ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
2011
№
3
♦
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
7
А
.
Ганибаев
ТДЮИ
стажёр
-
тадқиқотчи
-
изланувчиси
ФУҚАРОЛИК
СУД
ИШЛАРИНИ
ЮРИТИШДА
ИШТИРОК
ЭТУВЧИ
ШАХСЛАРНИНГ
ПРОЦЕССУАЛ
ҲУҚУҚ
ВА
МАЖБУРИЯТЛАРИ
Ўзбекистон
Республикаси
Фуқаролик
процессуал
кодексининг
33-
моддасига
мувофиқ
,
тарафлар
,
учинчи
шахслар
,
уларнинг
вакиллари
,
процессда
бошқа
шахсларнинг
ҳуқуқлари
ва
қонун
билан
қўриқланадиган
манфаатларини
ҳимоя
қилишда
иштирок
этадиган
прокурор
,
давлат
бошқаруви
органлари
,
ташкилотлар
ва
айрим
фуқаролар
ишда
иштирок
этувчи
шахслар
деб
белгиланган
.
Ишда
иштирок
этувчи
шахслар
фуқаролик
процессининг
фаол
субъектлари
ҳисобланиб
,
ишнинг
ҳал
қилинишида
етакчи
ўрин
тутади
.
Ушбу
шахслар
ўз
фаолиятини
изчил
амалга
ошириш
учун
қонун
билан
белгиланган
фуқаролик
процессуал
ҳуқуқ
ва
мажбуриятларга
эга
бўладилар
.
Ишда
иштирок
этувчи
шахсларнинг
ҳуқуқ
ва
мажбуриятлари
доираси
миллий
ва
хорижий
давлатлар
процессуал
қонунчилигида
батафсил
белгиланган
.
Масалан
,
Беларусь
Республикаси
ФПКнинг
56-57-
моддаларида
ишда
иштирок
этувчи
шахсларнинг
ҳуқуқ
ва
мажбуриятларига
оид
умумий
қоидалар
мавжуд
1
.
Шу
билан
бирга
ишда
иштирок
этувчи
ҳар
бир
шахснинг
ҳуқуқ
ва
мажбуриятларига
оид
махсус
нормалар
,
хусусан
,
учинчи
шахсларнинг
ҳуқуқ
ва
мажбуриятлари
(
мазкур
Кодекснинг
68-69-
моддалари
),
вакилнинг
ваколатлари
(
мазкур
Кодекснинг
79-
моддаси
),
прокурорнинг
процессуал
ҳуқуқлари
(
мазкур
Кодекснинг
84-
моддаси
)
ва
бошқалар
кўрсатилган
.
Ишда
иштирок
этувчи
шахсларга
берилган
мазкур
ҳуқуқ
ва
мажбуриятлар
уларнинг
субъектив
ҳуқуқ
ва
мажбуриятлари
ҳисобланади
2
.
Ушбу
субъектив
ҳуқуқ
ва
мажбуриятларни
амалга
ошириш
одил
судловни
амалга
ошириш
учун
хизмат
қилиши
билан
бир
қаторда
,
ишда
иштирок
этувчи
шахсларнинг
процессуал
ҳуқуқий
ҳолатини
ҳам
белгилаб
беради
.
Субъектив
ҳуқуқ
ва
мажбуриятнинг
суд
ишларини
юритишдаги
моҳияти
катта
ва
бу
ҳозирги
даврда
фуқаролик
процессуал
ҳуқуқ
амалиёти
ва
назариясида
ўз
аҳамиятини
йўқотмаган
.
Зеро
,
Президентимиз
И
.
А
.
Каримов
томонидан
ишлаб
чиқилган
“
Мамлакатимизда
демократик
ислоҳотларни
янада
чуқурлаштириш
ва
фуқаролик
жамиятини
ривожлантириш
концепцияси
”
3
да
белгилаб
ўтган
“ ...
фуқароларнинг
суд
орқали
ҳимояланиш
кафолатлари
жиддий
тарзда
кучайтирилиши
,
ушбу
кафолатдан
фойдаланиш
имкониятларини
янада
кенгайтиришни
таьминлашда
амалга
оширилган
чора
-
тадбирларнинг
асосий
йўналишлари
”
дан
ҳисобланади
.
“
Субъектив
ҳуқуқ
”
тушунчасини
фуқаролик
процессуал
ҳуқуқ
назариясида
Э
.
Эгамбердиев
қуйидагича
таърифлайди
: “
Субъектив
ҳуқуқнинг
туб
1
Гражданский
процессуальный
кодекс
Республики
Беларусь
.
Национальный
реестр
правовых
актов
Республики
Беларусь
,
1999
г
.,
№
18-19, 2/13.
2
Курс
советского
гражданского
процессуального
права
.
Т
.-1.
М
., 1981. –
С
226.
3
Каримов
И
.
А
.
Мамлакатимизда
демократик
ислоҳотларни
янада
чуқурлаштириш
ва
фуқаролик
жамиятини
ривожлантириш
концепцияси
.
Т
., 2010. – 24
б
.
моҳиятини
шахсларнинг
бузилган
ҳуқуқлари
ва
қонуний
манфаатларини
суд
орқали
ҳимоя
қилиш
ва
уларни
тиклаш
ташкил
этади
4
”.
А
.
А
.
Мельников
эса
“
Субъектив
ҳуқуқ
ўз
ичига
қуйидагиларни
қамраб
олади
:
маълум
бир
шахсга
тегишлилик
;
объектив
нормаларга
асосланиши
;
ҳуқуқий
ва
ижтимоий
-
иқтисодий
кафолатларга
эгалиги
;
тегишли
мажбуриятларга
эга
бўлишлик
;
улардан
давлат
ва
жамият
манфаатлари
учун
фойдаланилиши
;
ушбу
ҳуқуқ
ва
мажбуриятлар
қонунда
белгиланган
тартибда
ҳимоя
қилиниши
”
5
ва
бошқалар
,
дея
таъкидланган
.
Масалан
,
фуқаролик
ишлари
бўйича
одил
судловни
амалга
ошириш
ҳуқуқи
фақат
судьяга
тегишлилиги
(
Ўзбекистон
Республикаси
Фуқаролик
процессуал
кодексининг
(
кейинчалик
–
ЎзР
ФПК
) 6-
моддаси
ва
ЎзР
“
Судлар
тўғрисида
”
ги
Қонунининг
3-
моддаси
).
Қолаверса
,
ишда
иштирок
этувчи
шахсларнинг
ҳар
бири
процессуал
қонунчиликда
белгиланган
вазифаларни
амалга
ошириш
уларнинг
ўзига
тегишли
субъектив
ҳуқуқларидан
фойдаланиш
орқали
намоён
бўлади
.
Юридик
адабиётларда
субъектив
ҳуқуқ
мазмунини
очиб
бериш
учун
уни
фуқаролик
процессуал
ҳуқуқ
лаёқати
билан
ўзаро
боғлиқлигини
кўрсатиб
бериш
кераклигини
тақозо
этади
6
.
Фуқаролик
процессуал
ҳуқуқ
лаёқати
субъектив
ҳуқуқ
ва
мажбуриятларга
эга
бўлишнинг
зарур
имкониятидир
.
Д
.
М
.
Чечотнинг
таъкидлашича
,
шахсни
ҳуқуқ
лаёқатига
эга
эканлигини
тан
олиб
,
қонун
уни
маълум
субъектга
боғлаб
қўймайди
ва
бу
ҳолат
ҳуқуқ
лаёқатининг
мавҳумлигини
намоён
этади
.
Лекин
шу
билан
бир
қаторда
,
бир
пайтнинг
ўзида
қонун
фуқаронинг
субъектив
процессуал
ҳуқуқларининг
чегарасини
,
яъни
ҳуқуқ
лаёқатининг
аниқлигини
кўрсатади
7
.
Мазкур
фикр
,
иштирокчиларнинг
“
субъектив
ҳуқуқ
”
ва
“
процессуал
ҳуқуқ
лаёқати
”
тушунчалари
икки
хил
(
бир
-
бирига
ўхшамас
)
тушунчалар
эканлигига
қарамасдан
субъектив
ҳуқуқнинг
процессуал
ҳуқуқ
лаёқатининг
ҳосиласи
эканлигини
кўрсатади
.
М
.
К
.
Треушниковнинг
таъкидлашича
,
фуқаролик
процессуал
ҳуқуқий
муносабатларнинг
вужудга
келиши
учун
унинг
субъектлари
фуқаролик
процессуал
ҳуқуқий
лаёқатга
,
яъни
фуқаролик
процессуал
ҳуқуқ
ва
мажбуриятларга
эга
бўлиши
шарт
.
Процессда
фақат
ҳуқуқ
лаёқатига
эга
бўлганлар
унинг
иштирокчиси
ҳисобланади
8
.
Юридик
адабиётларда
фуқаролик
процесси
иштирокчиларининг
субъектив
ҳуқуқи
унинг
мазмуни
жиҳатидан
қуйидагиларга
ажратиб
кўрсатилган
:
1)
ишни
қўзғатиш
ва
уни
кейинчалик
олиб
бориладиган
процессуал
ҳаракатлар
билан
боғлиқ
ҳуқуқлар
,
яъни
диспозитивлик
(
эркинлик
)
принципини
акс
эттирувчи
ҳуқуқ
;
2)
ишни
судда
қўриб
чиқишда
иштирок
этиш
ва
суд
қарорини
ижро
этиш
билан
боғлиқ
ҳуқуқлар
,
яъни
тортишувчилик
принципини
акс
эттирувчи
ҳуқуқ
;
4
Эгамбердиев
Э
.
Субъектив
ҳуқуқ
//
Ҳуқуқшунос
. 2009
йил
.
№
3. – 39
б
.
5
Мельников
А
.
А
.
Правовое
положение
личности
в
советском
гражданском
процессе
.
М
., 1969. –
С
. 50-59.
6
Курс
советского
гражданского
процессуального
права
.
Т
.-1.
М
., 1981. –
С
. 229.
7
Чечот
Д
.
М
.
Субъективное
право
и
формы
его
защиты
.
М
.,
1968. –
С
. 13-14.
8
Треушников
М
.
К
.
Гражданский
процесс
.
Учебник
. 2-
е
изд
.,
перераб
.
и
доп
.
М
., 2007. –
С
. 86.
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
2011
№
3
♦
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
8
3)
ишда
иштирок
этувчи
шахсларнинг
талабларидан
мустақил
равишда
амалга
ошириш
керак
бўлган
у
ёки
бу
ҳаракатларни
амалга
оширишнинг
заруриятидан
келиб
чиқиб
,
судда
исботлаш
билан
боғлиқ
ҳуқуқлар
1
.
Назаримизда
,
ушбу
таснифлаш
ишда
иштирок
этувчи
шахсларнинг
субъектив
ҳуқуқларини
ўрганиш
ва
такомиллаштириш
учун
амалий
ва
назарий
аҳамиятга
эга
.
Ишда
иштирок
этувчи
шахслар
субъектив
процессуал
ҳуқуқига
эга
бўлиш
билан
бир
қаторда
маълум
процессуал
мажбуриятларга
ҳам
эгадирлар
.
Шу
маънода
фуқаролик
процессуал
мажбурият
–
бу
фуқаролик
процесси
иштирокчиларининг
фуқаролик
процессуал
қонунчилиги
нормаларида
белгиланган
юриш
-
туриш
қоидалари
ҳисобланиб
,
давлат
мажбурлов
чораларини
амалга
оширишга
хизмат
қилади
.
Масалан
,
ишда
иштирок
этувчи
шахслар
ўзларига
берилган
барча
процессуал
ҳуқуқлардан
инсофли
равишда
фойдаланишлари
ва
ўз
зиммаларига
юклатилган
мажбуриятларни
бажаришлари
шарт
(
ЎзР
ФПКнинг
34-
моддаси
),
қонунда
назарда
тутилган
ёки
суд
ишда
прокурорнинг
қатнашишини
зарур
деб
топган
ҳолларда
,
шунингдек
прокурорнинг
аризаси
билан
қўзғатилган
ишларда
прокурор
иштирок
этиши
шарт
(
ЎзР
ФПКнинг
46-
моддаси
).
Баъзи
юридик
адабиётларда
ишда
иштирок
этувчи
шахсларнинг
процессуал
мажбуриятларга
эга
бўлиши
ёки
бўлмаслиги
масаласи
бироз
баҳсли
ҳисобланади
.
Масалан
,
М
.
А
.
Гурвичнинг
таъкидлашича
,
ишда
иштирок
этувчи
шахслар
,
хусусан
тарафлар
фуқаролик
процессида
одатда
юридик
мажбуриятга
эга
эмас
,
чунончи
фуқаролик
процессуал
қонунчилик
белгилаб
берган
мажбуриятлар
учун
жавобгарлик
белгиланмаган
2
.
Назаримизда
,
мазкур
фикр
бироз
баҳсли
,
чунки
ишда
иштирок
этувчи
шахслар
,
одил
судловни
амалга
оширишга
кўмаклашувчи
шахслар
ўз
мажбуриятларини
бажармаса
ёки
лозим
даражада
бажармаса
тегишли
қонун
ҳужжатларида
белгиланган
тартибда
жавобгарликка
тортилади
.
Масалан
,
Ўзбекистон
Республикаси
Маъмурий
жавобгарлик
тўғрисидаги
кодекснинг
180-
моддасига
мувофиқ
,
гувоҳ
,
жабрланувчи
,
даъвогар
,
жавобгар
,
ишда
иштирок
этувчи
бошқа
шахсларнинг
судга
келишдан
қасддан
бўйин
товлашида
ёки
мазкур
шахсларнинг
ва
бошқа
фуқароларнинг
раислик
қилувчи
фармойишига
бўйсунмаслигида
ёхуд
суд
мажлиси
пайтида
тартибни
бузишда
ўз
ифодасини
топган
,
судга
ҳурматсизлик
энг
кам
иш
ҳақининг
бир
бараваридан
уч
бараваригача
миқдорда
жарима
солишга
сабаб
бўлади
.
Ёки
била
туриб
ёлғон
кўрсатув
берганлик
,
суд
узрсиз
деб
топган
сабабларга
кўра
кўрсатув
беришни
рад
этганлик
ёки
ундан
бўйин
товлаганлик
учун
гувоҳ
Ўзбекистон
Республикаси
Жиноят
кодексининг
238
ва
240-
моддаларига
мувофиқ
жавобгар
бўлиши
ҳақидаги
нормалар
қонун
ҳужжатларида
назарда
тутилган
.
Фуқаролик
процессида
прокурор
,
давлат
бошқарув
органлари
иш
бўйича
моддий
-
ҳуқуқий
манфаатга
эга
эмас
,
шунингдек
,
тарафларнинг
ҳеч
бири
билан
низоли
1
Курс
советского
гражданского
процессуального
права
.
Т
. 1.
М
., 1981. –
С
. 230-231.
2
Гурвич
М
.
А
.
Гражданские
процессуальные
правоотношения
и
процессуальные
действия
.
Труды
ВЗЮИ
.
М
., 1965.
Т
. 3. –
С
.
73.
ҳуқуқий
муносабатларга
тушмайди
.
Уларнинг
иш
бўйича
манфаатлари
моддий
эмас
,
юридик
хусусиятга
эга
бўлиб
,
балки
давлат
ва
жамият
манфаатларидан
келиб
чиқади
.
Иш
бўйича
бошқа
шахсларнинг
ҳуқуқ
ва
манфаатларини
ҳимоя
қилиш
учун
ишда
иштирок
этувчи
шахслар
,
яъни
прокурор
,
давлат
бошқаруви
органлари
,
ташкилотлар
ва
айрим
фуқаролар
томонидан
берилган
ариза
,
даъво
ариза
ва
шикоятлар
асосида
иш
қўзғатилса
,
процесс
янада
мураккаблашади
.
Ушбу
субъектлар
жамоат
манфаатини
ҳимоя
қилиш
вазифасини
бажаргани
учун
ҳам
иш
бўйича
бевосита
манфаатга
эга
шахсларга
қараганда
уларнинг
судга
мурожаат
этиш
ҳуқуқи
чегараланган
ҳисобланади
.
Уларнинг
судга
мурожаат
этиш
ҳуқуқи
махсус
қонунларда
белгиланган
бўлиб
,
ЎзР
ФПКнинг
34-
моддасида
ҳуқуқ
ва
мажбуриятлари
умумий
тарзда
белгиланганлиги
учун
судни
қўллаш
амалиётида
бирмунча
қийинчиликларни
келтириб
чиқаради
.
Чунки
прокурор
,
давлат
бошқаруви
органлари
,
ташкилотлар
ва
айрим
фуқароларнинг
бошқа
шахсларнинг
ҳуқуқ
ва
манфаатларини
ҳимоя
қилиш
учун
судга
мурожаат
этиш
ҳуқуқи
,
уларнинг
суддаги
мақомини
белгилаб
берувчи
қоидалар
яхлит
тарзда
ЎзР
ФПКнинг
моддаларида
эмас
,
балки
ҳар
хил
қонун
ҳужжатларида
акс
эттирилган
.
Ҳозирги
даврда
фуқаролик
процессуал
қонунчилиги
либераллашувининг
такомиллашиб
бораётган
бир
пайтда
бошқа
шахсларнинг
ҳуқуқ
ва
мажбуриятини
ҳимоя
қилиш
учун
судга
мурожаат
қилиш
ҳуқуқига
эга
шахслар
доираси
кенгайиб
бормоқда
.
Бу
ўз
навбатида
ушбу
субъектларнинг
суддаги
ваколатлари
масаласини
қайта
кўриб
чиқишни
тақозо
этади
3
.
Ҳозирги
даврда
бозор
иқтисодиётининг
жадал
ривожланаётган
бир
пайтда
миллий
қонунчилигимизда
даъвонинг
янги
тури
ҳисобланган
бир
иш
юзасидан
бир
нечта
шахсларнинг
бузилган
ҳуқуқ
ва
манфаатларини
кўзлаб
даъво
аризасини
беришни
кузатишимиз
мумкин
4
.
Масалан
,
истеъмолчилар
(
битта
манфаатга
эга
бир
нечта
шахс
)
ўз
ҳуқуқларини
ҳимоя
қилиш
мақсадида
ишлаб
чиқарувчи
(
корхона
)
га
қарши
қаратилган
даъво
аризасини
очиш
орқали
иш
қўзғатилган
суд
ишларида
уларнинг
ҳар
бирининг
ҳуқуқий
ҳолатлари
аниқ
белгилаб
берилмаган
.
Қолаверса
,
ишда
иштирок
этувчи
шахснинг
бир
қатор
процессуал
ҳуқуқ
ва
мажбуриятларга
эга
бўлиши
унинг
аниқ
бир
субъект
сифатидаги
процессуал
ҳолати
билан
чамбарчас
боғлиқ
.
Шу
сабабли
,
давлат
бошқаруви
органлари
,
ташкилотлар
ва
айрим
фуқароларнинг
бошқа
шахсларнинг
ҳуқуқ
ва
манфаатларини
ҳимоя
қиладиган
ишда
иштирок
этувчи
шахс
сифатидаги
ҳуқуқий
мақоми
яхлит
тарзда
белгиланмаганлиги
уларнинг
ишда
иштирок
этувчи
бошқа
шахслар
билан
ҳуқуқий
мақоми
билан
ҳеч
қандай
фарқи
кўринмайди
.
Назаримизда
,
фуқаролик
процессуал
қонунчилигимизда
ушбу
ҳуқуқий
бўшлиқни
тўлдириш
вақти
келди
.
3
Алиева
И
.
Д
.
Гражданско
-
процессуальная
защита
прав
и
оспариваемых
законом
интересов
других
лиц
по
законода
-
тельству
РФ
:
Автореф
.
дис
.
канд
.
юрид
.
наук
. -
М
., 2000. –
С
.
12.
4
Аболонин
Г
.
О
.
Групповые
иски
в
гражданском
процессе
:
Автореф
.
дис
.
канд
.
юрид
.
наук
. -
Екатеринбург
, 1999. –
С
. 14.
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
2011
№
3
♦
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
9
Ишда
иштирок
этувчи
шахсларнинг
ўзига
хос
жиҳатларининг
яна
бири
–
бу
шахсларнинг
ўз
ҳаракатлари
билан
процесснинг
пайдо
бўлиши
ва
давом
этишига
таъсир
кўрсатиши
,
ишни
қўзғатиш
,
айрим
ҳолларда
эса
уни
тўхтатиш
ҳуқуқи
,
суд
қарори
устидан
шикоят
қилиш
ҳуқуқи
ва
бошқалар
ҳисобланади
.
Ишда
иштирок
этувчи
шахслар
бир
қатор
процессуал
ҳуқуқларга
эга
ва
бу
уларнинг
процессда
иштирок
этувчи
бошқа
субъектларга
нисбатан
алоҳида
мақомга
эга
эканлигидан
дарак
беради
.
ЎзР
ФПКнинг
34-
моддасида
ишда
иштирок
этувчи
шахслар
ҳуқуқларининг
таркиби
белгиланган
.
Булар
,
иш
материаллари
билан
танишиш
,
улардан
кўчирмалар
олиш
,
нусхалар
кўчириш
,
рад
этиш
тўғрисида
арз
қилиш
,
далиллар
тақдим
этиш
,
далилларни
текширишда
иштирок
этиш
,
ишда
иштирок
этувчи
бошқа
шахсларга
ва
одил
судловни
амалга
оширишга
кўмаклашаётган
шахсларга
саволлар
бериш
,
арз
қилиш
,
илтимосномалар
тақдим
этиш
,
судга
оғзаки
ва
ёзма
тушунтиришлар
бериш
,
ишни
судда
кўриш
давомида
туғиладиган
ҳамма
масалалар
бўйича
ўзларининг
важларини
баён
қилиш
,
бошқа
шахсларнинг
арзлари
,
илтимосномалари
,
важларига
қарши
эътирозлар
билдириш
,
суднинг
ҳал
қилув
қарори
,
ажрими
,
қарори
ва
буйруғи
устидан
шикоят
қилиш
,
суд
чиқарган
ҳал
қилув
қарори
,
ажрими
,
қарори
ва
буйруқнинг
мажбурий
ижросини
талаб
қилиш
,
суд
ижрочисининг
ҳаракатлари
вақтида
ҳозир
бўлиш
ва
ўз
ҳуқуқларини
амалга
ошириш
ҳуқуқига
эгадирлар
.
Бундан
ташқари
,
ишда
иштирок
этувчи
шахслар
ўзларига
берилган
барча
процессуал
ҳуқуқлардан
инсофли
равишда
фойдаланишлари
ва
ўз
зиммаларига
юклатилган
мажбуриятларни
бажаришлари
шарт
(
ЎзР
ФПКнинг
34-
моддаси
).
Масалан
,
ЎзР
ФПКнинг
16-
моддасига
мувофиқ
,
суднинг
қонуний
кучга
кирган
ҳал
қилув
қарори
,
ажрими
,
қарори
ва
буйруғи
барча
давлат
органлари
,
ташкилотлар
,
мансабдор
шахслар
ва
фуқаролар
учун
мажбурий
бўлиб
,
Ўзбекистон
Республикасининг
бутун
ҳудудида
ижро
этилиши
лозим
.
Фуқаролик
ишини
юритишда
иштирок
этувчи
шахслар
иш
юритишнинг
ҳар
қандай
турида
ҳам
бир
хил
субъектлик
доирасига
эга
эмас
.
Масалан
,
ЎзР
ФПКнинг
281-
моддасида
аризачи
(
даъвогар
),
ишнинг
якунидан
манфаатдор
бўлган
шахс
прокурор
,
давлат
бошқаруви
органлари
алоҳида
тартибда
юритиладиган
ишларда
иштирок
этувчи
шахслар
деб
эътироф
этилади
.
Алоҳида
тартибда
юритиладиган
ишда
иштирок
этувчи
шахсларнинг
ҳуқуқ
ва
мажбуриятлари
4-
кичик
бўлимда
берилмаган
бўлсада
,
амалиётда
уларга
нисбатан
34-
модданинг
қоидалари
тадбиқ
этилади
.
Ушбу
қоида
,
ЎзР
ФПКнинг
20
1
-
боби
(“
Буйруқ
тартибида
иш
юритиш
”)
нинг
субъектлари
,
яъни
қарздор
ва
аризачиларга
нисбатан
ҳам
ўзининг
хусусиятларига
қараб
қўлланилади
.
Назаримизда
,
ушбу
амалиётни
ЎзР
ФПКнинг
34-
моддасига
тўртинчи
қисм
сифатида
белгилаб
қўйиш
мақсадга
мувофиқ
.
Чунки
ушбу
моддада
мустаҳкамланган
қоидалар
умумий
ҳисобланиб
,
иш
юритишнинг
ҳар
бир
босқичида
(
биринчи
инстанция
,
апелляция
,
кассация
,
назорат
),
ҳар
бир
турида
(
алоҳида
тартибда
,
буйруқ
тартибида
)
субъектлик
таркиби
ҳар
хил
бўлсада
,
мазкур
моддадаги
қоидалар
ишнинг
хусусиятига
қараб
қўлланилади
.
Шу
нуқтаи
назардан
келиб
чиқиб
,
ЎзР
ФПКнинг
34-
моддасини
янги
тўртинчи
қисм
билан
тўлдириш
таклиф
этилади
яъни
:
“
Буйруқ
тартибида
,
алоҳида
тартибда
ва
ижро
ишини
юритиш
бўйича
фуқаролик
суд
ишини
юритишнинг
иштирокчиларига
бўйруқ
тартибида
,
алоҳида
тартибда
ва
ижро
ишини
юритишнинг
мазмун
-
моҳиятига
зид
келмаса
,
ушбу
боб
қоидалари
қўлланилади
”.
Чет
эл
қонунчилиги
тажрибасига
назар
ташлайдиган
бўлсак
,
масалан
,
Беларусь
Республикаси
ФПКнинг
54-
моддаси
“
Ишда
иштирок
этувчи
шахслар
”
деб
номланиб
,
унда
алоҳида
ва
ижро
ишини
юритиш
тартибидаги
ишларда
иштирок
этувчи
шахсларга
нисбатан
ушбу
Кодекснинг
III-V-
бўлим
қоидалари
тадбиқ
этилади
дейилган
.
Ўз
навбатида
, III-
бўлим
“
Фуқаролик
суд
ишининг
иштирокчилари
”, IV-
бўлим
“
Фуқаролик
иши
бўйича
иш
юритишни
ташкил
этиш
ва
таъминлаш
”
ва
V-
бўлим
“
Далил
ва
исботлаш
”
деб
номланади
.
Россия
Федерацияси
ФПКнинг
34-
моддасида
ишда
иштирок
этувчи
шахслар
қаторига
алоҳида
тоифадаги
иш
юритиш
ва
оммавий
ҳуқуқий
муносабатлардан
пайдо
бўлган
ишлар
бўйича
аризачи
ва
бошқа
манфаатдор
шахсларни
киритади
.
Ушбу
қоида
Украина
Республикаси
ФПКнинг
26-
моддасида
ҳам
ўз
аксини
топган
.
Мажбуриятларни
субъектларга
кўра
даъвогар
(
ундирувчи
)
га
,
жавобгар
(
қарздор
)
га
тегишли
мажбуриятларда
ифодаланади
.
Мажбуриятлар
мазмунига
кўра
,
моддий
-
ҳуқуқий
ва
процессуал
-
ҳуқуқий
турларга
ажратилади
.
Моддий
-
ҳуқуқий
мажбуриятлар
даъвогар
ёки
жавобгарнинг
талаб
қилиши
ёки
бажарилиши
,
бериши
ёки
олиши
билан
боғлиқ
ҳаракатлари
саналиб
,
бевосита
мазкур
ҳаракатлар
моддий
-
ҳуқуқий
нормалар
билан
тартибга
солинади
.
Процессуал
ҳуқуқий
мажбуриятлар
эса
ФПКда
кўрсатилган
даъвогар
ёки
жавобгар
бажариши
шарт
бўлган
процессуал
ҳаракатлар
йиғиндисига
айтилади
.
Юқоридагилардан
келиб
чиқиб
,
фуқаролик
суд
ишларини
юритиш
доираси
бевосита
ушбу
муносабат
иштирокчиларининг
кенгайишига
таъсир
кўрсатади
.
Ушбу
талаблар
эса
процесс
иштирокчиларининг
ҳуқуқ
ва
мажбуриятларини
суд
амалиёти
давомида
янада
кенгроқ
қўлланилишига
олиб
келади
.
Мазкур
ҳаракатлар
тегишли
фуқаролик
ишининг
мазмунан
ҳал
қилинишига
ва
иш
бўйича
қонуний
,
асосли
ва
адолатли
суд
қарорлари
чиқарилишига
кўмаклашади
.
