ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
2012
№
2
♦
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
74
М
.
А
.
Ахмедшаева
Юридик
фанлари
доктори
,
Х
.
Р
.
Мухамедходжаева
Юридик
фанлари
номзоди
ЖАМОАТЧИЛИК
НАЗОРАТИ
ВА
УНИНГ
ҲУҚУҚИЙ
АСОСЛАРИНИ
ЯНАДА
РИВОЖЛАНТИРИШНИНГ
АЙРИМ
МАСАЛАЛАРИ
Бугунги
кунда
мамлакатимиз
фуқаролик
жамияти
барпо
этиш
жараёнини
янада
чуқурлаштириш
ва
мамлакатни
модернизациялашнинг
мураккаб
ва
масъул
йўлидан
бормоқда
.
Мустақиллик
йилларида
амалга
оширилган
сиёсий
,
иқтисодий
ва
ижтимоий
ислоҳотларнинг
туб
моҳияти
ҳам
айнан
шу
мақсадга
,
яъни
жамият
ҳаётини
демократлаштиришга
қаратилганлиги
билан
аҳамиятлидир
.
Фуқаролик
жамияти
,
ривожланган
демократик
давлатлар
тажрибаси
кўрсатганидек
,
жамиятнинг
ўзини
-
ўзи
бошқариш
асослари
кучайган
,
фуқаролик
жамияти
институтлари
шаклланган
ва
бу
институтлар
жамият
ва
давлат
ҳаётига
жиддий
таъсир
эта
оладиган
бўлишини
тақозо
этади
.
Фуқаролик
жамияти
–
инсонларнинг
шундай
бирлигики
,
у
ижтимоий
турмушнинг
иқтисодий
,
сиёсий
,
ижтимоий
-
маданий
,
маънавий
соҳаларида
асосий
нодавлат
тузилма
(
уюшма
,
партия
)
ларни
вужудга
келтирган
жамият
;
мазкур
жамият
ўз
фаолиятида
давлатдан
,
унинг
идораларидан
ҳоли
бўлган
хусусий
шахслар
,
гуруҳлар
ва
институтларнинг
муштарак
тизимидир
.
Фуқаролик
жамиятини
мамлакатдаги
давлат
-
ҳокимият
тузилмалари
доирасига
кирмайдиган
ижтимоий
муносабатлар
,
алоқалар
жамулжами
тарзида
таърифлаш
мумкин
1
.
Фуқаролик
жамияти
институтлари
,
яъни
,
нодавлат
нотижорат
ташкилотлар
,
жамоат
бирлашмалари
,
сиёсий
партиялар
,
оммавий
ахборот
воситалари
,
фуқароларнинг
ўзини
-
ўзи
бошқариш
органлари
,
оила
ва
бошқа
ижтимоий
тузилмалар
аҳолининг
сиёсий
фаоллиги
кучайишига
ёрдам
беради
,
давлат
органлари
фаолияти
устидан
жамиятнинг
назоратини
амалга
оширади
,
аҳолининг
турли
қатламлари
интилишлари
ва
манфаатларини
ифодалайди
.
Профессор
А
.
Х
.
Саидов
таъкидлаганларидек
,
бу
тизим
давлат
тузилмалари
фаолиятига
муайян
маъно
тўлдирмоқда
,
уларга
нисбатан
маълум
бир
мувозанатни
таъминловчи
вазифани
бажармоқда
.
Уларнинг
халқ
орасида
обрў
-
эътибори
ортиб
,
мавқеи
мустаҳкамланганлиги
сари
улар
давлат
тузилмалари
фаолияти
устидан
жамоатчилик
назоратини
амалга
оширадиган
асосий
воситага
айланиб
бормоқда
2
.
Бугунги
кунд
a
м
a
мл
a
к
a
тимизд
a
ж
a
мият
ҳ
a
ётининг
турли
соҳ
a
л
a
рид
a
беш
ярим
мингдан
кўпроқ
нод
a
вл
a
т
нотижор
a
т
т
a
шкилотл
a
ри
ф
a
олият
юритмоқд
a.
Фақат
,
1
Одилқориев
Х
.
Фуқаролик
жамияти
қарор
топишининг
асосий
тамойиллари
ва
қонуниятлари
// “
Ўзбекистонда
фуқаролик
жамияти
институтларини
шакллантириш
масалалари
:
назария
ва
амалиёт
”
мавзусидаги
илмий
-
амалий
конференция
материаллари
. –
Т
., 2007. –
Б
. 81.
2
Саидов
А
.
Х
.
Нодавлат
нотижорат
ташкилотларининг
фуқаролик
жамиятини
шаклантиришдаги
роли
. “
Ўзбекистонда
фуқаролик
жамияти
институтларини
шакллантириш
масалалари
:
назария
ва
амалиёт
”
мавзусидаги
илмий
-
амалий
конференция
материаллари
тўплами
.
(2007
йил
17
апрелда
ўтказилган
).
–
Т
.:
ТДЮИ
нашри
, 2007. –
Б
. 17.
фуқ
a
рол
a
р
йиғинл
a
ри
в
a
ўзини
ўзи
бошқ
a
риш
орг
a
нл
a
ри
–
м
a
ҳ
a
лл
a
л
a
р
сони
10
мингд
a
н
ортиқни
т
a
шкил
эт
a
ди
3
.
Айни
пайтда
,
фуқаролик
жамиятининг
етуклик
даражасини
ҳамда
демократик
институтлар
фаолиятининг
самарадорлигини
белгиловчи
кўрсаткичлардан
бири
бу
–
фуқаролик
жамияти
институтлари
томонидан
давлат
органлари
фаолияти
устидан
чинакам
жамоатчилик
назоратининг
мавжудлиги
ҳисобланади
.
Бинобарин
,
жамоатчилик
назорати
–
оммавий
ахборот
воситалари
,
жамоат
бирлашмалари
,
сиёсий
партиялар
,
оммавий
ҳаракатлар
,
ижодий
уюшмалар
,
олимларнинг
жамиятлари
,
хотин
-
қизлар
,
фахрийлар
ва
ёшлар
ташкилотлари
,
фуқаролар
ҳамда
уларнинг
ўзини
-
ўзи
бошқариш
органлари
ҳамда
бошқа
уюшмалари
томонидан
амалга
ошириладиган
ижтимоий
назоратнинг
бир
туридир
.
Мамлакатимизда
кейинги
йилларда
жамоатчилик
назоратининг
ҳуқуқий
асосларини
мустаҳкамлаш
масаласига
катта
эътибор
қаратилмоқда
.
Айниқса
,
Ўзбекистон
Республик
a
си
Президенти
Ислом
К
a
римовнинг
Ўзбекистон
Республик
a
си
Олий
М
a
жлиси
Қонунчилик
п
a
л
a
т
a
си
в
a
Сен
a
тининг
2010
йил
12
ноябрдаги
қўшм
a
м
a
жлисид
a
ги
м
a
ъруз
a
сида
баён
этилган
“
Мамлакатимизда
демократик
ислоҳотларни
янада
чуқурлаштириш
ва
фуқаролик
жамиятини
ривожлантириш
концепцияси
”
да
д
a
вл
a
т
ҳокимияти
в
a
бошқ
a
руви
орг
a
нл
a
ри
томонид
a
н
қонун
ҳужж
a
тл
a
рининг
ижро
этилиши
устид
a
н
ж
a
мият
,
фуқ
a
ролик
институтл
a
ри
н
a
зор
a
тини
a
м
a
лг
a
оширишнинг
тизимли
в
a
с
a
м
a
р
a
ли
ҳуқуқий
мех
a
низмини
яр
a
тишг
a
қ
a
р
a
тилг
a
н
“
Ўзбекистон
Республик
a
сид
a
ж
a
мо
a
тчилик
н
a
зор
a
ти
тўғрисид
a”
ги
Қонунни
қ
a
бул
қилиш
фурс
a
ти
етганлиги
,
қонунд
a
ж
a
мо
a
тчилик
н
a
зор
a
тининг
турл
a
ри
,
ш
a
клл
a
ри
в
a
субъектл
a
рини
,
н
a
зор
a
т
предметини
,
уни
a
м
a
лг
a
оширишнинг
ҳуқуқий
мех
a
низмл
a
рини
,
шунингдек
,
м
a
зкур
соҳ
a
д
a a
м
a
лд
a
ги
қонун
ҳужж
a
тл
a
рини
ижро
этм
a
г
a
ни
учун
м
a
нс
a
бдор
ш
a
хсл
a
рнинг
ж
a
вобг
a
рлиги
ш
a
ртл
a
рини
белгил
a
б
қўйиш
з
a
рур
”
лиги
алоҳида
таъкидланганлиги
бу
масалада
бурилиш
бошлаб
берди
,
десак
муболаға
бўлмайди
.
Бугунги
кунда
“
Ўзбекистон
Республик
a
сид
a
ж
a
мо
a
тчилик
н
a
зор
a
ти
тўғрисид
a”
қонун
лойиҳаси
ишлаб
чиқилган
бўлиб
,
мазкур
лойиҳа
ҳозирги
кунда
мутассади
ташкилотлар
,
тегишли
мутахассислар
томонидан
кўриб
чиқилмоқда
,
такомиллаштирилмоқда
.
Айни
пайтда
,
шу
пайтгача
жамоатчилик
назоратини
тартибга
солувчи
ҳуқуқий
асос
мавжуд
эдими
?,
мавжуд
бўлса
,
нима
учун
янги
қонун
қабул
қилишга
зарурат
туғилди
,
жамоатчилик
назоратига
оид
муносабатлар
қай
тарзда
,
яъни
махсус
қонун
қабул
қилиш
йўли
билан
тартибга
солинганми
,
ёинки
амалдаги
қонунчиликда
институт
сифатида
амал
қиладими
ёхуд
қонунчиликнинг
мазмунига
алоҳида
нормалар
сифатида
“
ёйилиб
”
кетганми
?
Жамоатчилик
назоратига
оид
мавжуд
нормалар
мазкур
институтнинг
механизмини
таъминлай
оладими
?
деган
саволлар
пайдо
бўлиши
табиий
.
Гарчи
,
жамоатчилик
назоратининг
ҳуқуқий
асосларини
белгиловчи
махсус
қонун
бўлмаган
бўлса
-
3
Каримов
И
.
А
.
Демократик
ислоҳотларни
янада
чуқурлаштириш
ва
фуқаролик
жамиятини
шакллантириш
–
мамлакатимиз
тараққиётининг
асосий
мезонидир
. –
Т
.:-
O`zbekiston, 2011.
Т
.19.
Б
.90.
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
2012
№
2
♦
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
75
да
,
бироқ
,
жамоатчилик
назоратининг
субъектлари
ҳисобланган
жамоат
бирлашмалари
,
нодавлат
ва
нотижорат
ташкилотлар
ва
бошқа
ижтимоий
тузилмалар
тўғрисидаги
қонун
ҳужжатлари
,
яъни
,
“
Жамоат
бирлашмалари
тўғрисида
”
ги
Қонун
(1991
й
.)
1
,
“
Касаба
уюшмалари
,
уларнинг
ҳуқуқлари
ва
фаолиятининг
кафолатлари
тўғрисида
”
ги
Қонун
(1992
й
.)
2
,
“
Сиёсий
партиялар
тўғрисида
”
ги
Қонун
(1996
й
.),
“
Виждон
эркинлиги
ва
диний
ташкилотлар
тўғрисида
”
ги
Қонун
(1998
й
.), “
Нодавлат
нотижорат
ташкилотлари
тўғрисида
”
ги
Қонун
(1999
г
.)
3
,
янги
таҳрирдаги
“
Фуқароларнинг
ўзини
ўзи
бошқариш
органлари
тўғрисида
”
ги
Қонун
(1999
йил
)
4
,
“
Фуқароларнинг
мурожаатлари
тўғрисида
”
ги
Қонун
(1994
й
.),
“
Истеъмолчиларнинг
ҳуқуқларини
ҳимоя
қилиш
тўғрисида
”
ги
Қонун
(1996
й
.)
5
, “
Жамоат
фондлари
тўғрисида
”
ги
Қонун
(2003
й
.)
ва
“
Нодавлат
нотижорат
ташкилотларининг
кафолатлари
тўғрисида
”
ги
(2007
й
.)
қонунларда
жамоат
бирлашмалари
ва
ННТнинг
ҳуқуқий
мақоми
,
вазифалари
белгиланиши
баробарида
жамоатчилик
назоратига
бевосита
ёки
билвосита
таалуқли
нормалар
ҳам
мавжуд
.
Айни
пайтда
,
айрим
қонун
ҳужжатларида
,
масалан
, “
Касаба
уюшмалари
,
уларнинг
ҳуқуқлари
ва
фаолиятининг
кафолатлари
тўғрисида
”
ги
Қонун
(1992
й
.)
6
, “
Фуқароларнинг
ўзини
ўзи
бошқариш
органлари
тўғрисида
”
ги
Қонун
(1999
йил
)
7
,
“
Истеъмолчиларнинг
ҳуқуқларини
ҳимоя
қилиш
тўғрисида
”
ги
Қонун
(1996
й
.)
8
ва
бошқа
қонунларда
жамоатчилик
назоратини
амалга
оширишнинг
маълум
даражада
механизми
ҳам
кўрсатилган
.
Бундан
ташқари
,
қатор
қонун
ҳужжатларида
маълум
бир
соҳа
,
ёки
фаолият
юзасидан
жамоатчилик
назорати
амалга
оширилиши
мустаҳкамлаб
кетилган
9
.
Бироқ
,
жамоатчилик
1
Жамоат
бирлашмалари
тўғрисидаги
қонун
//
Ўзбекистон
Республикаси
Олий
Мажлиси
Ахборотномаси
. –
Т
., 2002.
№
1.
20-
модда
.
2
“
Касаба
уюшмалари
,
уларнинг
ҳуқуқлари
ва
фаолиятининг
кафолатлари
тўғрисида
”
ги
Қонун
//
Ўзбекистон
Республикаси
Олий
мажлиси
Ахборотномаси
. –
Т
., 1997.
№
4. 76-
модда
.
3
Нодавлат
нотижорат
ташкилотлари
тўғрисидаги
Қонун
Ўзбекистон
Республикаси
Олий
мажлиси
Ахборотномаси
. –
Т
.,
1999.
№
5. 115-
модда
.
4
Ўзбекистон
Республикасининг
янги
таҳрирдаги
“
Фуқароларнинг
ўзини
ўзи
бошқариш
органлари
тўғрисида
”
ги
қонуни
. 1999
йил
19
апрелда
қабул
қилинган
//
Ўзбекистон
Республикаси
Олий
Мажлиси
Ахборотномаси
. –
Т
., 1999.
№
5.
110-
модда
.
5
Истеъмолчиларнинг
ҳуқуқларини
ҳимоя
қилиш
тўғрисидаги
қонун
//
Ўзбекистон
Республикаси
Олий
Мажлиси
Ахборотномаси
. –
Т
., 1996.
№
5–6. 59-
модда
.
6
“
Касаба
уюшмалари
,
уларнинг
ҳуқуқлари
ва
фаолиятининг
кафолатлари
тўғрисида
”
ги
Қонун
//
Ўзбекистон
Республикаси
Олий
мажлиси
Ахборотномаси
. –
Т
., 1997.
№
4. 76-
модда
.
7
Ўзбекистон
Республикасининг
янги
таҳрирдаги
“
Фуқароларнинг
ўзини
ўзи
бошқариш
органлари
тўғрисида
”
ги
қонуни
. 1999
йил
19
апрелда
қабул
қилинган
//
Ўзбекистон
Республикаси
Олий
Мажлиси
Ахборотномаси
. –
Т
., 1999.
№
5.
110-
модда
.
8
Истеъмолчиларнинг
ҳуқуқларини
ҳимоя
қилиш
тўғрисидаги
қонун
//
Ўзбекистон
Республикаси
Олий
Мажлиси
Ахборотномаси
. –
Т
., 1996.
№
5–6. 59-
модда
.
9
Бу
ҳақда
батафсил
қаранг
:
Х
.
Р
.
Мухамедходжаева
. “
Ижро
ҳокимияти
фаолияти
юзасидан
жамоатчилик
назорати
:
назарий
-
ҳуқуқий
муаммолар
.”
Юридик
фанлар
номзоди
илмий
даражасини
олиш
учун
тақдим
этилган
диссертация
ва
автореферат
. –
Тошкент
,
ТДЮИ
. 2011.
назоратига
оид
ушбу
нормалар
мазкур
назоратнинг
ҳуқуқий
тавсифи
,
унинг
субъектлари
доираси
,
объектлари
,
назоратни
амалга
ошириш
принциплари
ва
шартлари
,
амалга
ошириш
шакллари
ва
усуллари
,
қисқаси
,
жамоатчилик
назоратини
амалга
ошириш
механизми
ҳақида
тўлиқ
тасаввур
бермайди
ва
бу
нормалар
амалдаги
қонунчиликда
“
сочилган
”
ҳолда
мавжуд
бўлиб
,
уларни
бир
тизимга
солиш
зарурати
пишиб
етилган
эди
.
Қабул
қилинадиган
“
Ўзбекистон
Республик
a
сид
a
ж
a
мо
a
тчилик
н
a
зор
a
ти
тўғрисид
a”
Қонун
юқорида
қайд
этилган
масалаларни
ўзида
ифодалаши
ва
жамоатчилик
назоратига
оид
муносабатларни
самарали
тартибга
солишга
қаратилади
.
Жамоатчилик
назорати
асослари
тўғрисида
тавсия
этилаётган
қонуннинг
қабул
қилиниши
муносабати
билан
,
Ўзбекистон
Республикаси
нинг
“
Жамоат
бирлашмалари
тўғрисида
”,
“
Сиёсий
партиялар
тўғрисида
”,
“
Касаба
уюшмалари
тўғрисида
”,
“
Фуқароларнинг
ҳуқуқлари
ва
эркинликларини
бузадиган
хатти
-
ҳаракатлар
ва
қарорлар
устидан
судга
шикоят
қилиш
тўғрисида
”,
“
Фуқароларнинг
мурожаатлари
тўғрисида
”,
“
Ўзини
-
ўзи
бошқариш
органлари
тўғрисида
”,
“
Нодавлат
нотижорат
ташкилотлар
тўғрисида
”,
“
Жамоат
фондлари
тўғрисида
”
ги
қонунларига
тегишли
ўзгартиш
ва
қўшимчалар
киритиш
зарур
бўлади
.
Фикримизча
,
Ўзбекистон
Республикасининг
“
Жамоатчилик
назорати
асослари
тўғрисида
”
ги
Қонун
лойиҳасида
кўрсатилиши
зарур
бўлган
масалалар
доираси
қуйидагича
:
I.
Умумий
қоидалар
–
жамоатчилик
назорати
тушунчаси
;
–
жамоатчилик
назоратига
оид
қонунчилик
ҳужжатлари
;
–
жамоатчилик
назоратига
оид
қонуннинг
мақсади
;
–
жамоатчилик
назоратига
оид
қонуннинг
предмети
;
тартибга
соладиган
муносабатлари
доираси
;
II.
Жамоатчилик
назоратини
олиб
борадиган
субъектлар
доираси
−
сиёсий
партиялар
;
−
жамоат
бирлашмалари
;
−
касаба
уюшмалари
−
нодавлат
нотижорат
ташкилотлар
;
−
жамоат
фондлари
;
−
омммавий
ахборот
воситалари
;
−
фуқароларнинг
ўзини
-
ўзи
бошқариш
органлари
;
−
аҳолининг
бошқа
турли
кўнгилли
ташкилотлари
.
III.
Жамоатчилик
назорати
объектлари
,
соҳалари
ва
усуллари
–
жамоатчилик
назорати
объектлари
,
соҳалари
;
–
жамоатчилик
назоратига
тортилмайдиган
масалалар
,
соҳалар
;
–
қонунларнинг
ижроси
юзасидан
жамоатчилик
назорати
асослари
;
–
ижро
ҳокимияти
органлари
фаолияти
юзасидан
жамоатчилик
назорати
асослари
;
–
умумий
овқатланиш
муассалари
фаолияти
юза
-
сидан
жамоат
назорати
;
–
тиббий
муассасалар
фаолияти
юзасидан
жамо
-
атчилик
назорати
;
–
мактабгача
таълим
муассасалари
фаолияти
ус
-
тидан
жамоатчилик
назорати
;
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
2012
№
2
♦
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
76
–
бола
ҳуқуқларига
риоя
этилиши
юзасидан
жамоатчилик
назорати
;
–
ҳуқуқ
муҳофаза
қилувчи
органлар
фаолияти
юзасидан
жамоатчилик
назорати
;
–
озодликдан
маҳрум
этиш
жазосини
ўташ
жойларида
инсон
ҳуқуқларига
риоя
этилиши
юзасидан
жамоатчилик
назорати
;
IV.
Жамоатчилик
назорати
усуллари
:
–
кузатиш
;
–
мониторинг
;
–
текширув
;
–
сўров
олиб
бориш
;
–
ҳужжатларни
ўрганиш
;
–
журналист
текшируви
ва
бошқа
шакллар
;
V.
Жамоатчилик
назоратини
олиб
бориш
тартиби
ва
кафолатлари
–
жамоатчилик
назоратининг
мақсади
;
–
жамоатчилик
назоратини
олиб
боришнинг
тарти
-
би
асослари
;
–
жамоатчилик
назорати
шакллари
ва
усуллари
;
–
жамоатчилик
назорати
натижалари
;
–
жамоатчилик
назорати
тўғрисидаги
қонун
ҳужжатлари
устуворлиги
;
–
жамоатчилик
назоратини
олиб
боришнинг
кафолатлари
;
–
жамоатчилик
назорати
тўғрисидаги
қонун
ҳужжатларини
бузганлик
учун
жавобгарлик
.
Жамоатчилик
назоратининг
институционал
асосларини
мустаҳкамлаш
масаласи
ҳам
муҳим
бўлиб
,
унинг
дастлабки
ечими
сифатида
республика
аҳамиятидаги
Жамоатчилик
Кенгашини
тузишни
тавсия
этиш
мумкин
.
Ушбу
жамоавий
тузилма
фуқаролик
жамияти
институтлари
вакиллари
,
жамиятнинг
турли
қатлам
вакиллари
,
республикада
эътиборга
сазовор
инсонлардан
ташкил
топиши
мумкин
.
Юқоридагилардан
кўриниб
турибдики
,
бугунги
кунда
жамоатчилик
назоратининг
ҳуқуқий
асосларини
мустаҳкамлаш
зарурати
кун
тартибидаги
долзарб
масала
.
Бу
масаланинг
ижобий
ҳал
этилишидан
фуқаролик
жамиятининг
ривожланиш
сифати
ва
суръатлари
маълум
даражада
боғлиқ
.
З
.
С
.
Абдухолиқов
ТДЮИ
тадқиқотчиси
ЮРИСПРУДЕНЦИЯНИНГ
ЎЗИГА
ХОС
СИСТЕМА
СИФАТИДА
:
СУБСТАНЦИОНАЛ
ТАҲЛИЛ
Ҳозирги
кунда
фанда
“
Давлат
ва
ҳуқуқ
назарияси
”
фани
ўрнига
“
Юриспруденция
назарияси
”
фанини
шакллантириш
бўйича
изланишлар
кетмоқда
.
1
Бизнинг
“
Давлат
ва
ҳуқуқ
назарияси
”
фанининг
предмети
эса
анъанавий
мавзуларни
сақлаб
қолган
ҳолда
ҳажм
жиҳатдан
кенгаймоқда
.
Унда
юридик
амалиётни
акс
эттирувчи
ҳуқуқий
ғоя
,
билимларни
тизимлаштириш
ва
қайсидир
даражада
давлат
масалаларини
қайд
этишда
унинг
сиёсий
аспект
(
жиҳат
)
ларини
торайтириш
зарурияти
ҳам
келиб
чиқди
.
Чунки
давлат
маданий
ҳодиса
сифатида
аввало
бор
,
сиёсий
ижодкорлик
маҳсулидир
,
сиёсий
фанлар
категорияси
ва
сиёсий
ҳаётнинг
ядросидир
.
Суд
жараёни
,
прокурорлик
назорати
,
криминалистика
ва
тезкор
–
қидирув
фанлари
юридик
амалиётнинг
алоҳида
томонлари
ва
йўналишларидир
.
Шаклланаётган
“
юриспруденция
назарияси
”
фанида
,
унинг
юридик
амалиёт
қисмида
уларга
хос
умумийлик
томонларини
акс
эттиришни
кенгайтириш
ва
конкретлаштириш
лозим
,
деб
ўйлаймиз
.
Шунда
ўз
-
ўзидан
касбий
ҳукуқий
онг
формаларининг
юриспруденция
тизимидаги
ўрни
ва
роллари
ҳам
ойдинлашиб
қолади
.
Бизнингча
,
юриспруденция
назариясини
система
сифатида
шакллантиришда
,
биринчидан
,
юридик
фанларни
тизимлаштириш
ва
унда
давлатнинг
функцияларини
аниқлаш
,
иккинчидан
,
юридик
амалиётнинг
шахобчаларини
назарий
туркумлаш
,
уларга
хос
умумийлик
ва
ўзига
хосликларни
ойдинлаштириш
ва
уларда
юридик
амалий
фанларни
аҳамиятини
кўрсатиш
,
ва
учинчидан
,
юридик
назария
ва
амалиётда
қўлланиладиган
методлар
,
жумладан
юридик
-
техник
методларнинг
мазмунларини
ёритиш
юриспруденция
назарияси
ҳажмининг
кенгайишига
олиб
келади
.
Шу
боисдан
,
биз
юриспруденция
назариясига
уни
шакллантиришда
ойдинлик
киритар
деган
мақсадда
юриспруденциянинг
система
ташкил
этувчи
компонентлари
,
яъни
субстанционал
элементлари
ва
уларнинг
генетик
кетма
-
кет
боғланишлари
тўғрисидаги
ҳуқуқий
ғояларни
баён
этишга
ҳаракат
қилдик
.
Биз
тарихни
,
жумладан
,
ҳуқуқни
диалектик
маданий
тушуниш
доирасида
юриспруденциянинг
система
ташкил
этувчи
субстанционал
элементлари
–
компонентларини
аниқлашда
умумийлик
,
яъни
жамият
ядроси
–
маданий
борлиқнинг
субстанционал
элементларини
аниқлашдан
хусусийликка
,
яъни
ҳуқуқий
ҳаёт
ядроси
–
ҳуқуқий
маданиятнинг
система
ташкил
этувчи
субстанционал
элементларига
ва
ундан
алоҳидаликка
,
яъни
юриспруденциянинг
система
ташкил
этувчи
субстанционал
элементлари
–
1
Исламов
З
.
М
.
Введение
в
теорию
юриспруденции
// ”
Давлат
ва
ҳуқуқ
”
журнали
, 2006
йил
, 3-
сон
. 3-9-
бетлар
;
Раянов
Ф
.
М
.
От
правоведения
к
юриспруденции
//
Государство
и
право
.
2003. –
№
9. –
С
.5;
Томсинов
В
.
А
.
Юриспруденция
в
духовной
культуре
Древнего
Рима
(
древнейший
период
) //
Вестник
Московского
университета
.
Серия
11.
Право
. 1995. –
№
1;
Проблемы
общей
теории
права
и
государства
//
Под
общей
ред
.
В
.
С
.
Нерсесянца
–
М
., 1999. –
С
.17;
Нерсесянц
В
.
С
.
Юриспруденция
.
Введение
в
курс
общей
теории
права
и
го
-
сударства
. –
М
., 1999. –
С
.1.
