилган
ёки
шартномада
бирор
-
бир
муқобил
мажбуриятини
бажариш
назарда
тутилган
бўлса
,
белгиланган
пул
суммаси
(
баҳоси
)
ни
тўлаш
ёки
муайян
мажбуриятни
бажаришни
ўз
зиммасига
олади
”.
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
2013
№
1
♦
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
37
Таъкидлаш
жоизки
,
мазкур
шартномалар
бир
-
биридан
фарқланувчи
қатор
таснифий
белгиларга
ҳам
эга
.
Хусусан
,
олди
-
сотди
қарама
-
қарши
қаноатлантиришнинг
пул
кўринишида
ифодаланиши
билан
,
айрибошлаш
битта
ҳуқуқий
муносабатнинг
ўзида
олди
-
сотдига
хос
бўлган
иккита
қарама
-
қарши
мажбуриятни
(
товарни
товарга
алмаштиришни
)
бирлаштирганлиги
билан
,
ҳадя
шартномаси
текинга
тузилиши
билан
ўзига
хос
хусусият
касб
этса
,
рента
ва
умрбод
таъминлаш
шарти
билан
уй
-
жой
(
квартира
)
ни
бошқа
шахсга
бериш
қарама
-
қарши
қаноатлантириш
ҳажмининг
мавҳумлиги
билан
ўзига
хос
хусусиятга
эга
бўлади
.
Шунингдек
,
олди
-
сотди
(
чакана
олди
-
сотди
,
маҳсулот
етказиб
бериш
,
товарлар
етказиб
бериш
тўғрисидаги
давлат
контракти
,
контрактация
,
энергия
таъминоти
,
кўчмас
мулкни
сотиш
,
корхонани
сотиш
),
ҳадя
(
ҳадя
ва
хайр
-
эҳсон
)
ҳамда
рента
(
доимий
ва
умрбод
рента
)
ўзига
хос
белгиларни
акс
эттирувчи
бир
нечта
кўринишларга
эга
(1-
илова
).
Шу
боисдан
ҳам
,
мулкни
тасарруф
этишга
қаратилган
шартномаларни
ички
тузилишига
кўра
бир
неча
мезонлар
бўйича
таснифлаш
мумкин
.
Мулкни
тасарруф
этишга
қаратилган
шартномаларни
таснифлашда
унинг
ҳақ
бараварига
ва
текинга
тузилиши
белгиси
ҳуқуқий
нормаларни
шакллантиришда
муҳим
аҳамият
касб
этади
.
Шунинг
учун
ҳам
,
мазкур
гуруҳдаги
ҳақ
бараварига
ва
текинга
тузиладиган
шартномаларнинг
норматив
ҳуқуқий
базаси
бир
-
биридан
тубдан
фарқ
қилади
.
Демак
,
мулкни
тасарруф
этишга
қаратилган
шартномалар
энг
аввало
ҳақ
эвазига
(
олди
-
сотди
,
айрибошлаш
,
рента
ва
умрбод
таъминлаш
шарти
билан
уй
-
жой
(
квартира
)
ни
бошқа
шахсга
бериш
)
ва
текинга
(
хадя
)
тузиладиган
шартномаларга
таснифланади
.
Ўз
навбатида
,
ҳақ
эвазига
тузиладиган
шартномалар
ҳам
эквивалентли
(
олди
-
сотди
,
айрибошлаш
)
ва
алеатор
(
рента
,
умрбод
таъминлаш
шарти
билан
уй
-
жой
(
квартира
)
ни
бошқа
шахсга
бериш
)
шартномаларга
бўлинади
(2-
илова
).
Хулоса
ўрнида
айтиш
мумкинки
,
мол
-
мулкни
тасарруф
этишга
қаратилган
шартномалар
йўналтирилганлик
белгиси
бўйича
ягона
гуруҳга
мансублиги
норматив
ҳуқуқий
асосга
эга
бўлиб
,
у
мазкур
шартномавий
муносабатларнинг
изчил
ва
кетма
-
кетлик
билан
фуқаролик
ҳуқуқий
тартибга
солинишида
ифодаланади
.
Хусусан
,
мол
-
мулкни
тасарруф
этишга
қаратилган
муносабатлар
Ўзбекистон
Республикаси
Фуқаролик
кодекси
иккинчи
қисми
3-
кичик
бўлимида
уларнинг
ижтимоий
-
иқтисодий
муносабатлар
тизимида
тутган
ўрни
ва
аҳамияти
ҳисобга
олинган
ҳолда
29-33
бобларда
кетма
-
кетлик
билан
тартибга
солинган
.
Бундан
ташқари
,
мол
-
мулкни
тасарруф
этишга
қаратилган
шартномаларнинг
асосий
ҳамда
бошқа
фуқаролик
шартномаларидан
фарқловчи
мақсадий
йўналтирилганлиги
бу
мулк
ҳуқуқининг
уч
элементи
,
яъни
эгаллаш
,
фойдаланиш
ва
тасарруф
этиш
ҳуқуқларининг
тўлиқ
топширилишини
назарда
тутади
.
З
.
Тураев
ТДЮИ
магистранти
ФУҚАРОЛИК
ПРОЦЕССИДА
ИШ
ЮРИТИШНИ
ТУГАТИШ
АСОСЛАРИ
ВА
ТАРТИБИ
Ҳозирги
кунда
мамлакатимизда
амалга
оширилаётган
суд
-
ҳуқуқ
ислоҳотлари
натижасида
фуқароларнинг
суд
орқали
самарали
ҳимоя
қилиниши
тизими
яратилди
.
Бу
борада
мамлакатимиз
Президенти
И
.
А
.
Каримов
2010
йил
12
ноябрдаги
Ўзбекистон
Республикаси
Олий
Мажлиси
Қонунчилик
палатаси
ва
Сенатининг
қўшма
мажлисидаги
“
Мамлакатимизда
демократик
ислоҳотларни
янада
чуқурлаштириш
ва
фуқаролик
жамиятини
ривожлантириш
концепцияси
”
номли
маърузасида
ҳам
суд
-
ҳуқуқ
тизимини
исл
o
ҳ
этиш
соҳасига
алоҳида
тўҳталиб
“
мамлакатимизни
д
e
м
o
кр
a
тик
янгил
a
шнинг
бугунги
б
o
сқичд
a
ги
энг
муҳим
йўн
a
лишл
a
рид
a
н
бири
,
бу
–
қ
o
нун
устув
o
рлиги
в
a
қ
o
нунийликни
муст
a
ҳк
a
мл
a
ш
,
ш
ax
с
ҳуқуқи
в
a
м
a
нф
aa
тл
a
рини
иш
o
нчли
ҳим
o
я
қилишг
a
қ
a
р
a
тилг
a
н
суд
-
ҳуқуқ
тизимини
изчил
д
e
м
o
кр
a
тл
a
штириш
в
a
либ
e
р
a
лл
a
штиришд
a
н
иб
o
р
a
тдир
.
Бир
сўз
бил
a
н
a
йтг
a
нд
a,
юртимизд
a
ҳуқуқий
д
a
вл
a
т
a
с
o
сл
a
рини
ян
a
д
a
т
a
к
o
милл
a
штириш
в
a a
ҳ
o
лининг
ҳуқуқий
o
нги
в
a
м
a
д
a
ниятини
юкс
a
лтириш
биз
учун
ҳ
a
л
қилувчи
в
a
зиф
a
бўлиб
қ
o
лм
o
қд
a. A
йн
a
н
шунинг
учун
ҳ
a
м
биз
муст
a
қилликнинг
д
a
стл
a
бки
йилл
a
рид
a
н
б
o
шл
a
б
исл
o
ҳ
o
тл
a
рнинг
м
a
зкур
йўн
a
лишиг
a a
л
o
ҳид
a
эътиб
o
р
қ
a
р
a
тг
a
нимиз
б
e
жиз
эм
a
с
”
дея
таъкидлаб
ўтдилар
1
.
Ҳақиқатан
ҳам
мустақилликнинг
дастлабки
йилларидан
суд
-
ҳуқуқ
соҳасига
оид
бир
қатор
қонун
ҳужжатларини
,
жумладан
Ўзбекистон
Республикасининг
Конститутицияси
,
Фуқаролик
процессуал
кодекси
, “
Судлар
тўғрисида
”
ги
, “
Прокуратура
тўғрисида
”
ги
ва
бошқа
қонунлар
ҳамда
қонун
ости
ҳужжатларининг
қабул
қилиниши
фикримизнинг
далилидир
.
Мамлакатимизда
юз
бераётган
ижтимоий
-
иқтисодий
ўзгаришлар
,
фуқароларнинг
ҳуқуқий
мада
-
ниятининг
ўсиши
,
уларнинг
бузилган
ҳуқуқ
ва
эркинли
-
кларининг
суд
тартибида
ҳимоя
қилишнинг
ривожла
-
ниши
ва
кенгайишига
олиб
келмоқда
.
Статистик
маълумотларга
қараганда
, 2006
йилда
биринчи
инстанция
судлари
томонидан
421.455
та
фуқаролик
ишлари
кўриб
чиқилган
бўлса
, 2007
йилда
судлар
томонидан
кўриб
чиқилган
ишлар
сони
518.370
тани
ташкил
этган
2
бўлса
, 2011
йилда
бу
кўрсаткич
324
минг
149
тани
ташкил
этади
.
3
Юқорида
келтирилган
маълумотлар
шундан
далолат
берадики
,
фуқароларимиз
онгида
суд
идоралари
инсонларни
бузилган
ҳуқуқ
ва
эркинликларини
ҳамда
қонун
билан
қўриқланадиган
1
Каримов
И
.
А
.
Мамлакатимизда
демократик
ислоҳотларни
янада
чуқурлаштириш
ва
фуқаролик
жамиятини
ривожлантириш
концепцияси
//
Ўзбекистон
Республикаси
Олий
Мажлиси
Қонунчилик
палатаси
ва
Сенатининг
қўшма
мажлисидаги
маърузаси
.
Халқ
сўзи
. 2010
йил
13
ноябрь
, –
№
220 (5135).
2
Умумий
юрисдикция
судларининг
2008
йил
давомидаги
иш
фаолияти
тўғрисида
статистик
маълумотлар
тўплами
.
Ўзбекистон
Республикаси
Олий
суди
. –
Тошкент
,
2009. –
Б
.48.
3
Мустафоев
Б
.
М
.
Мустаҳкам
оила
–
жамият
барқарорлигининг
асоси
// “
Ҳуқуқ
ва
бурч
”
журнали
, 2012
йил
,
4-
сони
. –
Б
.7.
