ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
2010
№
3-4
♦
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
33
У
.
Ш
.
Холикулов
Юридик
фанлар
номзоди
ЖИНОЯТГА
ОИД
СИЁСАТНИНГ
ЗАМОНАВИЙ
НАЗАРИЯСИНИ
ЎРГАНИШ
ЗАРУРАТИ
Жиноят
учун
жазо
тайинлаш
тизимини
либераллаштириш
,
унинг
демократик
қиёфага
эга
бўлишига
эришиш
,
нафақат
халқаро
ҳуқуқ
стандартларига
,
балки
халқимизнинг
руҳияти
ва
маънавий
қадриятларига
,
саховатли
табиати
ва
миллий
менталитетига
тамомила
мос
бўлиб
,
жиноят
-
ҳуқуқий
сиёсатининг
бош
мақсадидир
.
Жиноят
–
ҳуқуқий
сиёсатни
либераллаштириш
масалалари
ўз
навбатида
жиноий
жазолар
тизимини
такомиллаштириш
каби
жиноят
ҳуқуқи
институтига
танқидий
жиҳатдан
ёндашишга
асос
бўлиб
,
тубдан
қайта
кўриб
чиқишни
тақозо
қилади
,
чунки
,
бизнинг
бош
мақсадимиз
–
жамиятни
демократлаштириш
ва
янгилаш
,
мамлакатни
модернизация
ва
ислоҳ
қилишдир
2
.
Жиноятга
оид
сиёсат
,
унинг
кейинги
ривожланиш
босқичларини
,
истиқболларнинг
шаклланган
тарзда
очиб
берилиш
заруратини
таҳмин
қилувчи
ҳолатдан
келиб
чиққан
ҳолда
биринчи
навбатда
жиноятга
оид
сиёсат
ва
унинг
асосий
йўналишларини
аниқлаб
олиш
зарур
.
Ушбу
мавзуни
кўриб
чиқиш
жараёнида
методологик
характерга
эга
муҳим
ва
аҳамиятли
фикр
билдириш
мақсадга
мувофиқдир
.
Келажакда
ривожланишнинг
фақатгина
ижобий
ҳолатларни
олиб
,
орқада
барча
салбийликни
қолдирган
ҳолда
,
ҳар
қандай
чегара
ва
чекланишларни
енгувчи
фақат
юқорига
ва
олдинга
олиб
борувчи
тараққиёт
деб
тассаввур
этиб
бўлмайди
.
Ижтимоий
–
тарихий
жараён
икки
томонлама
табиатга
эга
эканлигини
ҳам
инобатга
олиш
керак
.
Бу
,
бир
тарафдан
тадрижий
ривожланиш
,
эскиликни
инкор
этиш
бўлса
,
иккинчи
тарафдан
–
у
ўтмишдан
ҳозирги
замон
ва
келажакка
барча
баривож
,
ўчмас
умуминсонийликни
асрайди
ва
ўтказади
.
Ижтимоий
–
тарихий
жараён
турғун
бўла
олмайди
ва
у
сокин
ҳам
бўлмайди
,
балки
яшайди
ва
ҳаракатланади
,
шунингдек
,
шаклланиш
жараёнида
ўз
моҳиятини
очиб
беради
.
Ҳар
қандай
ижтимоий
-
сиёсий
соҳа
ўзининг
шаклини
бир
қанча
жиҳатларда
ўзгартириши
мумкин
.
Шу
билан
бирга
истисно
тариқасида
бошқа
тартиблардан
ўз
изчиллигини
сақлаб
қолади
.
Бошқача
қилиб
айтганда
икки
бош
жараённинг
ўзаро
таъсири
:
янгиликнинг
ривож
ва
яратувчанлиги
бир
тарафдан
,
ва
ўтмиш
билан
бўлган
алоқани
йуқотмай
туриб
иккинчи
тарафдан
,
ижтимоий
-
тарихий
жараёнлар
ҳақида
сўз
юритиш
мумкин
1
.
Жиноятга
оид
сиёсатнинг
замонавий
назарияси
,
амалдаги
жиноий
қонунчилик
ва
ҳуқуқни
қўллаш
амалиётини
таҳлили
хозирги
ҳамда
ўтган
вақт
даврига
тегишли
жиноятга
оид
сиёсатнинг
қуйидаги
муҳим
жиҳатларни
алоҳида
таъкидлаб
ўтишни
тақозо
этади
:
1.
Жиноий
тажовузкорлардан
инсон
ва
фуқаро
ҳуқуқлари
ва
эркинлиги
хавфсизлигини
максимал
даражада
таъминлаш
2
Каримов
И
.
А
.
Бизнинг
бош
мақсадимиз
-
жамиятни
демократлаштириш
ва
янгилаш
,
мамлакатни
модернизация
қилиш
ва
ислоҳ
этишдир
.
Ўзбекистон
овози
. 2005
йил
29
январь
1
Қаранг
.,
Гаджиев
К
.
С
.
Политическая
наука
.
М
, 1996,
с
. 247.
Бу
устунлик
Ўзбекистон
Республикаси
Конституциясида
эълон
қилинган
,
қадр
-
қимматнинг
умумбашарий
иерархияси
:
шахс
–
оила
–
жамият
-
давлат
амалдаги
Ўзбекистон
Республикаси
Жиноят
Кодексида
ўз
аксини
топди
.
Шу
билан
бирга
олдинги
қадр
-
қимматлар
иерархияси
:
давлат
–
шахс
–
жамият
ўзгарди
.
Жиноий
ҳуқуқ
назарияси
ва
асрлар
давомида
ташкил
топган
ўз
ҳуқуқини
англаш
андозасига
кўра
,
бундай
ўзгаришлар
давлатнинг
ўз
–
ўзини
энг
мукаммал
ҳимоя
қилиш
ҳуқуқидан
маҳрум
қилганлигини
кўрсатади
.
Афсуски
жамиятимизда
инсон
ҳуқуқларининг
асл
моҳияти
ҳали
ҳам
ҳамма
томондан
тўла
тукис
англанмаган
.
Энг
қўпол
тарзда
қонуни
бузиш
ҳолатларига
ҳуқуқни
мухофаза
килиш
фаолиятида
йул
қўйилган
.
Бу
каби
ҳолатларга
қарши
доимий
курашишга
қарамасдан
,
қонунбузарлик
ҳолатларнинг
статистик
кўриниши
кейинги
вақтларда
ўсиш
тенденциясига
эга
эканлигини
кўрсатади
ва
бу
ҳолат
жиддий
хавотир
туғдиради
.
Тергов
ва
суриштирув
бўйича
берилган
шикоятлар
ҳамда
уларнинг
ечимлари
судга
қадар
иш
юритув
босқичларга
қонунийликнинг
ночор
ҳолатидан
далолат
беради
.
Айниқса
,
тергов
жараёнида
ноқонуний
усуллар
қўлланилишига
оид
шикоятлар
сонининг
ўсиши
,
айниқса
қаноатлантирилмаган
шикоятлар
сонининг
ўсиши
жиддий
хавотир
уйғотади
.
Қонунчиликка
риоя
этиш
,
жиноий
суд
жараёнлари
босқичларида
шахс
ҳуқуқларини
таъминлаб
бериш
борасидаги
ҳолатлар
ҳам
мукаммал
эмас
.
Маълумот
тариқасида
айтиб
ўтишимиз
мумкинки
,
2000
йилда
бекор
қилинган
ёки
ўзгартирилган
хукмлар
умумий
сонидан
48,3
фоизи
назорат
тартибида
ўзгартирилган
ва
бекор
қилинган
бўлса
, 2006
йилда
мазкур
рақам
17,9
фоизни
ташкил
этган
.
Ҳар
йили
хатоларининг
82
фоизи
апеллация
ёки
кассация
тартибида
тузатилади
2
.
Шундай
қилиб
,
жамият
оддий
аъзосини
:
одам
ва
фуқаронинг
қотиллик
,
ўғрилик
,
талон
-
тарожлик
,
босқинчилик
,
зўрлаш
,
соғлиққа
зарар
етказиш
ва
бошқалар
каби
жиноятлардан
ҳимоя
қилиш
,
жиноятга
оид
сиёсатнинг
энг
муҳим
ва
асосий
йуналиши
ҳисобланади
.
Уюшган
жиноятчиликка
қарши
курашишга
қаратилган
махсус
қонун
қабул
қилинмаса
,
бу
каби
жиноятларнинг
хавфли
тус
олишига
қарши
хеч
нарса
қилиб
бўлмайди
деган
таъкидга
қўшилиш
ноўрин
деб
ҳисоблаймиз
.
Янги
жиноий
қонунчилик
,
уюшган
жиноят
ва
жиноий
уюшмаларнинг
нафақат
оддий
вакилларини
,
балки
уларнинг
ташкилотчиларини
ҳам
жиноий
жавобгарликка
тортилишини
кўзлайди
.
Қонунчиликда
қисман
,
уларни
безорилик
,
вояга
етмаганларни
жиноятга
жалб
этиш
ёки
жамият
манфаатларига
қарши
ҳаракатлар
содир
этишга
,
фохишабозлик
билан
шуғулланишга
мўлжалланган
фохишахона
сақлаш
ёки
қўшмачилик
қилиш
каби
жиноятларга
нисбатан
ижтимоий
хавфи
катта
бўлмаган
жиноятлар
учун
жиноий
жавобгарлик
ва
жамиятдан
ажратган
ҳолда
жазони
ижро
этиш
ҳолатлари
мавжуд
.
Бундай
амалиёт
психологик
ва
профилактик
режаларда
ўзининг
омадли
(
қисқа
вақтли
бўлса
ҳам
)
2
Ўзбекистон
Республикаси
Олий
судининг
2000 – 2006
йиллар
бўйича
жорий
архиви
.
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
2010
№
3-4
♦
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
34
натижаларига
эга
бўлиши
мумкин
.
Биринчи
ҳолатда
уюшган
жиноятнинг
(
жиноий
уюшманинг
)
бошлиқлари
ва
уларга
яқин
бўлган
вакиллар
жамиятдан
ажратилган
ҳолда
жазони
ижро
этишади
,
яъни
жазо
ва
жавобгарликнинг
муқаррарлик
принципига
асосланади
.
Халқ
нафақат
жиноятни
,
балки
жазони
ҳам
кўради
.
Маълум
вақт
жараёнида
улар
жиноий
уюшмалар
ёки
уларнинг
тузилмавий
қисмларини
реал
бошқаруви
,
улар
фаолиятида
тўғридан
–
тўғри
иштирок
этиш
имкониятидан
маҳрум
бўладилар
.
Бундай
ҳолат
самарали
профилактика
хусусиятига
эга
.
Ушбу
тавсиялар
ҳуқуқни
қўллаш
фаолиятининг
даражасига
таъллуқлидир
.
Жиноий
сиёсатнинг
қонунчилик
даражасига
келсак
,
бу
ерда
«
Уюшган
жиноятчиликка
қарши
кураш
хақида
»
ги
қонуннинг
қабул
қилиниши
зарурати
борасидаги
кун
тартибига
қўйилган
масала
долзарб
ҳисобланади
. «
Давлат
хизматчилари
тўғрсида
»
ги
қонуннинг
қабул
қилиниши
борасида
олиб
борилаётган
ишларни
жадаллаштириш
мақсадга
мувофиқ
бўлар
эди
.
Айнан
худди
шу
қонун
уюшган
жиноятчиликка
қарши
курашда
муҳим
аҳамият
касб
этган
бўлар
эди
,
чунки
бу
қонун
жиноятни
,
жиноий
уюшмалар
бошлиқлари
ва
уларнинг
фаол
аъзоларини
фош
этишда
ўз
хиссасини
қўшувчи
шахслар
,
жабрланувчи
ва
гувохлар
билан
таъминлаши
мумкин
.
Шу
билан
бирга
(
Неаполь
, 21-23
ноябрь
1994
йил
)
уюшган
трансмиллий
жиноий
ишлар
буйича
вазирлар
даражасидаги
Бутунжаҳон
конференциясида
,
трансмиллий
жиноят
даражасининг
кескин
ўсиши
борасида
чуқур
хавотир
туғдирувчи
халқаро
уюшма
ўзининг
сиёсий
иродаси
ва
кучли
аҳдини
намоён
қилди
.
Шунингдек
ушбу
конфиренцияда
қабул
қилинган
Сиёсий
декларация
ва
уюшган
жиноятчиликка
қарши
кураш
Глобал
режасини
тўлиқ
ва
кечиктирмасдан
амалга
киритилишини
таъминлаш
истагини
билдирди
.
Давлат
бошлиқлари
ва
вазирларининг
истаги
жиддийлигини
кўрсатувчи
декларациянинг
бир
қанча
бўлимларини
кўриб
чиқамиз
.
Декларацияда
кўрсатилганидек
,
уюшган
трансмиллий
жиноятчиликка
қарши
курашда
жиноий
адлия
тизимлари
учун
улар
жавобгардирлар
.
«1.
Биз
қатьий
ва
самарали
қонуний
чораларни
амалда
қўллаш
,
инсон
ҳуқуқлари
ва
эркинлигининг
халқаро
стандартларига
сўзсиз
риоя
этиш
орқали
ўз
мамлакатларимизни
уюшган
жиноятчиликнинг
ҳар
қандай
шаклларидан
ҳимоя
қилишга
аҳд
қилдик
.»…
«3.
Биз
жиноий
уюшмаларнинг
ижтимоий
-
иқтисодий
кучини
,
уларнининг
қонуний
иқтисодиётга
кириб
боришини
,
жиноий
даромадларини
,
террор
ва
зўравонлигини
синдиришга
асосий
кучимизни
жалб
этишни
ўз
зиммамизга
оламиз
».
«4.
Биз
давлатлар
,
барча
умумжаҳон
ва
регионал
уюшмалар
томонидан
уюшган
трансмиллий
жиноятга
қарши
кураш
биринчи
даражали
масала
сифатида
қаралиши
,
кенг
ижтимоий
ва
оммавий
ахборот
воситаларнинг
,
нодавлат
уюшмалар
институтларининг
мобилизациясининг
қўлланилиши
зарурлигини
,
тантанали
равишда
эълон
қиламиз
.»
«6.
Биз
уюшган
трансмиллий
жиноятчиликни
ўтиш
даврини
бошидан
ўтказаётган
давлатлар
ва
уларнинг
институтлари
ижтимоий
–
иқтисодий
ривожланишига
хавф
-
хатар
туғдираётганини
таъкидлаймиз
.»
Уюшган
трансмиллий
жиноятга
қарши
курашнинг
Глобал
режа
матнинида
бир
қанча
асосли
таклифлар
киритилган
.
Уюшган
жиноятчиликка
қарши
мураккаб
техник
амаллар
билан
курашиш
мақсадида
,
хокимиятларга
ҳуқуқни
мухофаза
қилиш
тизимида
бир
хил
тузилиш
ва
имкониятларни
йўлга
қўйиш
тавсия
этилади
.
Юқорида
келтирилган
маълумотлар
,
уюшган
жиноятга
қарши
курашнинг
халқаро
тажрибасига
таянган
ҳолда
,
жиноятга
оид
сиёсатнинг
кўриб
чиқилаётган
йўналиши
қуйидаги
дастурлар
асосида
олиб
борилиши
даркор
:
Уюшган
жиноятга
қарши
курашда
ишонарли
ва
самарали
ишлайдиган
(
айнан
ишлайдиган
,
ўлик
эмас
)
ҳуқуқий
нормалар
асоснинг
яратилиши
керак
.
Хокимиятнинг
барча
тармоқларида
,
ҳуқуқни
мухофаза
қилиш
органлари
тизимида
уюшган
жиноятга
қарши
курашнинг
кучайтирилишининг
мувофиқлигидир
.
Ушбу
муҳим
ишда
,
афсуски
,
сезиларли
ривожланишга
етиб
борилмади
ва
бу
ҳолат
уюшган
жиноий
бирлашмалар
фаолиятидаги
хавфли
кординал
ўзгаришлар
,
шу
жумладан
мамлакат
ичкарисида
ва
ташқарисида
уларга
қарши
курашиш
кучларини
бирлаштириш
шароити
остида
келиб
чиқмоқда
.
2.
Коррупцияга
қарши
қураш
ва
уни
олдини
олиш
.
Жиноятга
оид
сиёсатнинг
бу
йуналиши
замонамизнинг
энг
қийин
муаммоларидан
бири
ҳисобланади
.
Илгари
коррупциянинг
дастлабки
ривожланиш
вақти
тоталитар
даврга
тўғри
келади
деб
хисобланар
эди
.
Лекин
демократиянинг
қисқа
давом
этган
тажрибаси
бу
тезисни
инкор
этди
ва
айнан
бизда
,
Ўзбекистонда
,
коррупция
,
унинг
даражаси
камайиб
боришига
қарамай
,
ҳозир
ҳам
демократия
институтларининг
кейинги
ривожланишида
жиддий
хавф
туғдираётганлигини
кўрсатади
.
Баъзи
халқаро
уюшмалар
унинг
кенгайиш
доираси
ва
ривожланиш
суръати
хақида
сўз
юритадилар
.
Агар
давлат
ва
жамият
дадил
ҳаракатларни
бошламаса
ҳамда
бунинг
учун
жиддий
сиёсий
ирода
,
фуқаровий
жасорат
етишмайдиган
бўлса
Ўзбекистон
келажакдаги
демократик
ривожланиш
йўли
коррупция
қурбонига
айланиши
ва
бутунлай
ёпилиши
мумкин
.
Хокимият
органлари
коррупциялар
борасидаги
можароларни
сунъий
равишда
келтириб
чиқарилмоқда
.
Ҳар
қандай
бу
каби
факт
коррупция
тушунчаси
етарли
даражада
ёритилмаганиги
сабабли
,
шунингдек
баъзи
жиноятларнинг
(
порахўрлик
,
хокимият
ваколатларини
суиистеъмол
қилиш
ёки
хокимият
ваколати
доирасидан
четга
чиқиш
ва
бошқа
мансабдорлик
каби
жиноятлари
билан
боғлиқ
)
коррупцион
ёки
тамагирлик
ҳаракатлари
сифатида
бахоланишини
таъкидлайди
.
Дархақиқат
,
жиноий
–
ҳукуқий
доирада
,
эгалланаётган
лавозим
ваколатларини
суиистеъмол
қилиш
,
биринчи
ўринда
порахўрлик
коррупциянинг
ташқи
кўриниши
бўлиб
ҳисобланади
.
Бунда
кўрсатилган
лавозим
эгалари
нафақат
ўзининг
балки
ўзгалар
манфаатларни
ҳам
кўзлаб
иш
тутишлари
лозим
.
Шаклланган
жиноий
уюшмалар
турли
:
давлат
хокимияти
,
маҳаллий
бошқарув
,
иқтисодий
назорат
-
текширув
органлари
даражасидаги
лавозим
вакилларини
пора
бериб
сотиб
олишга
асосий
эътиборни
қаратадилар
.
Бу
ўз
навбатида
улар
томонидан
содир
этилган
жиноятларни
фош
этишда
катта
қийинчиликларни
келтириб
чиқаради
.
Бунга
қарамасдан
коррупция
билан
олиб
борилаётган
кураш
,
у
билан
урушга
айланиб
кетмаслиги
даркор
,
балки
жиноятга
оид
сиёсатнинг
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
2010
№
3-4
♦
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
35
асосий
устувор
йўналишларидан
бирига
айланиши
керак
.
Коррупция
билан
бўлган
курашга
фақат
мансаб
ваколатларини
суиистеъмол
қилишга
,
шу
жумладан
порахўрликка
қарши
кураш
сифатидагина
қаралиш
нотўғридир
.
Тўғрироғи
бу
йўналиш
янада
юксак
тартиб
мақсадининг
қисми
бўлиб
,
самарали
,
виждонли
,
маъсулиятли
,
хокимият
ва
бошқа
давлат
хокимияти
органларини
,
шу
жумладан
судни
ташкил
этишни
тақозо
этади
.
Президентимз
И
.
А
.
Каримовнинг
таъбири
билан
айтганда
, “
бу
соҳада
хизмат
қиладиган
одамлар
ўзининг
проффесионал
ва
фуқаролик
бурчини
,
ўз
вазифаси
қанчалик
ҳалол
ва
сидқидилдан
ижро
этиш
,
хеч
муболағасиз
,
бутун
ҳокимиятнинг
обрўси
ва
кишиларимизнинг
адолатга
ишончи
қай
даражада
бўлишини
белгилайди
”
1
.
Маҳаллийликнинг
ташкил
этилиши
,
юқори
лавозим
эгаларининг
манфаатли
тил
бириктируви
,
давлат
ва
фуқароларга
путур
етказиш
асосида
бюджет
хисобидан
тижорат
тизимини
инвестициялаш
,
ноқонуний
ташқи
тижорат
операциялари
,
давлат
хизматини
тижорат
уюшмалари
билан
қўшилган
ҳолда
олиб
бориш
,
ҳуқуқни
мухофаза
килиш
органлари
фаолиятига
ноқонуний
аралашув
–
нафақат
давлатнинг
,
балки
жамиятнинг
мавжуд
бўлишига
асосий
хатар
туғдирувчи
омиллар
ҳисобланади
.
Имтиёзли
кредитларни
ишлатилишининг
,
ажратилишининг
ва
олинишининг
ноқуний
ҳолатлари
кўп
бўлмасада
,
лекин
учраб
туради
.
Буларнинг
барчаси
лавозим
ваколатларининг
ғаразли
суиистеъмоли
,
катта
миқдорли
порахўрлик
ҳолатлари
билан
хамохангликни
келтириб
чиқаради
.
Порахўрлик
,
юқори
лавозим
ваколатларини
суиистъмол
қилишга
қарши
курашувчи
органларининг
баъзи
ходимлари
коррупция
таъсири
остига
тушиб
қолдилар
.
Долзарб
муаммолардан
бири
бўлиб
,
порахўрлик
бўйича
ишларда
дастлабки
тергов
ва
тезкор
-
қидирув
фаолиятининг
самарадорлиги
масаласи
ҳисобланади
.
Бу
ҳолат
шу
каби
жиноятлар
-
нинг
ўзига
хос
хусусияти
ва
характери
билан
боғликлигидан
далолат
беради
.
Кенг
маънода
коррупция
билан
курашиш
сиёса
-
ти
бир
қанча
элементларни
ўз
ичига
олади
:
давлат
асосий
дастурларининг
ислоҳ
қилиниши
;
хукумат
ти
-
зимининг
ўзгартирилиши
ва
ижроия
органларини
бошқариш
усулларининг
мукамаллаштириш
;
давлат
хизматининг
маънавий
ва
эстетик
жиҳатларини
мука
-
маллаштириш
;
демократик
институтлар
,
шунингдек
эркин
ахборот
воситаларининг
ривожланиши
;
ҳуқуқий
мажбурият
2
.
Ушбу
меъёрлар
,
албатта
,
коррупцияни
бутун
-
лай
барҳам
топишигача
олиб
келолмайди
.
Аммо
улар
коррупцияни
бошқара
олишлик
,
ижтимоий
-
сиёсий
ва
иқтисодий
жараёнларга
унинг
таъсирини
минималлаш
-
тириш
даражасигача
етказиш
имконини
беради
.
Бун
-
дай
натижаларга
эришиш
осон
кечмайди
,
чунки
1
Каримов
И
.
А
.
Бизнинг
бош
мақсадимиз
–
жамиятни
демократлаштириш
ва
янгилаш
,
мамлакатни
модернизация
ва
ислоҳ
этишдир
.
Ўзбекистон
Республикаси
Олий
Мажлис
Қонунчилик
палатаси
ва
Сенатининг
қўшма
мажлисидаги
маъруза
. 28
январ
2005
йил
.//
Том
13. –
Т
.:
Ўзбекистон
,2005. –
Б
.189.
2
Қаранг
.,
Босхолов
С
.
С
.
Проблема
уголовной
политики
в
сфере
борьбы
с
коррупцией
//
Борьба
с
коррупцией
в
услови
-
ях
демократизации
:
опыт
,
причины
неудач
,
перспективы
.
Ин
-
формац
.
Буклет
.
М
., 1999.
Ўзбекистонда
коррупция
баъзи
давлат
хокимияти
ва
бошқарув
органларида
нисбатан
тез
-
тез
учрайди
.
Коррупциянинг
тўғридан
–
тўғри
натижаси
си
-
фатида
бир
қанча
демократик
институтларнинг
заиф
-
лашувини
кўрсатиш
мумкин
.
Ҳуқуқни
мухофаза
ва
на
-
зорат
қилиш
органларининг
қонун
бузилиши
ва
ман
-
сабдор
шахсларнинг
порахўрлик
фактларига
тезкор
таъсир
кўрсата
олмаслиги
,
фуқароларда
демократия
коррупция
олдида
тўла
тўкис
заиф
деган
фикрнинг
пайдо
бўлишига
сабаб
бўлади
.
Мухокама
қилинаётган
муаммолар
мазмун
-
моҳияти
коррупция
билан
курашнинг
ҳуқуқий
мажбури
-
ят
,
яъни
профилактик
ва
жиноий
-
ҳуқуқий
чораларини
кўриб
чиқишлик
билан
чегараланишни
тақозо
этмоқда
.
Шуни
айтиб
ўтиш
жоизки
,
айнан
ушбу
чораларни
амалиётга
тадбиқ
қилиш
жараёнида
очиқ
ойдинлик
йўлига
ўтиш
хавфли
бўлиб
,
инсон
ва
фуқаронинг
фун
-
даментал
ҳуқуқ
ва
эркинлигини
бузилишига
сабаб
бўлиши
мумкин
.
Айнан
шунинг
учун
коррупцияга
қарши
ҳаракатлар
қонун
асосида
ва
чегарасида
амалга
оши
-
рилиши
лозим
.
Афсуски
бундай
қонун
ҳали
ҳам
амалга
киритилмади
.
Лекин
,
коррупция
муаммоларининг
кес
-
кинлигини
инобатга
олган
ҳолда
,
президент
И
.
А
.
Каримов
2005
йилда
коррупцияга
қарши
кураш
хақида
қонуннинг
ишлаб
чиқилиши
борасида
тегишли
вазифаларни
белгилаб
берди
.
Бундан
келиб
чиққан
ҳолда
коррупцияга
қарши
кураш
билан
боғлиқ
барча
норматив
хужжатларнинг
ҳолатларини
таҳлил
қилиш
зарурати
пайдо
бўлади
.
Маъмурий
-
ҳуқуқий
ва
жиноий
-
ҳуқуқий
таъсир
этиш
ва
мажбурлов
чоралари
энг
кескин
чоралар
ҳисоблангалиги
сабабли
улар
шахснинг
конституция
-
вий
ҳуқуқ
ва
эркинликларига
дахлдор
бўлиб
,
корруп
-
цияга
қарши
курашиш
жараёнида
қонунчиликни
таъминлаш
мақсадида
қуйидаги
талабларни
кўрсатиб
ўтишни
тақозо
этади
.
1.
Маъмурий
-
ҳуқуқий
ва
жиноий
-
ҳуқуқий
ха
-
рактерга
эга
антикоррупцион
чоралар
ҳуқуқнинг
халқаро
нормаларига
,
Ўзбекистон
Республикаси
Кон
-
ституциясига
муносиб
ва
инсон
,
фуқаро
ҳуқуқлари
ва
эркинлигини
тан
олувчи
ва
кафолотловчи
бўлиши
шарт
.
2.
Бу
чоралар
жиноий
жазо
чораси
сифати
-
да
қабул
қилинмаслиги
даркор
.
Улар
халқ
ва
жамият
томонидан
қўллаб
қувватланиши
керак
.
Акс
ҳолда
уларни
қабул
қилмаслик
ва
уларга
риоя
этмаслик
эҳтимоли
пайдо
бўлиши
мумкин
.
3.
Коррупцион
жиноятлар
натижасида
олин
-
ган
маблағлар
давлатга
ўтказилиши
учун
махсус
ни
-
зомни
лойиҳалаштириш
зарурати
пайдо
бўлади
.
Чунки
ушбу
маблағлар
кўп
холларда
учинчи
тараф
қўлларида
,
хатто
давлатдан
ташқарида
ҳам
сақланиши
мумкин
.
Бундай
соҳадаги
қонунчилик
ноқонуний
йўл
билан
ортирилган
,
яъни
коррупция
би
-
лан
боғлиқ
даромадларнинг
кузатуви
,
музлатилиши
,
хибсга
олиниши
чораларини
назарда
тутмоғи
лозим
.
4.
Коррупцион
ҳуқуқбузарлик
тушунчасини
очиб
берувчи
,
Ўзбекистон
Республикаси
давлат
орга
-
нига
муносиб
таъриф
керак
бўлади
.
Ушбу
масалани
ниҳоялаш
жараёнида
шуни
таъкидлаб
ўтиш
жоизки
,
коррупцион
характерга
эга
бўлган
,
янги
жиноий
қонунчилик
ЎзР
ЖКнинг
қуйидаги
моддаларида
айтиб
ўтилган
:
ноқонуний
йул
билан
топилган
пул
маблағларининг
легаллаштириш
;
ман
-
саб
ваколатларини
суиистеъмол
қилиниши
;
пора
олиш
;
пора
олиш
–
беришда
воситачилик
қилиш
,
хиз
-
мат
сохтакорлиги
,
хокимият
ҳаракатсизлиги
.
Шу
билан
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
2010
№
3-4
♦
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
36
бирга
айнан
коррупцион
характерга
эга
,
Ўзбекистонда
кенг
тарқалган
бир
қатор
хатти
–
ҳаракатлар
ЎзР
ЖКда
ўз
аксини
топмади
.
Улар
орасида
:
-
шахсий
даромадга
эга
бўлиш
мақсадида
ман
-
сабдор
шахсларнинг
тижоратда
иштирок
этишлари
;
-
сохта
шахслар
ва
қариндошлар
иштирокидан
файдаланиб
,
шахсий
фойдани
кўзлаган
ҳолда
давлат
маблағларини
тижорат
структураларига
ўтказишда
ўз
лавозимидан
фойдаланиш
;
-
шахсий
фойдани
кўзлаган
ҳолда
мансабдор
шахслар
томондан
тижорат
тузулмаларига
имтиёзлар
-
нинг
берилиши
;
-
шахсий
бойлик
ортириш
мақсадида
хусусий
шахсларга
ссуда
ва
кредитларнинг
берилиши
.
Бундан
келиб
чиққан
ҳолда
,
ЎзРес
ЖКга
тегиш
-
ли
ўзгартиришлар
ва
қўшимчаларни
киритиш
зарурати
пайдо
бўлади
.
3.
Давлатнинг
иқтисодий
хавфсизлигини
таъмин
-
лаш
.
Мамлакат
миллий
хавфсизлигига
рахна
солувчи
асосий
хатар
унинг
иқтисодий
имкониятларини
барбод
қилишдан
келиб
чиқади
.
Ўзбекистондаги
бугунги
аҳвол
энг
долзарб
вазият
бўлиб
ҳисобланади
.
Жиноятга
оид
сиёсатнинг
асосий
йуналиши
си
-
фатида
давлат
иқтисодий
хавфсизлиги
ЎзРес
ЖКнинг
VIII
бобида
кўрсатилган
,
иқтисодий
жиноятларга
қарши
кураш
билан
чегараланиб
қолмайди
.
Шу
билан
бирга
,
иқтисодий
хавфсизликнинг
самарали
таъмин
-
ланиши
унинг
жиноий
-
ҳуқуқий
ҳимояси
орқали
амалга
оширилади
.
Хозирги
шароитда
бир
қанча
фуқаро
,
мо
-
лия
,
солиқ
,
бож
ва
валюта
конунчилик
институтлари
жиноий
-
ҳуқуқий
тақиқлар
ёрдамисиз
«
ишлай
олмайди
-
лар
».
Айнан
жиноий
қонунчилик
ноинсоф
кредит
олув
-
чини
кредиторга
маблағни
қайтариб
беришга
,
банкрот
бўлган
акционерлик
жамиятини
қалоблик
белгилари
бўлмаган
тақдирда
ҳам
инвесторлар
билан
тўла
хисоб
китобни
амалга
оширишга
ундовчи
зарур
шарт
шароит
яратиб
беради
.
Айнан
жиноий
қонунчилик
ноқонуний
йўл
билан
топилган
даромадлар
легаллаштириш
йу
-
лида
маълум
даражадаги
тўсиқ
бўлди
.
Айнан
жиноий
қонунчилик
давлат
ғазнасининг
тўлдириб
борилишига
ёрдам
беради
.
Чунки
жиноий
қонунчилик
бож
тўловлари
ва
солиқ
тўлашдан
бош
тортишда
қўлланиладиган
жавобгарликни
белгилаб
беради
.
Давлат
иқтисодий
хавфсизлигини
таъминлаш
бораси
-
даги
жиноий
қонунчиликнинг
ушбу
имкониятлар
рўйхатини
давом
эттириш
ҳам
мумкин
.
Шуни
таъкидлаш
жоизки
,
иқтисодий
жиноятлар
тор
равишда
коррупция
ва
уюшган
жиноят
билан
боғлиқ
.
Шунинг
учун
юқорида
таърифланган
кураш
чоралари
иқтисодий
жиноятларга
қарши
курашда
ҳам
ижобий
таъсирга
эга
бўлади
.
Ўз
ўринда
иқтисодий
жиноят
структура
ва
динамикасида
амалга
ошаётган
ижобий
(
ёки
салбий
)
ўзгаришлар
уюшган
жиноят
ва
коррупцияга
тўғридан
–
тўғри
таъсир
ўтказади
.
Ушбу
вазиятни
хисобга
олган
ҳолда
,
давлат
иқтисодий
хавфсизлигида
катта
хатар
туғдирувчи
,
иқтисодий
жиноятчиликнинг
энг
хавфли
кўринишларини
кўрсатиб
бермоқ
зарурдир
.
Уларга
тегишли
:
хусусийлаштириш
соҳаси
ва
давлат
хусусий
мулкни
бошқаришдаги
жиноятчилик
;
табиий
монопо
-
лия
фаолиятидаги
жиноятчилик
;
кредит
-
молиявий
мухитдаги
жиноятчилик
;
Айнан
ушбу
йўналишлар
асосида
Ўзбекистон
иқтисодий
ислоҳатларининг
ҳуқуқий
тартибга
солинишига
,
шунингдек
ҳуқуқни
му
-
хофаза
килувчи
органларининг
имкониятларига
эъти
-
бор
қаратиш
даркор
.
4.
Давлат
конституцион
тузуми
ва
хавфсизлик
асосларининг
ҳимояси
.
Жиноий
сиёсат
мамлакат
хав
-
фсизлги
ҳимоясида
фаол
рол
ўйнамоғи
лозим
.
Бу
ту
-
шунча
остида
шахс
,
жамият
ва
давлатнинг
прогрессив
ривожланишини
таминловчи
миллий
манфаатларнинг
ташқи
ва
ички
таҳдидан
ҳимояланиш
ҳолати
тушуни
-
лади
.
Ҳозирги
вақтда
халқаро
майдондаги
ҳолат
авва
-
лам
бор
,
кўптомонлама
тинчликни
шакиллантириш
тенденциясининг
кучайтирилиши
билан
характерлана
-
ди
.
Бу
жараён
бир
қанча
давлатларнинг
иқтисодий
ва
сиёсий
позицияларини
кучайтирганлигида
ўз
аксини
топади
.
Халқаро
муносабатлардаги
ҳарбий
-
кучли
омиллар
моҳиятини
сақлаб
қолишда
,
иқтисодий
,
сиё
-
сий
,
илмий
-
техник
,
информацион
,
шунингдек
ҳуқуқий
омиллар
муҳум
аҳамият
касб
этади
.
Бир
вақтнинг
ўзида
табиий
,
технологик
,
информацион
ресурсларга
эгалик
қилиш
мақсадини
ўзида
мужассам
этган
халқаро
рақобат
кескинлашмоқда
.
Ҳозирги
давр
халқаро
муносабатлари
Ўзбекистон
Республикаси
учун
ўзининг
хавфсизлигини
таминлашда
янги
имкониятларни
очиб
беради
.
Аммо
бир
қатор
хатарлар
мавжудки
,
улар
Ўзбекистоннинг
жаҳондаги
ўрни
ва
ички
ислоҳотни
амалга
ошириш
жараёнида
келиб
чиқаётган
қийинчиликлар
билан
боғлиқ
.
Давлатимиз
манфаатларини
кўзловчи
,
халқаро
ҳаётдаги
энг
муҳум
масалаларни
ҳал
этишда
Ўзбекистоннинг
таъсир
доираси
анча
кенгайди
.
Бундай
шароитда
,
бир
қанча
давлатларда
Ўзбекистоннинг
сиёсий
,
иқтисодий
ва
ҳарбий
соҳадаги
позициясини
кучсизлантириш
истаги
пайдо
бўлди
.
Ушбу
шароитда
жиноий
сиёсатнинг
асосий
йўналишлари
ва
кўриб
чиқилаётган
устувор
йўналишлар
сонига
йуналтирилган
аралашув
асосли
ҳисобланади
.
Ўзбекистон
Республикаси
Конституция
-
сида
қайд
этилган
,
инсон
ҳуқуқларини
етакчи
деб
бел
-
гилайдиган
ҳуқуқни
мухофаза
қилиш
қадриятларидаги
устувор
йўналишлар
алмашинуви
давлат
моҳиятининг
камайганлигини
билдирмайди
.
Инсон
ва
фуқаро
ҳуқуқларини
фақатгина
ривожланган
демократик
ин
-
ститутлар
,
эркин
матбуот
ва
жамоатчилик
назорати
-
нинг
самарали
тизимига
эга
бўлган
кучли
давлат
ҳокимиятини
таминлаши
мумкин
.
Давлат
хоинлик
қилиш
,
жосуслик
,
терроризм
,
ҳокимиятни
зўрлик
ишлатиб
эгаллаш
,
қўпорувчилик
,
милатчилик
,
ирқчилик
ва
диний
адоват
замирида
,
кор
-
рупция
,
мансабдорлик
жиноятлари
ва
давлат
хукума
-
тига
қарши
бошқа
жиноятлар
билан
кураш
Ўзбекистон
Республикаси
миллий
хавфсизлигини
таминловчи
муҳим
таркибий
қисми
ҳисобланади
ва
давлат
хукума
-
тининг
барча
тармоқлари
имкониятлари
иштирокида
амалга
оширилиши
зарур
.
Ушбу
хаддан
ташқари
хав
-
фли
жиноят
турларига
қарши
ҳаракатлар
кучайтири
-
лишининг
энг
муҳим
омиллардан
бири
бўлиб
,
жиноий
-
ҳуқуқий
чора
таъсирларининг
самарали
қўлланилиши
ҳисобланади
.
Хулоса
қилиб
айтганда
,
жиноятга
оид
сиёсат
борасидаги
замонавий
тенденцияларни
ўрганиш
ва
шу
асосда
миллий
жиноят
-
ҳуқуқий
сиёсат
ҳамда
унинг
асосий
йўналишларини
ишлаб
чиқиш
мамлакатимизда
ўтказилаётган
суд
-
ҳуқуқ
ислоҳотларининг
бош
мақсади
жиноят
учун
жазо
тайинлаш
тизимини
либераллаштиришга
хизмат
қилади
.
