ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
2012
№
3
♦
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
39
Ф
.
Акрамов
ТДЮИ
магистранти
КЎЧМАС
МУЛККА
НИСБАТАН
ЭГАЛИК
ҚИЛИШ
ҲУҚУҚИНИ
ВУЖУДГА
КЕЛТИРУВЧИ
МУДДАТНИ
ҚЎЛЛАШНИНГ
КОЛЛИЗИОН
МАСАЛАЛАРИ
Фуқаролик
ҳуқуқий
муносабатларда
мулк
ҳуқуқи
ва
бошқа
ашёвий
ҳуқуқлар
институти
марказий
ўринлардан
бирини
эгаллайди
.
Ҳар
бир
мамлакатнинг
иқтисодий
асосини
мулкчилик
ташкил
этар
экан
,
мулк
шаклларининг
тенглиги
ҳамда
унинг
қонун
билан
кафолатланганлиги
тамойили
қонун
ҳужжатларида
белгилаб
қуйилади
.
Турли
ҳуқуқий
тизимларга
кирувчи
дунё
мамлакатларининг
қонунчилиги
нормалари
ўртасида
фарқлар
мавжудлиги
сабабли
муайян
турдаги
муносабатлар
турлича
тартибга
солиниши
мумкин
.
Хусусан
,
чет
эл
элементи
билан
мураккаблашган
муносабатлар
,
яъни
чет
эл
фуқаролари
ёки
юридик
шахслар
иштирокида
вужудга
келган
фуқаролик
муносабатларини
тартибга
солишда
қайси
мамлакат
қонунчилиги
нормаларини
қўллаш
зарурияти
туғилади
.
Бу
ҳолатда
мазкур
муаммо
фуқаролик
муносабатлари
вужудга
келган
мамлакатнинг
коллизион
ҳуқуқий
нормалари
воситасида
ҳал
этилади
.
Жумладан
,
мулк
ҳуқуқи
ва
бошқа
ашёвий
ҳуқуқлар
билан
боғлиқ
муносабатларни
тартибга
солишда
ҳар
бир
мамлакатнинг
коллизион
ҳуқуқий
нормалари
мавжуд
бўлиб
,
қўлланиладиган
мамлакат
ҳуқуқини
танлаш
мазкур
муносабатларнинг
ўзига
хос
хусусиятларини
ҳисобга
олган
ҳолда
амалга
оширилади
.
Булар
мол
-
мулкнинг
кўчмас
ёки
кўчар
ашёларга
мансублиги
,
шунингдек
мол
-
мулкнинг
бошқача
юридик
баҳоланиши
,
ашёвий
ҳуқуқларнинг
вужудга
келиши
ва
бекор
бўлиши
,
ашёвий
ҳуқуқларни
ҳимоя
қилишда
намоён
бўлади
.
Бугунги
кунда
глобаллашув
ва
интеграция
жараёнларининг
ривожланиб
бораётганлиги
,
давлатлараро
чегараларнинг
эркинлашуви
мамлакатлар
ўртасида
миграция
оқимининг
кучайишига
сабаб
бўлмоқда
.
Айниқса
,
мамлакат
иқтисодиётини
ривожлантиришнинг
муҳим
дастаги
ҳисобланган
инвестициялар
оқимининг
кенгайиб
бориши
натижасида
турли
мамлакат
ҳудудида
хорижий
инвесторларнинг
ҳуқуқларини
,
хусусан
мулкий
ҳуқуқларини
ҳимоя
қилишни
тақозо
этмоқда
.
Бунда
хорижий
мамлакатлар
фуқаролари
ёки
юридик
шахслари
томонидан
кўчмас
мулкка
эгалик
қилиш
ва
унга
нисбатан
ҳуқуқларини
ҳимоя
қилиш
билан
боғлиқ
масалалар
муҳим
аҳамиятга
эга
.
Зеро
,
бу
ҳолат
бевосита
кўчмас
мулкнинг
табиий
хусусиятлари
,
яъни
ер
билан
узвий
боғлиқлиги
,
бир
жойдан
бошқа
жойга
кўчириб
бўлмаслиги
билан
изоҳланади
.
Шу
сабабли
кўчмас
мулк
билан
боғлиқ
муносабатларни
ҳуқуқий
тартибга
солиш
тизимини
такомиллаштириш
долзарб
масалалардан
бири
ҳисобланади
.
Халқаро
хусусий
ҳуқуқда
кўчмас
мулкка
нисбатан
мулк
ҳуқуқи
ва
бошқа
ашёвий
ҳуқуқларни
тартибга
солишнинг
ўзига
хос
коллизион
ҳуқуқий
нормалари
белгиланган
бўлиб
,
мулк
ҳуқуқининг
вужудга
келиш
ва
бекор
бўлиш
асослари
муҳим
аҳамиятга
эга
.
Маълумки
,
фуқаролик
ҳуқуқи
фанида
мулк
ҳуқуқининг
вужудга
келиш
асослари
дастлабки
ва
ҳосила
усулларга
бўлинади
.
Мулк
ҳуқуқи
вужудга
келишининг
дастлабки
асосларидан
бири
сифатида
эгалик
ҳуқуқини
вужудга
келтирувчи
муддат
назарда
тутилади
.
Мазкур
ҳолатда
чет
эл
элементи
билан
мураккаблашган
муносабатларда
кўчмас
мулкка
нисбатан
эгалик
қилиш
ҳуқуқини
вужудга
келтирувчи
муддатни
қўллаш
масаласини
ҳал
этишдан
олдин
ушбу
фуқаролик
ҳуқуқий
категорияга
аниқлик
киритиб
олиш
лозим
.
Эгалик
қилиш
ҳуқуқини
вужудга
келтирувчи
муддат
қадимги
рим
ҳуқуқида
қўлланилган
бўлиб
,
Юстиниан
“
Дигест
”
ларида
маълум
бўлишича
рим
юристи
Гай
эгалик
қилиш
ҳуқуқини
вужудга
келтирувчи
муддат
оммавий
манфаатлар
йўлида
(bono publico)
мулкий
муносабатлар
соҳасида
ноаниқликлар
ва
ишончсизликларнинг
олдини
олиш
мақсадида
жорий
этилганлигига
алоҳида
эътибор
қаратганлар
1
.
Эгалик
қилиш
ҳуқуқини
вужудга
келтирувчи
муддат
– usucapio
рим
ҳуқуқида
мулкка
узоқ
муддатли
эгалик
қилиш
туфайли
мулк
ҳуқуқини
олиш
усули
сифатида
тан
олинган
бўлиб
,
у
Юстиниан
қонунчилигида
одатий
ва
фавқулодда
муддатларга
ажратилади
.
Бу
усулнинг
муҳим
шарти
сифатида
муайян
муддат
давомида
инсофли
,
бирор
бир
титул
асосида
ҳамда
мулк
ҳуқуқини
олиш
учун
яроқли
бўлган
мулкка
нисбатан
амалга
оширилиши
ҳисобланади
2
.
Шунингдек
,
эгалик
қилиш
муддати
ёки
ўн
йиллик
муддат
махсус
фуқаролик
усули
бўлиб
,
ўн
йил
муддат
давомида
тинч
ва
ҳеч
ким
томонидан
низолашилмаган
мулкка
унинг
ҳақиқий
эгаси
каби
эгалик
қилиб
туриш
асоси
билан
мулк
ҳуқуқини
олиши
мумкин
3
.
Мулк
ҳуқуқини
олишнинг
мазкур
усули
совет
даври
фуқаролик
қонунчилигида
назарда
тутилмаган
эди
.
Е
.
А
.
Сухановнинг
фикрича
,
бунинг
асосий
сабаби
“
мулкдор
сифатидаги
давлатнинг
мулкий
муносабатларда
эгаллаган
устунлик
мавқеининг
йўқотганлиги
билан
тушунтирилади
.
Чунки
ўтмишда
у
ёки
бу
сабабларга
кўра
эгасиз
бўлиб
қолган
ёки
эгаси
номаълум
бўлган
ҳар
қандай
ашёлар
дарҳол
давлат
мулкига
ўтиб
кетар
эди
”
4
.
Бу
тарздаги
давлатнинг
устунлик
мавқеига
барҳам
берилганидан
сўнг
талаб
қилиб
олиш
бўйича
даъво
муддати
ўтган
мол
-
мулкка
ҳеч
бир
асоссиз
эгалик
қилиб
келаётган
шахсларнинг
эгалигини
ҳуқуқий
тартибга
солиш
масаласи
кун
тартибига
чиқди
5
.
Ҳеч
бир
асоссиз
деб
ҳам
бўлмайди
,
амалда
мол
-
мулкка
нисбатан
ҳуқуқ
мавжуд
бўлиб
,
ушбу
ҳуқуқ
кимга
тегишли
эканлиги
номаълум
бўлган
мол
-
мулкни
эгаллаб
турувчи
шахс
ушбу
ҳуқуқдан
норасмий
фойдаланган
мулкдор
каби
эгалигидаги
мол
-
мулкни
сақлаш
,
асраш
ва
унинг
нобуд
бўлишига
йўл
қўймаслик
,
бошқаларнинг
ноқонуний
ҳаракатларидан
ҳимоя
қилиш
каби
масъулиятли
вазифаларни
ўз
зиммасига
олган
.
Эгалик
қилиш
ҳуқуқини
вужудга
келтирувчи
муддат
мулк
ҳуқуқини
дастлабки
усулда
вужудга
келтирувчи
асослардан
бири
ҳисобланади
.
Чунки
ушбу
муддат
1
Қаранг
:
Новицкий
И
.
Б
.
Римское
частное
право
. –
М
.:
Юристь
,
1995.
С
.96
2
Қаранг
:
Анненков
К
.
Н
.
Система
русского
гражданского
пра
-
ва
.
Т
.II.
Права
вещныя
. –
СПб
.:
Типография
М
.
М
.
Стасюлевича
,
1895.
С
.130.
3
Қаранг
:
Куколькин
В
.
Начальныя
основан
i
я
росс
i
йскаго
частнаго
гражданскаго
права
.
СПб
.:
Сенатская
типография
,
1813.
С
.110.
4
Қаранг
:
Суханов
Е
.
А
.
Российский
закон
о
собственности
.
Научно
-
практический
комментарий
. –
М
.:1993.
С
.53.
5
Эргашев
В
.
Ё
.
Фуқаролар
хусусий
мулк
ҳуқуқи
вужудга
келиши
ва
бекор
бўлишининг
илмий
назарий
жиҳатлари
. –
Т
.:
ТДЮИ
, 2007.
Б
.96.
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
2012
№
3
♦
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
40
давомида
мол
-
мулкнинг
ҳақиқий
эгаси
ким
эканлиги
номаълум
,
у
деярли
йўқ
деб
ҳисобланади
.
Шундай
экан
,
ушбу
мол
-
мулкка
нисбатан
уни
кўп
йиллар
давомида
ўзиники
каби
ҳалол
,
ошкора
ва
узлуксиз
сақлаган
шахс
эгалик
ҳуқуқини
олади
.
Эгалик
қилиш
ҳуқуқини
вужудга
келтирувчи
муддат
бўйича
қўлга
киритиладиган
мол
-
мулк
мулк
ҳуқуқининг
ҳар
қандай
шаклига
тегишли
бўлиши
мумкин
.
Лекин
бундай
мол
-
мулк
фуқаролик
муомаласидан
чиқарилмаган
бўлиши
ҳамда
унга
эгалик
қилиб
келаётган
шахснинг
мулкида
бўла
олмайдиган
мол
-
мулкдан
иборат
бўлмаслиги
лозим
1
.
Ўзбекистон
Республикаси
Фуқаролик
кодексининг
мазкур
муносабатни
тартибга
солишга
қаратилган
187-
моддаси
ўзига
хос
бўлиб
,
Ўзбекистон
Республикаси
Олий
Мажлисининг
1996
йил
29
августдаги
“
Ўзбекистон
Республикаси
Фуқаролик
кодексини
амалга
киритиш
тартиби
тўғрисида
”
ги
Қарорининг
6-
бандида
келтирилишича
,
кодекс
187-
моддасининг
қоидалари
мулкка
эгалик
қилиш
1997
йилнинг
1
мартига
қадар
бошланган
ва
кодекс
амалга
киритилаётган
вақтда
давом
этаётган
ҳолларга
ҳам
татбиқ
этилади
ва
ушбу
ҳолати
бўйича
ФК
нормаси
орқага
қайтиш
кучига
эга
бўлади
2
.
Чет
элементи
билан
мураккаблашган
муносабатларда
кўчмас
мулк
билан
боғлиқ
масалалар
Ўзбекистон
Республикаси
Фуқаролик
кодексининг
71-
боби
нормалари
билан
тартибга
солинади
.
Жумладан
,
Фуқаролик
кодексининг
1185-
моддасига
кўра
,
эгалик
қилиш
ҳуқуқини
вужудга
келтирувчи
муддат
туфайли
мол
-
мулкка
нисбатан
мулк
ҳуқуқининг
вужудга
келиши
эгалик
қилиш
ҳуқуқини
вужудга
келтирувчи
муддат
тугаган
пайтда
мол
-
мулк
жойлашган
мамлакатнинг
ҳуқуқи
билан
аниқланади
.
Мазкур
коллизион
-
ҳуқуқий
норма
халқаро
хусусий
ҳуқуққа
оид
адабиётлар
,
хорижий
мамлакатлар
қонунчилиги
,
шунингдек
кўплаб
халқаро
ҳуқуқий
ҳужжатларда
ўз
аксини
топган
.
Ашёвий
ҳуқуқларнинг
мулк
жойлашган
мамлакат
қонунига
буйсундирилиши
бугунги
кунда
коллизион
ҳуқуқнинг
тан
олинган
асосларидан
бири
ҳисобланади
.
Янги
адабиётларда
мазкур
тамойил
янада
кенг
қўлланилмоқда
.
Савиньи
мулкнинг
жойлашган
жойини
аниқлаш
қийин
бўлган
предметларга
нисбатан
мулкдорнинг
яшаш
жойи
қонунини
қўллашни
таклиф
этган
бўлса
-
да
,
янги
доктрина
(
Цительман
)
ҳатто
бу
предметларга
нисбатан
истисно
қилмасликни
ва
бундай
мулкларга
нисбатан
мулк
жойлашган
мамлакат
ҳуқуқини
қўллаш
лозимлигини
кўрсатиб
ўтган
.
Мазкур
тамойилнинг
ашёвий
ҳуқуқнинг
алоҳида
институтларига
нисбатан
умумий
қоида
бўйича
қўллаш
қийинчилик
туғдирмайди
.
Бунда
эгалик
ҳуқуқини
вужудга
келтирувчи
муддат
туфайли
эгалик
ҳуқуқини
олишни
алоҳида
қараб
чиқиш
лозим
,
чунки
бу
тамойил
биринчи
қарашда
айрим
иккиланишларга
сабаб
бўлиши
мумкин
.
Кўчмас
мулкка
нистабан
эгалик
ҳуқуқини
вужудга
келтирувчи
муддат
туфайли
мулк
ҳуқуқини
олиш
,
1
Қаранг
:
Толстой
Ю
.
К
.
Приоретательная
давность
.//
Правоведение
. -1992.
№
3.
С
.24
2
Зокиров
И
.
Б
.
Фуқаролик
ҳуқуқи
:
Дарслик
. I
қисм
./
Масъул
муҳаррир
:
Ҳ
.
Раҳмонқулов
:
Қайта
ишланган
ва
тўлдирилган
бешинчи
нашр
. –
Т
.:
ТДЮИ
нашриёти
, 2009.
Б
.381.
албатта
мулк
жойлашган
мамлакат
ҳуқуқига
буйсундирилган
3
.
В
.
П
.
Звеков
бу
ҳақда
фикр
билдирар
экан
,
кўчар
ва
кўчмас
мулкнинг
ҳуқуқий
режимидаги
фарқлар
эгалик
ҳуқуқини
вужудга
келишининг
турли
муддатларини
белгилашда
аҳамиятга
эга
.
Бу
фарқларни
инобатга
оладиган
бўлса
,
Россия
Федарацияси
Фуқаролик
кодекси
кўчмас
мулклар
учун
15
йил
,
кўчар
мулклар
учун
5
йил
муддатни
эгалик
ҳуқуқини
вужудга
келтирувчи
муддат
сифатида
белгилайди
.
Эгалик
қилиш
ҳуқуқини
вужудга
келтирувчи
муддат
туфайли
эгалик
ҳуқуқини
олмоқчи
бўлган
шахс
кимнинг
ҳуқуқий
вориси
бўлса
,
ўша
шахс
мулкка
эгалик
қилган
муддатни
ўзи
эгалик
қилган
муддатга
қўшиб
ҳисоблаши
мумкин
.
Шахснинг
эгалигида
бўлган
ва
ундан
виндикацион
ёки
негатор
даъво
асосида
талаб
қилиб
олиниши
мумкин
бўлган
мулкка
нисбатан
эгалик
ҳуқуқини
вужудга
келтирувчи
муддатнинг
ўтиши
тегишли
талаблар
бўйича
даъво
муддати
ўтгандан
сўнг
бошланади
4
,
деб
таъкидлаган
.
И
.
А
.
Зениннинг
фикрича
,
амалиёт
ёки
қонунда
назарда
тутилган
шартлар
(
масалан
,
Германия
Фуқаролик
тузукларининг
937-
параграфи
,
Франция
Фуқаролик
кодексининг
2262-2265-
моддалари
)
га
кўра
мулкка
узоқ
вақт
мобайнида
эгалик
қилиш
факти
мулк
ҳуқуқининг
вужудга
келиши
учун
асос
бўлиб
ҳисобланади
.
Мулк
ҳуқуқини
олмоқчи
бўлган
шахс
қонунда
белгиланган
муддат
давомида
ушбу
мулкка
ўзиники
каби
ҳалол
,
ошкора
ва
узлуксиз
эгалик
қилган
бўлиши
лозим
.
Масалан
,
Францияда
эгалик
қилиш
ҳуқуқини
вужудга
келтирувчи
муддат
туфайли
кўчмас
мулкка
мулк
ҳуқуқини
олиш
учун
3
хил
муддат
белгиланган
: 30
йил
–
бу
муддат
ўтиши
билан
мулкдор
(
ҳатто
инсофсиз
эгалловчи
)
мулкка
эгалик
қилиш
асосини
кўрсатишга
мажбур
эмас
; 20
йил
–
агар
мулкдор
мулкни
қонуний
асосда
олган
ва
кўчмас
мулк
жойлашган
апелляция
суди
округидан
ташқарида
яшаса
; 10
йил
–
агар
ўша
мулкдор
кўрсатиб
ўтилган
суд
округида
яшаса
.
Англияда
кўчмас
мулкка
мулк
ҳуқуқини
олиш
учун
12
йиллик
муддат
белгиланган
бўлиб
,
ундан
фарқли
равишда
Германияда
эгалик
қилиш
ҳуқуқини
вужудга
келтирувчи
муддат
туфайли
мулк
ҳуқуқини
фақат
кўчар
мулкка
нисбатан
олиш
мумкин
ва
Германия
Фуқаролик
тузукларининг
937-
параграфига
кўра
бу
муддат
10
йилни
ташкил
этади
5
.
Шунингдек
,
Албания
Республикасида
бу
муддат
20
йил
(169-
модда
),
Чехия
Республикасида
10
йил
(134-
модда
),
Венгрияда
15
йил
(121-
модда
)
Японияда
20,
10
йиллик
муддатлар
(162-
модда
),
Монголияда
15
йил
(104-
модда
),
Того
,
Тунис
,
Люксембург
,
Испанияда
30,
20, 10
йилллик
муддатлар
(1957, 1959-
моддалар
),
Филиппинда
10
йил
(1134-
модда
)
белгиланган
6
.
Бунда
мулкка
эгалик
қилиш
мулкдор
сифатида
узоқ
муддатли
,
узлуксиз
,
тинч
,
ошкора
бўлиши
талаб
этилади
.
Ўз
навбатида
,
айрим
мамлакатларда
,
масалан
Швейцария
ва
Германияда
эгалик
қилиш
ҳуқуқини
вужудга
келтирувчи
муддат
туфайли
кўчмас
3
Қаранг
:
Макаров
А
.
Н
.
Основные
начала
международного
частного
права
. –
М
.:
Юридическое
издательство
наркомюста
РСФСР
, 1924.
С
. 84-85.
4
.
Қаранг
:
Звеков
В
.
П
.
Коллизии
законов
в
международном
частном
праве
. –
М
.: “
Волтерс
Клувер
”, 2007.
С
. 127.
5
Қаранг
:
Зенин
И
.
А
.
Гражданское
и
торговое
право
зарубеж
-
ных
стран
.
Учебное
пособие
. –
М
.: 2004.
С
.52.
6
Қаранг
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
2012
№
3
♦
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
41
мулкка
мулк
ҳуқуқини
олиш
юридик
жиҳатдан
мумкин
эмас
1
.
Қозоғистон
Республикаси
Фуқаролик
кодексининг
1108-
моддаси
3-
бандига
мувофиқ
,
эгалик
қилиш
ҳуқуқини
вужудга
келтирувчи
муддат
туфайли
мол
-
мулкка
нисбатан
мулк
ҳуқуқининг
вужудга
келиши
эгалик
қилиш
ҳуқуқини
вужудга
келтирувчи
муддат
тугаган
пайтда
мол
-
мулк
жойлашган
мамлакатнинг
ҳуқуқи
билан
аниқланади
.
Мол
-
мулкка
нисбатан
битим
тузилиши
Lex rei sitae
қонунини
истисно
этади
.
Қозоғистон
Республикаси
Фуқаролик
кодексининг
1108-
моддаси
2-
бандига
кўра
битим
предмети
ҳисобланган
мол
-
мулкка
нисбатан
ашёвий
ҳуқуқларнинг
вужудга
келиши
ва
бекор
бўлиши
,
агар
тарафлар
келишуви
билан
бошқача
тартиб
назарда
тутилган
бўлмаса
,
ушбу
битим
бўйсундирилган
мамлакат
қонуни
қўланилади
.
Бунда
асосий
коллизион
боғловчи
сифатида
“
эрк
мухторияти
”
тамойили
(lex
voluntatis),
субсидиар
коллизион
боғловчи
эса
(
тарафлар
келишуви
бўлмаган
тақдирда
)
–
битим
тузилган
жой
қонуни
(lex loci actus, lex loci
contractus)
бўлиб
ҳисобланади
2
.
Шу
мазмундаги
нормалар
Белоруссия
Фуқаролик
кодексининг
1120-
моддаси
2-
банди
,
Арманистон
Фуқаролик
кодексининг
1277-
моддаси
3-
банди
,
Қирғизистон
Фуқаролик
кодексининг
1194-
моддаси
3-
банди
,
Украинанинг
“
Халқаро
хусусий
ҳуқуқ
тўғрисида
”
ги
қонуни
39-
моддаси
3-
бандида
белгиланган
.
МДҲ
мамлакатларида
мулк
ҳуқуқи
ва
бошқа
ашёвий
ҳуқуқларга
оид
муносабатларни
коллизион
-
ҳуқуқий
тартибга
солишда
бир
хил
нормаларнинг
белгиланганлиги
МДҲ
мамлакатлари
учун
Фуқаролик
кодекси
модели
ўз
таъсирини
ўтказганлиги
билан
изоҳланади
3
.
Коллизон
масалаларни
тартибга
солишда
ўзаро
ҳуқуқий
ёрдам
тўғрисидаги
халқаро
ҳуқуқий
шартномалар
муҳим
аҳамият
касб
этиб
,
шартномага
қўшилган
давлатлар
ҳудудида
фуқаролик
ҳуқуқий
муносабатларни
тартибга
солишда
мазкур
шартномаларда
белгиланган
коллизион
ҳуқуқий
нормалар
қўлланилади
.
“
Фуқаролик
,
оилавий
ва
жиноят
ишлари
бўйича
ҳуқуқий
ёрдам
ва
ҳуқуқий
муносабатлар
тўғрисида
”
ги
1993
йилги
Минск
Конвенцияси
шундай
халқаро
ҳуқуқий
шартномалардан
бири
ҳисобланади
.
Мазкур
конвенциянинг
38-
моддасига
кўра
,
мол
-
мулкка
нисбатан
ашёвий
ҳуқуқларнинг
вужудга
келиши
ва
бекор
бўлиши
,
агар
Ўзбекистон
Республикасининг
қонунларида
бошқача
тартиб
назарда
тутилган
бўлмаса
,
ашёвий
ҳуқуқларнинг
вужудга
келиши
ёхуд
бекор
бўлиши
учун
асос
бўлган
ҳаракат
ёки
бошқа
ҳолат
содир
бўлган
пайтда
бу
мол
-
мулк
турган
мамлакатнинг
ҳуқуқи
бўйича
аниқланади
.
Битим
нарсаси
бўлган
мол
-
мулкка
нисбатан
ашёвий
ҳуқуқларнинг
вужудга
келиши
ва
бекор
1
Қаранг
:
Рузакова
О
.
А
.
Международное
частное
право
/
Мос
-
ковская
финансово
-
промышленная
академия
. –
М
., 2005.
С
.55.
2
Қаранг
:
Сулейменов
М
.
К
.
Актуальные
проблемы
междуна
-
родного
частного
права
:
Учебное
пособие
. –
Алматы
:
Научно
-
издательский
центр
Каспийского
общественного
университе
-
та
, 2011.
С
.85.
3
Междунарондое
частное
право
:
учебник
/
Власов
В
.
Н
.
и
др
. :
отв
.
ре
. –
Н
.
И
.
Марышева
;
предисл
.
Н
.
И
.
Марышевой
. –3-
е
изд
.,
перераб
.
и
доп
. –
М
.:
Юридическая
фирма
“
Контракт
”:
Колтерс
Клувер
, 2010.
С
.259.
бўлиши
,
агар
тарафларнинг
келишувида
бошқача
тартиб
белгиланган
бўлмаса
,
ушбу
битим
бўйсундирилган
мамлакатнинг
ҳуқуқи
бўйича
аниқланади
.
Айнан
шу
мазмундаги
норма
Ўзбекистон
Республикаси
Фуқаролик
кодексининг
1185-
моддасида
ўз
аксини
топган
.
Халқаро
ҳуқуқий
шартномалардан
бири
“
Халқаро
хусусий
ҳуқуқ
кодекси
” (
Бустаманте
кодекси
)
да
эгалик
қилиш
ҳуқуқини
вужудга
келтирувчи
муддат
натижасида
мулк
ҳуқуқнинг
вужудга
келиши
маҳаллий
қонун
билан
,
яъни
кўчар
ва
кўчмас
мулкка
нисбатан
эгалик
қилиш
ҳуқуқини
вужудга
келтирувчи
муддат
шу
мулк
жойлашган
жой
қонуни
билан
тартибга
солиниши
белгиланган
(126-127-
моддалар
)
4
.
Юқорида
келтирилган
коллизион
-
ҳуқуқий
нормалардан
кўриниб
турибдики
,
эгалик
ҳуқуқини
вужудга
келтирувчи
муддат
туфайли
мулк
ҳуқуқини
олиш
масаласини
ҳал
этишда
ушбу
муддат
давомийлигини
белгилаш
зарурати
туғилади
.
Яъни
мазкур
асос
бўйича
эгалик
ҳуқуқини
олишни
талаб
қилаётган
шахс
қайси
мамлакат
ҳудудида
шу
талабни
илгари
сурса
,
айнан
шу
мумлакат
қонунчилиги
бўйича
эгалик
қилиш
муддатининг
давомийлиги
ушбу
мулкка
эгалик
қилиш
бошланган
вақтдан
бошлаб
ўтган
бутун
муддатга
тадбиқ
этидлади
.
Шу
ўринда
таъкидлаш
лозимки
,
эгалик
қилиш
муддатларини
қўшиш
қоидаси
эгалик
қилиш
ҳуқуқини
вужудга
келтирувчи
муддат
институти
совет
қонунчилигида
мавжуд
бўлмаган
пайтда
ҳам
илмий
жиҳатдан
тадқиқ
қилинган
5
.
Хорижий
мамлакат
қонунчилигини
таҳлил
қилиш
шуни
кўрсатадики
,
айрим
давлатлар
коллизион
ҳуқуқида
эгалик
қилиш
муддатларини
қўшиб
ҳисоблаш
қоидалари
аниқ
белгилаб
берилган
.
Масалан
,
Лихтенштейннинг
“
Халқаро
хусусий
ҳуқуқ
тўғрисида
”
ги
қонунининг
35-
моддаси
2-
бандида
,
агар
эгалик
ҳуқуқини
вужудга
келтирувчи
муддат
туфайли
мулк
ҳуқуқини
қўлга
киритиш
бирор
бошқа
ҳуқуқ
бўйича
бошланган
бўлса
,
эгалик
ҳуқуқини
вужудга
келтирувчи
муддатнинг
тугаши
эгалик
қилиш
муддати
бошлаган
муддатга
қўшиб
ҳисобланади
”
6
.
Словакия
Республикасининг
“
Халқаро
хусусий
ҳуқуқ
ва
халқаро
жараён
тўғрисида
”
ги
қонунининг
8-
моддасида
эгалик
ҳуқуқини
вужудга
келтирувчи
муддат
туфайли
мулк
ҳуқуқини
олиш
эгалик
қилиш
муддати
бошланганда
ушбу
мулк
жойлашган
жой
қонуни
қўлланилади
.
Бироқ
айни
шу
асос
бўйича
мулк
ҳуқуқини
қўлга
киритаётган
шахс
мулкка
эгалик
қилиш
бошланган
мамлакат
қонунчилигида
назарда
тутилган
барча
шартларни
бажарга
ҳолда
шу
мулкка
эгалик
қилиш
муддати
тугалланган
мамлакат
қонунига
ҳавола
қилиши
мумкин
7
.
Эстониянинг
“
Халқаро
хусусий
ҳуқуқ
тўғрисида
”
ги
қонунининг
19-
моддасида
агар
ашёвий
ҳуқуқларнинг
4
Қаранг
http://ex-jure.ru/law/news.php?newsid=895
5
Қаранг
:
Макаров
А
.
Н
.
Основные
начала
международного
частного
права
/
А
.
Н
.
Макаров
. –
М
. :
ООО
“
Книгодел
”, 2005.
–
С
. 105-106.
6
Қаранг
:
Международное
частное
право
:
Иностранное
законодательство
= Private international law : A collection of
foreign statutes /
Авт
.
предисл
.
А
.
Л
.
Маковский
;
сост
.:
А
.
Н
.
Жильцов
,
А
.
И
.
Муранов
. –
М
. :
Статут
, 2001. –
С
. 412.
7
Қаранг
: The Act of 4 December 1993 No. 97 on Private Interna-
tional Law and Rules of International Procedure. as amended by
Act No. 158/1969, Act No. 234/1992, Act 264/1992, Act No.
48/1996, Act No. 589/2003, Act No. 382/2004, Act No. 36/2005,
Act. No. 336/2005 and Act No. 273/2007 Collection of Laws
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
2012
№
3
♦
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
42
вужудга
келиши
ва
бекор
бўлиши
универсал
ҳуқуқий
ворислик
тартибида
,
энг
аввало
оилавий
ёки
мерос
ҳуқуқи
асосида
содир
бўлса
,
бу
муносабатларга
нисбатан
умумий
тартибда
ҳуқуқий
ворисликка
тадбиқ
қилинадиган
ҳуқуқ
қўлланилади
,
ашё
жойлашган
мамлакат
ҳуқуқига
кўра
ушбу
мамлакат
қонунчилигини
универсал
ҳуқуқий
ворислик
тартибида
қўллаш
ҳоллари
бундан
мустасно
1
.
Юқорида
таҳлил
қилинган
илмий
қарашлар
ҳамда
хорижий
мамлакатлар
қонунчилиги
қоидалари
асосида
миллий
қонунчилигимизда
эгалик
қилиш
ҳуқуқини
вужудга
келтирувчи
муддат
туфайли
мулк
ҳуқуқини
қўлга
киритиш
тўғрисидаги
ҳам
моддий
,
ҳам
коллизион
ҳуқуқ
нормаларини
такомиллаштиришга
доир
қуйидаги
таклиф
ва
тавсияларни
муҳокама
қилишни
мақсадга
мувофиқ
,
деб
ҳисоблаймиз
:
биринчидан
,
эгалик
қилиш
ҳуқуқини
вужудга
келтирувчи
муддат
туфайли
мулк
ҳуқуқини
олиш
учун
шу
шахс
ушбу
мулкка
ўзиники
каби
ҳалол
,
ошкора
ва
узлуксиз
эгалик
қилганлик
фактини
исботлаш
мажбуриятидан
озод
қилиш
мақсадида
30
йиллик
муддатни
белгилаш
ва
бу
муддат
ўтиши
билан
мулкдор
(
ҳатто
инсофсиз
эгалловчи
)
мулкка
эгалик
қилиш
асосини
кўрсатишга
мажбур
эмаслиги
тўғрисидаги
қоидаларни
Ўзбекистон
Республикаси
Фуқаролик
кодексининг
187-
моддаси
1-
қисмига
қўшимча
киритиш
;
иккинчидан
,
агар
эгалик
ҳуқуқини
вужудга
келтирувчи
муддат
туфайли
мулк
ҳуқуқини
қўлга
киритиш
бирор
бошқа
ҳуқуқ
бўйича
бошланган
бўлса
,
эгалик
ҳуқуқини
вужудга
келтирувчи
муддатнинг
тугаши
эгалик
қилиш
муддати
бошлаган
муддатга
қўшиб
ҳисобланиши
тўғрисидаги
қоидаларни
Ўзбекистон
Республикаси
Фуқаролик
кодексининг
1185-
моддаси
4-
қисми
сифатида
қўшимча
киритиш
;
учинчидан
,
эгалик
ҳуқуқини
вужудга
келтирувчи
муддат
туфайли
мулк
ҳуқуқини
қўлга
киритишда
универсал
ҳуқуқий
ворислик
ашё
жойлашган
мамлакат
ҳуқуқига
кўра
белгиланиши
тўғрисидаги
қоидаларни
Ўзбекистон
Республикаси
Фуқаролик
кодексининг
1185-
моддаси
5-
қисми
сифатида
қўшимча
киритиш
тўртинчидан
,
халқаро
ва
давлатлараро
шартнома
ва
конвенцияларда
эгалик
ҳуқуқини
вужудга
келтирувчи
муддат
туфайли
мулк
ҳуқуқини
қўлга
киритишнинг
махсус
коллизион
нормаларини
киритиш
.
1
Қаранг
:
Объявлен
постановлением
Президента
Республики
от
17
апреля
2002
г
. N
o
145.
Закон
о
международном
частном
праве
.
Принят
27
марта
2002
года
. (RT I, 2002, 35, 217)
Х
.
З
.
Қўчқоров
ТДЮИ
ўқитувчиси
НАЗОРАТ
ИНСТАНЦИЯ
СУДИ
ИШТИРОКЧИЛАРИНИНГ
ПРОЦЕССУАЛ
МАҚОМИ
Юртимизда
кенг
кўламда
амалга
оширилаётган
суд
-
ҳуқуқ
ислоҳотлари
шароитида
жиноят
-
процессуал
қонунчиликнинг
мақсад
ва
вазифаларини
тўлақонли
рўёбга
чиқариш
бирмунча
мураккаб
вазифа
ҳисобланади
.
Чунки
,
белгиланган
устувор
вазифалар
-
ни
амалга
ошириш
муайян
ташкилий
-
ҳуқуқий
тадбир
-
ларни
ҳам
амалга
оширишни
тақазо
этади
.
Жиноят
ишини
кўриш
натижасида
чиқарилган
ҳукм
,
ажрим
ва
қарорларни
қонуний
,
асосли
ва
адолатли
бўлишлиги
жиноят
-
процессуал
қонунчиликнинг
мақсад
ҳамда
ва
-
зифаларини
рўёбга
чиқаришнинг
муҳим
шарти
сана
-
лади
.
Бунда
судлар
мустақиллиги
ва
улар
фақат
қонунга
бўйсуниши
принципи
ўта
муҳим
аҳамият
касб
ўтади
.
Одил
судловни
амалга
оширишдаги
қонунийлик
аҳволи
,
фуқароларнинг
ҳуқуқ
ва
манфаатларини
ҳимоя
қилиш
айнан
мақсадга
йўналтирилган
фаолиятларига
боғлиқ
бўлиб
,
бунда
жиноят
учун
жазо
тайинлашнинг
ягона
амалиётини
шакллантириш
,
ғайриқонуний
ҳукм
ва
ажримлар
чиқариш
ҳолларига
чек
қўйиш
талаб
эти
-
лади
.
Юртбошимиз
таъкидлаганларидек
,
ҳокимиятнинг
тўлақонли
мустақил
тармоғи
сифатида
судларнинг
фақат
қонунга
бўйсунишини
таъминлаш
мақсадида
суд
тизимини
ислоҳ
этиш
керак
.
Бу
албатта
,
одил
судлов
-
ни
амалга
ошириш
сифати
ва
тезкорлигини
,
энг
муҳими
,
қабул
қилинган
суд
қарорларининг
адолатли
бўлишини
таъминлайди
.
2
Ана
шу
талаблар
доирасида
одил
судлов
юриту
-
вини
такомиллаштириш
ҳозирда
долзарб
масала
бўлиб
қолмоқда
.
Ўзбекистон
Республикаси
Жиноят
-
процессуал
кодексининг
389-
моддасида
туман
(
шаҳар
)
судлари
,
Қорақалпоғистон
Республикаси
Олий
суди
,
вилоятлар
ва
Тошкент
шаҳар
судлари
,
Ўзбекистон
Республикаси
Олий
Суди
биринчи
инстанцияда
қандай
ишларни
кўришлиги
белгиланган
.
Бундан
кўриниб
ту
-
рибдики
,
ўрта
ва
юқори
бўғиндаги
судлар
ҳам
апелля
-
ция
,
кассация
ва
назорат
инстанциясидан
ташқари
биринчи
инстанцияда
ҳам
иш
кўришлари
мумкин
.
Фуқаролар
қонуний
кучга
кирган
суд
қарорларидан
норози
бўлган
тақдирда
ўз
ҳуқуқларини
назорат
ин
-
станцияси
суд
мажлисларида
ҳам
ҳимоя
қилиш
ҳуқуқига
эга
бўладилар
.
Бунда
ҳимоя
билан
айблов
ҳуқуқий
жиҳатдан
тенглаштирилди
.
Ўзбекистон
Республикаси
Олий
суд
таркибига
эътибор
берадиган
бўлсак
,
Ўзбекистон
Республикаси
Олий
суди
Пленуми
юқори
суд
инстанцияси
ҳисобланиб
,
ишларни
назорат
тартибида
кўради
.
Ўзбекистон
Республикаси
Олий
суди
Пленуми
ишни
назорат
тартибида
кўриш
чоғида
Ўзбекистон
Респуб
-
ликаси
Олий
суди
судьясинниг
иш
ҳолатлари
ва
про
-
тест
важлари
ҳақидаги
маърузасини
тинглайди
.
Ўзбекистон
Республикаси
“
Судлар
тўғрисида
”
ги
2
Каримов
И
.
А
.
Озод
ва
обод
ватан
,
эркин
ва
фаровон
ҳаёт
–
пировард
мақсадимиз
. //
Озод
ва
обод
ватан
,
эркин
ва
фаровон
ҳаёт
пировард
мақсадимиз
.
Ўзбекистон
Республика
-
си
Олий
Мажлисининг
Иккинчи
чақириқ
биринчи
сессиясидаги
маъруза
, 2000
йил
22
январь
.
Т
. 8 –
Т
.: “
Ўзбекистон
”, 2000. –
344-
б
.
