ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
2012
№
2
♦
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
91
Қ
.
Мехмонов
ТДЮИ
ўқитувчиси
КОМПЬЮТЕР
ДАСТУРЛАРИ
ҲУҚУҚИЙ
МАҚОМИНИ
БЕЛГИЛАШ
МАСАЛАЛАРИ
Бугунги
кунда
илм
-
фан
ва
техниканинг
жадал
ривожланиб
бориши
натижасида
янгидан
-
янги
фуқаролик
ҳуқуқи
объектлари
вужудга
келмоқда
.
Жумладан
,
компьютер
дастурлари
интеллектуал
фаолият
натижаси
сифатида
фуқаролик
ҳуқуқининг
ўзига
хос
янги
объекти
ҳисобланади
.
Компьютер
дастурларини
интеллектуал
мулк
объекти
тариқасида
Фуқаролик
кодексида
(
ФКнинг
1031-
моддаси
)
нормаланиши
унинг
интеллектуал
мулк
объекти
сифатида
ҳуқуқий
ҳимоя
қилинишининг
кафолати
ҳисобланади
.
Қонунчиликда
компьютер
дастурига
қуйидагича
таъриф
берилган
.
Компьютер
дастури
-
муайян
натижа
олиш
мақсадида
компьютер
,
унинг
шохобчалари
ва
бошқа
компьютер
воситаларининг
ишлаши
учун
мўлжалланган
маълумотлар
ва
кўрсатмалар
мажмуи
ҳисобланади
.
Шу
ўринда
компьютер
ўзи
нима
?,
деган
саволга
тўхталиб
ўтсак
.
Компьютер
–
инглизча
сўз
бўлиб
,
у
ҳисобловчи
демакдир
.
Ҳозирги
кунда
ҳаётимизда
“
компьютер
”
термини
кўп
учрайди
.
Компьютер
фақатгина
ҳисобловчи
бўлмасдан
,
матнлар
,
товуш
,
видео
ва
бошқа
маълумотлар
устида
ҳам
амаллар
бажаради
.
Лекин
унинг
асосий
вазифаси
маълумот
-
ларни
қайта
ишлашдан
иборат
.
Шу
билан
бирга
ЭҲМ
(
электрон
ҳисоблаш
машиналари
)
термини
ҳам
кўп
учраб
туради
.
Ҳар
иккала
терминни
қўллаш
ҳам
хато
бўлмайди
.
Компьютерларни
хотирасининг
ҳажми
,
бир
секундда
бажарадиган
амаллар
тезлиги
,
маълумот
-
ларнинг
разряд
тўрида
(
ячейкаларда
)
тасвирланишига
қараб
улар
авлодларга
ажратилган
.
Бугунги
кунда
компьютерларнинг
тўртинчи
янгиланган
авлоди
фуқаролик
муомаласига
киритилган
.
Масалан
, 10
йил
илгари
яратилган
Pentium IV
компьютерининг
одатдаги
энг
қуйи
конфигурацияси
тахминан
1,7-2
гигагерц
процессор
, 512
оператив
хотира
, 40
гигабайт
қаттиқ
хотирага
эга
бўлиши
талаб
қилинган
бўлса
,
бугунги
кунда
ушбу
энг
қуйи
талаб
2-3
гигагерц
икки
ядроли
процессор
, 2
гигабайт
оператив
хотира
, 1
тирабайт
қаттиқ
хотира
бўлишни
тақазо
қилмоқда
.
Бу
ўринда
компьютер
”
атамасини
қўллаш
тўғри
бўладими
ёки
“
электрон
ҳисоблаш
машинаси
”
атамасини
қўллаш
мақсадга
мувофиқми
?
деган
савол
туғилиши
мумкин
. “
Электрон
ҳисоблаш
машинаси
”
атамаси
собиқ
иттифоқ
давридадан
муомалага
киритилган
ва
инглизча
“
компьютер
”
сўзига
қарши
қўйиш
учун
қўлланилган
ҳозирги
кунда
ҳам
одат
сифатида
сақланиб
қолган
.
Ушбу
конструкция
совет
даврида
ўзини
оқлаган
,
чунки
бу
даврда
ҳисоблаш
техникаси
борасидаги
ишланмалар
борасидаги
масофани
қисқартиришга
уриниш
бўлган
ва
узоқ
вақт
мобайнида
буржуазия
ёлғон
фани
ҳисобланган
кибернетика
инструменти
сифатида
тан
олинмаган
.
“
Электрон
ҳисоблаш
машинаси
”
атамаси
узун
сўз
бўлишидан
ташқари
компьютерлар
электрон
лампалар
воситасида
яратилган
даврда
дунёга
келган
.
Собиқ
иттифоқ
даврида
эса
, “
электрон
лампа
”
тушунчаси
ўрнига
“
радиолампа
”
атамаси
қўлланилган
ва
мафкурачилар
томонидан
эътиборсиз
қолдириб
ўтказиб
юборилган
1
.
Бугунги
кунда
анъанавий
равишда
қўлланиладиган
электр
ўрнига
ёруғлик
сигналидан
фойдаланадиган
оптик
компьютерларни
яратиш
борасида
қизғин
ҳаракатлар
амалга
оширилмоқда
.
Яна
бошқа
самарали
йўналиш
эса
,
молекуляр
биология
ва
ДНК
тадқиқотлари
натижаларидан
фойдаланишни
назарда
тутади
.
Шунингдек
,
келгусида
ҳисоблаш
техникаси
борасида
кескин
ўзгаришларга
олиб
келадиган
йўналиш
бу
квант
компьютерларини
яратиш
борасидаги
ёндошув
ҳисобланади
.
“
Электрон
ҳисоблаш
машинаси
”
функционал
қисм
сифатида
электрон
компонентлардан
фойдаланишни
назарда
тутади
.
Бироқ
,
компьютер
бошқа
принциплар
асосида
яъни
,
механик
,
биологик
,
оптик
,
квант
и
ҳ
.
к
.
асосида
,
механик
қисмларни
бир
жойдан
бошқа
жойга
ўтказиш
,
электронлар
,
фотон
ёки
бошқа
физикавий
ҳодисалар
эффекти
ҳаракати
натижасида
ишлаши
ҳам
мумкин
.
Ҳозирда
замонавий
компьютерларда
ярим
ўтказгичли
кристал
микросхемалар
(
интеграл
микросхемалар
)
дан
2
кенг
доирада
фойдаланилади
.
Шунингдек
,
пневматик
,
оптик
,
супер
компьютерлар
ҳам
бўлиши
мумкин
ва
уларда
электрон
лампалар
қўлланилмайди
.
Ҳозирда
ҳисоблаш
техникасининг
асосий
қисми
хориждан
олиб
келинганлиги
боис
илгариги
“
электрон
ҳисоблаш
машинаси
”
атамасини
қўллаш
эскилик
одатига
ўхшаб
ҳам
туюлади
.
Ушбу
тушунча
компьютер
тарихи
билан
боғлиқ
ҳолатларни
ёритиб
беришда
ҳамда
рақамли
электроника
инженерлари
муомаласида
қўлланилади
.
Ўзбекистон
Республикасининг
“
Муаллифлик
ҳуқуқи
ва
турдош
ҳуқуқлар
тўғрисидаги
”
ва
“
Электрон
ҳисоблаш
машиналари
учун
дастурлар
ва
маълумотлар
базаларини
ҳуқуқий
муҳофаза
қилиш
тўғрисидаги
”
қонунларида
айнан
“
электрон
ҳисоблаш
машинаси
”
атамаси
қўлланилади
.
Таъкидлаш
керакки
,
Президентимиз
И
.
Каримов
асарларида
,
маърузаларида
,
қабул
қилинган
норматив
-
ҳуқуқий
ҳужжатларда
фуқаролик
,
тадбиркорлик
,
оила
,
меҳнат
,
ижтимоий
таъминот
,
фуқаролик
процессуал
,
хўжалик
процессуал
қонунларни
шакллантириш
ва
ривожлантириш
,
бозор
ислоҳотларини
янада
такомиллаштиришнинг
концептуал
асослари
ишлаб
чиқилди
ва
амалга
киритилди
.
Демократик
бозор
ислоҳотларини
чуқурлаштириш
ва
иқтисодиётни
либераллаштириш
,
фуқаролик
жамияти
институтларини
шакллантириш
,
фуқаролик
-
ҳуқуқий
муносабат
субъектларига
кенг
имкониятлар
тақдим
этилиши
ҳамда
уларнинг
ҳуқуқларини
ҳимоя
қилиш
механизмини
такомиллаштириш
шароитида
иқтисодий
муносабатларни
ҳуқуқий
тартибга
солишнинг
мақбул
тизимини
такомиллаштиришга
доир
янгидан
-
янги
талаблар
кун
тартибида
турган
бир
вақтда
ушбу
концептуал
асослар
муҳим
аҳамиятга
эга
.
1
Ревинский
О
.
В
.
Правовые
аспекты
отграничения
охраноспособных
решений
в
области
компьютерных
технологий
.
Автореф
...
дис
.
канд
.
юрид
.
наук
: -
М
.: 2000, -21 c.
2
Ўтган
асрнинг
40
йилларидан
50
йилларгача
электрон
лампалар
, 50
йиллардан
60
йилларгача
яримўтказгичли
мосламалар
, 1960
йилдан
интеграл
микросхемалардан
1960
йилларнинг
ўрталаридан
йирик
интеграл
микросхемалардан
фойдаланила
бошланган
.
//http://lib.deport.ru/slovar/bes/e/elektronnaja-vychislitelnaja-
mashina-_evm.html.
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
2012
№
2
♦
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
92
Ўзбекистон
Республикаси
Президенти
томонидан
қабул
қилинган
норматив
ҳуқуқий
ҳужжатларда
эса
,
айнан
“
компьютер
”, “
компьютерлаштириш
”
атамалари
қўлланилади
.
Компьютерни
иккита
таркибий
тушунча
бирлаштириб
туради
:
аппарат
қисми
ва
тарли
масалаларни
ечишга
мўлжаланган
дастурий
таъминот
қисми
.
Демак
, “
электрон
ҳисоблаш
машинаси
”
атамаси
ҳаётимизда
унчалик
кенг
тарқалмаган
ва
мослашмаган
.
“
Компьютер
”
атамаси
эса
,
ҳар
томонлама
қулай
ва
тушунарли
бўлиб
келгусида
қонун
чиқарувчи
томонидан
айнан
ушбу
атамани
қўллаш
ҳар
томонлама
мақсадга
мувофиқ
бўлади
.
ГОСТ
15971-90 “
Ахборотларни
қайта
ишлаш
тизими
.
Термин
ва
тушунчалар
”
га
мувофиқ
,
ҳисоблаш
машинаси
ахборотни
қайта
ишлаш
ва
зарур
шаклдаги
натижани
олиш
имконини
берадиган
техник
воситалар
йиғиндиси
ҳисобланади
.
Электрон
ҳисоблаш
машинаси
(
ЭҲМ
)
ҳам
ҳисоблаш
машинаси
бўлиб
,
унинг
асосий
функционал
қурилмалари
электрон
воситалардан
яратилган
бўлади
.
Юридик
адабиётларда
ЭҲМларнинг
қуйидаги
турлари
мавжудлиги
кўрсатилади
:
-
бошқарувчи
ҳисоблаш
машинаси
–
жараён
ҳақидаги
маълумотлардан
фойдаланган
ҳолда
ҳақиқий
вақт
оралиғида
жараёнда
иштирок
этувчи
объектлар
ишларини
бошқарувчи
чиқиш
сигналларини
яратадиган
ҳисоблаш
машинаси
;
-
умумий
фойдаланишдаги
ҳисоблаш
машинаси
–
ҳар
қандай
синфдаги
масалаларни
ечишга
мўлжалланган
ҳисоблаш
машинаси
;
-
махсус
ҳисоблаш
машинаси
–
тор
доирадаги
масалаларни
нисбатан
самарали
усулларда
ечишга
мўлжалланган
ҳисоблаш
машинаси
;
-
рақамли
ҳисоблаш
машинаси
–
рақамли
шаклдаги
маълумотлар
устида
амалларни
бажарадиган
ҳисоблаш
машинаси
;
-
ҳисобловчи
(
счетная
)
ҳисоблаш
машинаси
–
арифметик
амалларни
бажаришга
мўлжалланган
ва
ҳар
бир
ҳисоблаш
босқичида
оператор
аралашувини
талаб
қилувчи
қурилма
1
.
Фикримизча
,
бу
ўринда
муаллифлар
электрон
ҳисоблаш
машинаси
(
ЭҲМ
)
нинг
муайян
амалларни
бажаришига
қараб
таснифлашга
ҳаракат
қилиб
,
компьютерларнинг
ишлаш
принципларидан
йироқлашиб
кетишган
.
Чунки
,
ҳар
қандай
электрон
ҳисоблаш
машинаси
(
компьютер
)
фақат
рақамли
муҳитда
ишлайди
.
Яъни
,
компьютер
муайян
амални
“
бажариш
”
ҳақидаги
ёзма
буйруқни
фақат
муайян
саноқ
системасидаги
рақамлар
воситасидагина
қабул
қилади
ва
уни
кетма
кетликда
бажаради
.
Шу
боисдан
компьютерларни
“
бошқарувчи
”,
“
умумий
фойдаланишдаги
” “
махсус
”, “
рақамли
” “
ҳисобловчи
”
каби
ҳисоблаш
машиналари
турига
ажратиш
унчалик
тўғри
бўлмайди
.
Чунки
,
ҳозирги
кундаги
компьютер
авлодларининг
барчасига
юқоридаги
хусусият
мос
келади
.
Яъни
,
компьютер
воситасини
зарур
амалиёт
дастури
билан
таъминлаш
унинг
имкониятини
рўёбга
чиқаради
.
Масалан
, Microsoft Windows 7
амалиёт
дастурида
Excel
дастури
математик
формулалар
ёрдамида
турли
даражадаги
ҳисоблашларни
амалга
оширса
, Access
дастури
маълумотларни
бошқариш
имконини
беради
ва
ҳ
.
к
.
Шу
боис
компьютерларни
турларга
бўлишда
биринчидан
,
унинг
техник
1
Комментарий
к
Закону
РФ
от
23
сентября
1992
г
. N 3523-I “
О
правовой
охране
программ
для
электронных
вычислительных
машин
и
баз
данных
”. -3-
с
.
(
физикавий
)
имконияти
ва
иккинчидан
,
унга
юклатилган
дастурий
таъминот
асосий
мезон
бўлиб
хизмат
қилиши
лозим
.
Компьютерларнинг
биринчи
авлоди
илмий
техник
масалаларнинг
рақамли
ечимга
мўлжалланган
бўлиб
,
нисбатан
кичик
ҳажмдаги
кириш
ва
чиқиш
ахборот
ҳажмига
эга
бўлган
.
Иккинчи
авлод
компьютерлари
илмий
техник
масалани
ечишдан
ташқари
режали
иқтисодий
ахборотларни
қайта
ишлашда
ва
бошқарув
масалаларини
ечишда
қўлланилган
.
Компьютерларни
қўллаш
соҳасининг
кенгайиши
ва
масалаларнинг
мураккаблашувининг
ортиши
дастурлаш
жараёнини
автоматлаштириш
заруратини
келтириб
чиқаради
ҳамда
янги
дастурлаш
тилларини
ишлаб
чиқишни
рағбатлантирган
.
Учинчи
авлод
компьютерлари
яртилишига
модуль
принципи
хос
бўлиб
,
унда
асосий
дастур
(
амалиёт
дастури
-
Қ
.
М
.
)
мавжуд
бўлиши
ҳамда
бир
неча
дастурдан
бир
йўла
фойдаланиш
имкони
мавжуд
бўлади
.
Тўртинчи
авлод
компьютерларида
эса
,
учинчи
авлод
компьютерлари
таркибий
тузилмасини
сақлаб
қолган
ҳолда
катта
ва
ўта
катта
интеграл
схемалардан
компьютернинг
барча
элемент
ва
қурилмаларида
фойдаланилади
.
Унда
бир
секунда
миллионлаб
ва
миллиардлар
амаллар
бажариш
мумкин
бўлади
(
айнан
шу
асосида
компьютер
тезлиги
ва
унинг
имкониятлари
ўлчанади
-
Қ
.
М
.).
80
йилларга
келиб
сунъий
интеллектл
элементларига
эга
бщлган
ҳисоблаш
тизимлари
пайдо
бўлган
ва
уларни
шартли
равишда
компьютерларни
бешинчи
авлодига
мансуб
деб
айтиш
мумкин
2
.
Компьютер
технологиялари
яратилган
дастлабки
даврлардан
бошлаб
компьютер
дастурларининг
ишлаши
,
ҳисоб
китобларни
бошқарувчи
буйруқларни
алоҳидалаш
,
ахборотни
хотирага
юбориш
ва
қайта
қабул
қилишни
бошқариш
буйруқлари
ҳам
ўзгарди
шунингдек
,
компьютер
дастурларини
ёзиш
учун
қўлланиладиган
дастурлаш
тиллари
ҳам
анча
мукаммаллашиб
янада
такомиллашиб
бормоқда
.
Компьютерларнинг
янгидан
янги
авлодларининг
яратилиши
натижасида
компьютер
блок
қисмлари
функциялари
масалан
,
дастурни
киритиш
блоки
,
кейинчалик
компьютер
ишлашини
бошқариш
блоки
ҳам
аппаратура
қисмидан
дастурий
таъминот
зиммасига
ўтказилди
.
Компьютер
техникасидаги
ривожланиш
компьютер
элемент
базасини
(
механик
барабан
,
электрон
лампа
,
транзистор
,
интеграл
микросхема
)
такомиллашуви
билан
бир
қаторда
дастурий
таъминотнинг
ривожланиши
билан
чамбарчас
боғлиқ
эди
.
Бу
ҳолат
айниқса
,
компьютерга
маълумотларни
киритиш
чиқариш
қурилмалари
ва
фойдаланувчилар
график
интерфейсини
ишлаб
чиқиш
(“
сичқонча
”
манипулятори
,
экран
ойнаси
,
экран
менюси
,
буйруқларни
рамзий
белгилаш
)
да
яққол
намоён
бўлди
.
Бунда
компьютер
ишлашининг
моддий
хусусияти
босқичма
босқич
ушбу
дастурнинг
ахборот
жиҳати
остида
қола
бошлади
3
.
Амалдаги
қонунчилик
нафақат
компьютер
дастурини
балки
,
унга
“
тана
”
вазифасини
бажарувчи
турли
техник
воситаларни
ҳам
ҳуқуқий
ҳимоя
остига
олади
.
Бунда
компьютер
дастури
муаллифлик
ҳуқуқий
ҳимоя
,
техник
воситалар
эса
,
асосан
патент
ҳуқуқий
2
Энциклопедия
«
Техника
».
-
М
.:
Росмэн
.
2006.
http://dic.academic.ru/dic.nsf/enc_tech/1441
3
Ревинский
О
.
В
.
Правовые
аспекты
отграничения
охраноспособных
решений
в
области
компьютерных
технологий
.
Автореф
...
дис
.
канд
.
юрид
.
наук
: -
М
.: 2000, -11 c.
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
2012
№
2
♦
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
93
ҳимоя
асосида
муҳофазаланади
1
.
Демак
,
бир
бир
вақтнинг
ўзида
ҳам
муаллифлик
ҳуқуқи
ҳам
патент
ҳуқуқи
билан
муҳофазаланадиган
объект
мавжуд
бўлади
.
Бунда
бир
тарафдан
техник
восита
сифатида
патент
ҳуқуқи
билан
муҳофазаланадиган
компьютер
,
IPhone, IPad,
гаджет
ёки
бошқа
ном
билан
аталадиган
объект
бўлса
,
иккинчи
тарафдан
муаллифлик
ҳуқуқи
билан
муҳофазаланадиган
объект
дастур
бўлади
.
Бундан
шундай
хулосага
келиш
мумкинки
,
ушбу
дастур
компьютер
дастури
бўлмаслиги
ҳам
мумкин
.
Масалан
,
IPhone, Ipad
учун
мўлжалланган
дастур
.
Ушбу
дастур
муаллифлик
ҳуқуқи
объекти
сифатида
тан
олинади
ва
тегишли
ҳуқуқий
муҳофазага
эга
бўлади
.
Бу
ўринда
компьютер
вирусларига
нисбатан
қандай
тартиб
белгиланган
?,
ахир
у
ҳам
дастур
бўлиб
ҳисобланмайдими
?
деган
ўринли
савол
туғилиши
табиий
.
Амалдаги
Фуқаролик
кодексида
, “
Муаллифлик
ҳуқуқи
ва
турдош
ҳуқуқлар
тўғрисида
”
ги
қонунда
ва
Ўзбекистон
Республикасининг
“
Электрон
ҳисоблаш
машиналари
учун
яратилган
дастурлар
ва
маълумотлар
базаларининг
ҳуқуқий
ҳимояси
тўғрисида
”
ги
Қонунида
ҳам
“
вирус
”
ибораси
ишлатилмайди
.
Бироқ
,
компьютер
вируси
компьютер
дастуридан
иборат
бўлиб
,
бошқа
дастурларни
,
маълумотлар
,
файлларни
зарарлантиради
,
уларнинг
ўзгартирилган
нусхалари
пайдо
бўлади
ва
кейинчалик
ўз
-
ўзидан
кўпайиш
хусусиятига
эга
.
Шунингдек
,
ҳозирги
кунда
яратилаётган
вируслар
“
вазифасини
бажариб
бўлганидан
сўнг
”,
ўз
-
ўзини
йўқотиб
юбориш
хусусиятига
эга
.
Яъни
,
компьютер
вируси
уни
бошқарувчиси
томонидан
олдиндан
белгиланган
режадаги
барча
ишларни
бажаради
,
сўнгра
ўзи
ҳам
изсиз
йўқ
бўлиб
қолади
.
Натижада
уни
топиш
,
зарарсизлантириш
,
кўрилган
зарарларни
аниқлаш
имконияти
деярли
йўққа
чиқиши
мумкин
.
Вирус
ёки
дастурларни
яратиш
бу
мантиқий
маълумотлар
ва
буйруқлар
жамланмаси
бўлиб
,
кейинчалик
компьютер
ва
унинг
периферик
ускуналарини
бошқариш
мақсадида
ЭҲМнинг
машина
тилига
ўтказиладиган
объектив
шаклдаги
алгоритмда
ифода
этилиши
мумкин
.
Вирус
ёки
дастурларни
яратиш
айбдор
ўзи
томонидан
яратилган
дастурни
ушбу
ҳолатда
тарқатсагина
,
жиноятнинг
объектив
томонининг
элементи
ҳисобланади
2
.
Бундай
дастурлар
айрим
ҳолларда
жиноят
қонунчилиги
билан
муҳофазаланадиган
объектга
тажовуз
қилиши
мумкин
ва
қонунчиликда
белгиланган
тартибда
юридик
жавобгарликни
келтириб
чиқаради
.
Ўзбекистон
Республикаси
Жиноят
кодекси
174-
моддасида
ахборотлаштириш
қоидаларини
бузиш
учун
жиноий
жавобгарлик
белгиланган
эди
.
Унга
мувофиқ
,
ахборотлаштириш
қоидаларини
бузиш
,
яъни
ахборот
тармоғидан
рухсатсиз
фойдаланиш
ёки
фойдаланишга
рухсати
бўлгани
ҳолда
тегишли
ҳимоя
чораларини
кўрмаслик
ёки
ахборотлар
тармоғидан
қонунга
хилоф
равишда
ахборотлар
олиш
,
шунингдек
,
ахборотлаштириш
тизимидан
фойдаланишга
рухсати
бўлган
ҳолда
ундаги
маълумотларни
қасддан
ўзгартириш
,
йўқотиш
,
олиб
ташлаш
ёки
йўқ
қилиб
1
Масалан
,
биргина
замонавий
IPhone
телефонида
минглаб
патент
ҳуқуқи
билан
муҳофазаланган
объектлар
жумладан
,
ихтиролар
,
товар
белгилари
ва
ҳ
.
к
.
фойдаланилади
.
2
Рустамбоев
М
.
Ҳ
.
Ўзбекистон
Республикаси
Жиноят
ҳуқуқи
курси
.
Дарслик
.
Махсус
қисм
. 3
том
.
Тошкент
:
Илм
зиё
, 2011.
127
б
.
юбориш
анча
миқдорда
зарар
етказилишига
сабаб
бўлса
, -
энг
кам
ойлик
иш
ҳақининг
етмиш
беш
бараваригача
миқдорда
жарима
ёки
уч
йилгача
ахлоқ
тузатиш
ишлари
билан
жазоланиши
белгиланган
эди
.
Жиноят
кодексининг
183-
моддасида
монополияга
қарши
кураш
қоидаларини
бузиш
, 191-
модда
(
қонунга
хилоф
равишда
ахборот
тўплаш
,
уни
ошкор
қилиш
ёки
ундан
фойдаланиш
),
192-
модда
(
рақобатчини
обрўсизлантириш
)
интеллектуал
мулк
объектлари
билан
боғлиқ
ҳуқуқлар
жиноят
-
ҳуқуқий
муҳофаза
остига
олинади
.
Ўзбекистон
Республикаси
Олий
Мажлиси
Қонунчилик
палатаси
томонидан
2007
йил
27
сентябрда
қабул
қилинган
Сенат
томонидан
2007
йил
30
ноябрда
маъқулланган
Ўзбекистон
республикасининг
25
декабрь
2007
йилдаги
“
Ахборотлаштириш
ва
маълумотлар
узатиш
соҳасида
қонунга
хилоф
ҳаракатлар
содир
этганлик
учун
жавобгарлик
кучайтирилганлиги
муносабати
билан
Ўзбекистон
Республикасининг
айрим
қонун
ҳужжатларига
ўзгартиш
ва
қўшимчалар
киритиш
тўғрисида
”
ги
қонунига
3
мувофиқ
,
Жиноят
кодексидан
174-
моддаси
чиқариб
ташланди
ва
янги
"XX-1
боб
.
Ахборот
технологиялари
соҳасидаги
жиноятлар
”,
деб
номланган
янги
боб
киритилди
.
Мазкур
бобда
ахборотлаштириш
қоидаларини
бузиш
,
компьютер
ахборотидан
қонунга
хилоф
равишда
(
рухсатсиз
)
фойдаланиш
компьютер
тизимидан
қонунга
хилоф
равишда
(
рухсатсиз
)
фойдаланиш
учун
махсус
воситаларни
ўтказиш
мақсадини
кўзлаб
тайёрлаш
ёхуд
ўтказиш
ва
тарқатиш
,
компьютер
ахборотини
модификациялаштириш
,
компьютер
саботажи
,
зарар
келтирувчи
дастурларни
яратиш
,
ишлатиш
ёки
тарқатиш
учун
жиноий
жавобгарлик
чоралари
белгиланди
(
ЖК
278-1-6-
моддалар
).
Шу
вақтга
қадар
Ўзбекистон
Республикасининг
Маъмурий
жавобгарлик
тўғрисидаги
кодексининг
155-
моддасида
ахборотдан
фойдаланиш
қоидаларини
бузиш
учун
жавобгарлик
белгиланган
эди
.
Юқоридаги
қонун
билан
Ўзбекистон
Республикасининг
Маъмурий
жавобгарлик
тўғрисидаги
кодексига
ҳам
155-1-
модда
киритилди
ва
компьютер
тизимидан
фойдаланиш
қоидаларини
бузганлик
учун
жавобгарлик
чоралари
белгилаб
қўйилди
.
Яъни
,
компьютер
тизимидан
фойдаланишга
рухсати
бўлган
шахснинг
ушбу
тизимдан
фойдаланишнинг
белгиланган
қоидаларини
бузиши
компьютер
ахборотининг
йўқ
қилиб
юборилишига
,
тўсиб
қўйилишига
,
модификациялаштирилишига
,
компьютер
ускунаси
ишлашининг
бузилишига
сабаб
бўлса
,
фуқароларга
энг
кам
иш
ҳақининг
беш
бараваридан
етти
бараваригача
,
мансабдор
шахсларга
эса
-
етти
бараваридан
ўн
бараваригача
миқдорда
жарима
солишга
сабаб
бўлади
.
Худди
шундай
ҳуқуқбузарлик
ўта
муҳим
ахборот
мавжуд
бўлган
компьютер
тизимидан
фойдаланиш
вақтида
содир
этилса
,
3
Ўзбекистон
Республикаси
Олий
Мажлиси
Қонунчилик
палатаси
томонидан
2007
йил
27
сентябрда
қабул
қилинган
Сенат
томонидан
2007
йил
30
ноябрда
маъқулланган
Ўзбекистон
республикасининг
25
декабрь
2007
йилдаги
“
Ахборотлаштириш
ва
маълумотлар
узатиш
соҳасида
қонунга
хилоф
ҳаракатлар
содир
этганлик
учун
жавобгарлик
кучайтирилганлиги
муносабати
билан
Ўзбекистон
Республикасининг
айрим
қонун
ҳужжатларига
ўзгартиш
ва
қўшимчалар
киритиш
тўғрисида
”
ги
қонуни
. //
Ўзбекистон
Республикаси
қонун
ҳужжатлари
тўплами
, 2007
йил
, 52-
сон
,
532-
модда
.
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
2012
№
2
♦
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
94
фуқароларга
энг
кам
иш
ҳақининг
етти
бараваридан
ўн
бараваригача
,
мансабдор
шахсларга
эса
-
ўн
бараваридан
ўн
беш
бараваригача
миқдорда
жарима
солишга
сабаб
бўлади
.
Бугунги
кунда
жиноят
ҳуқуқий
нормалар
ва
фуқаролик
ҳуқуқий
нормаларнинг
номланиши
ўртасида
ҳам
жиддий
тафовутлар
пайдо
бўлган
.
Чунончи
,
Ўзбекистон
Республикасининг
“
Электрон
ҳисоблаш
машиналари
учун
яратилган
дастурлар
ва
маълумотлар
базаларининг
ҳуқуқий
ҳимояси
тўғрисида
”
ги
ҳамда
“
Муаллифлик
ҳуқуқи
ва
турдош
ҳуқуқлар
тўғрисидаги
” 2006
йил
20
июлдаги
янги
таҳрирдаги
Қонунида
ҳам
“
ЭҲМ
учун
дастурлар
”
ибораси
кенг
қўлланилади
.
Жиноят
кодексида
эса
,
умумий
ном
остида
“
Ахборот
технологиялари
соҳасидаги
жиноятлар
”
га
айнан
“
ахборотлаштириш
қоидаларини
бузиш
”
(278-1-
модда
),
“
компьютер
ахборотидан
қонунга
хилоф
равишда
(
рухсатсиз
)
фойдаланиш
(278-2-
модда
), “
компьютер
тизимидан
қонунга
хилоф
равишда
(
рухсатсиз
)
фойдаланиш
учун
махсус
воситаларни
ўтказиш
мақсадини
кўзлаб
тайёрлаш
ёхуд
ўтказиш
ва
тарқатиш
(278-3-
модда
),
“
компьютер
ахборотини
модификациялаштириш
” (278-
4-
модда
), “
компьютер
саботажи
(278-5-
модда
), “
зарар
келтирувчи
дастурларни
яратиш
,
ишлатиш
ёки
тарқатиш
(278-6-
модда
)
каби
компьютер
воситасида
содир
этиладиган
6
та
жиноятлар
тури
бирлаштирилган
.
Бу
билан
ушбу
соҳадаги
қонунчилик
айнан
замон
билан
нисбатан
ҳамнафас
кетмоқда
,
деб
айтиш
қийин
.
Чунки
ушбу
соҳада
ҳам
бир
қатор
ўз
ечимини
кутиб
турган
ҳуқуқий
муаммолар
мавжуд
1
.
Юқоридагилардан
кўриниб
турибдики
,
фуқаролик
ҳуқуқий
муносабатларни
тартибга
солувчи
қонунчилик
бошқа
ҳуқуқ
соҳаларидан
ортда
қолиб
кетмоқда
.
Тўғри
,
ижтимоий
хавфлилик
даражаси
,
ҳуқуқ
тартиботни
таъминлаш
муҳим
.
Бироқ
,
компьютер
дастурлари
ва
маълумотлар
базаларига
оид
фуқаролик
ҳуқуқий
муносабатларни
тартибга
солувчи
қонунчиликнинг
ортда
қолаётганлиги
албатта
ачинарли
ҳолдир
.
Фикримизча
,
юқоридагилардан
келиб
чиқиб
,
амалдаги
Ўзбекистон
Республикасининг
“
Электрон
ҳисоблаш
машиналари
учун
яратилган
дастурлар
ва
маълумотлар
базаларининг
ҳуқуқий
ҳимояси
тўғрисида
”
ги
ҳамда
“
Муаллифлик
ҳуқуқи
ва
турдош
ҳуқуқлар
тўғрисидаги
”
қонун
номланиши
ва
мазмунига
“
компьютер
”
иборасини
киритиш
бўйича
тегишли
ўзгартириш
ва
қўшимчалар
киритиш
мақсадга
мувофиқ
бўлар
эди
.
1
Чунончи
,
жиноят
ҳуқуқий
қонунчиликда
исботлаш
ва
далиллар
,
ҳужжатлар
алмашинуви
ва
экспертизаси
,
ушбу
соҳадаги
жиноятчиликка
қарши
курашувчи
органлар
тизими
ва
уларнинг
ўзаро
ҳамкорлиги
,
кибержиноятчиликни
олдини
олиш
ва
бошқалар
.
